Resimli

http://kalpteninan.weebly.com/esma-i-huumlsna-350erhi-304mam-gazali-hz.html

Esmaül Hüsna Şerhi - İmam Gazali Hazretleri
 
ALLAH

 

Bu Rubûbiyet sıfatlan ile müttesif, gerçek varlığı ile münferit olan varlığın ismidir. Çünkü ondan başka her varlık bizatihi varlığa müstahak değildir. Zira varlığı kendinden değildir. Zatı itibari ile helâka (yok olmaya) mahkumdur...

Evet, Allah'tan başka her varlık helâka mahkumdur. Yok ola­caktır, baki kalacak olan, ancak ve ancak O'dur!

Lafza-i Celâl bu mânâyadır. Onun asıl kökü hakkında yani (Allah) kelimesi hangi kelimeden meydana gelmiştir hususundaki ileri, geri fikirlerin serd edilmesi insana, beyhude çabalamaktan ve yorulmaktan başka bir şey kazandırmaz. [25]

 
Faide

 

Şunu iyi bil ki, bu isim, (Allah) Allah'ın doksan dokuz isminin en büyüğüdür! Çünkü bu, içinden hiç bir şey müstesna olmak­sızın, bütün ilahi sıfatlan cem eden zâte delâlet etmektedir.. Diğer isimleri ise, ilim, kudret, fiil gibi yalnız ifade ettikleri mana birimlerine delalet etmektedir..

Ve yine bu isim, Allah'tan başkasına, ne hakikat ve ne de mecazen delâlet etmeyeceği cihetiyle, bütün isimlerinden daha ahasdır. Yani daha özellik ve hususiyet ifade etmektedir.. Diğer isimler ise, böyle değildir. Ondan başkasına da itlâk edilip çağırılabilir: Kadir, Âlim, Halim gibi.. İşte bu iki sebeptendir ki, Allah ismi, bütün isimlerin en büyüğü olmuştur... [26]

 
Bir İncelik:

 

Diğer isimlerin mânâları, kula sübutu itibarıyla da tasavvur edilebilir. Hatta merhametli kişiye rahim, bilsin olan kişiye âlim, sabırlı olana sabûr, çok şükredene şekûr denebilir. Tabii Allah'a denmesiyle kula denmesi arasında farklar vardır. Lakin "Allah" ismi ise her ne suretle olursa olsun Allah'tan başkasına itlik edi­lemez.. Yukarıda arz ettiğimiz gibi, ne hakikat cihetinden ve ne de mecaz cihetinden.

Bu ismin bu özelliği itibarı iledir ki, Es'sabûr, Eş'şekûr, el'cebbar, el'melik gibi isimler Allah'a izafe edilerek: "Bunlar Allah'ın isimlerindendir,) denilmiştir de, Allah ismi, Sebûr ve Şekûr'ün isimlerindendir denilmemiştir. Zaten denemez de!

Neden mi? Çünkü, bu isim (Yani Allah ismi) ilahi mânaların hepsini içine alma itibarı ile daha şümullü ve daha kuvvetli oldu­ğundan, başka isimle tarif edilmesine hacet kalmamıştır. Diğerleri ise ancak O'na (Lafza-i Cellâl'e) izafetle tanımlanmıştır... [27]

 
Tenbih:

 

Kulun bu isimden nasibi, son derece teabbud olmalıdır. Yani Allah'a bütün kalbi ile bağlanmalıdır. Hem de öylesine ki, Sözü ondan başkasını görmemeli, ondan başkasına iltifat eyle­memeli, ondan başka hiç kimseden bir dilekte bulunmamalı (yani kimseye boyun eğmemeli), ondan başkasından' korkmamalı!. "Bu niçin olmasın ki, O bu isimden, O'nun (Allah'ın) gerçek varlık olduğunu, O'ndan başka ne varsa, bütün her şeyin fani, boş ve yokluğa mahkûm olduğunu anlamıştır.... Evet kişi, her şeyden önce kendisinin de yok olacağını her fani gibi haya­ta gözlerini yumacağım bilmelidir. Nitekim Resûlüllah Sallallâhü Aleyhi ve Sellem kendisini yok saymış da şöyle buyurmuştur: Arab'ın söylediği beyitlerin en doğrusu Lebid'in şu sözüdür.


ER'RAHMAN ER'RAHÎM

 

Bu iki isim, rahmet kökünden gelmedir, Rahmet (esirgeme) esirgenmiş bir varlığı gerektirir, ihtiyaçsız bir esirgenmiş ise kabili tasavvur değildir. İşte bu isimle, kast etmeden, murat etmeden muhtacın ihtiyacı (ihtiyarı olmadan) karşılanır. Öyleyse muhtaç olan kişiye Rahim denemez!

Bir ihtiyacı karşılamak isteyen kimse, eğer o ihtiyacı karşıla­maya gücü yettiği halde karşılamazsa ona Rahim denmez, çün­kü iradesi tamam olsaydı mutlaka o ihtiyacı karşılardı. Eğer ihti­yacı karşılamaktan aciz ise, içinde şefkat ve merhamet duygusu taşıdığından dolayı kendisine Rahim denebilir.. Lakin ne var ki onun merhameti noksan sayılmış olur. Zira tam rahmet mer­hamet iyiliğin muhtaçlara izafesiyle ve onlara gerçekten isteme­siyle mümkün olur. Umumi Rahmet (Esirgeme) ise, hak edene de, etmeyene de şamil olan bir' merhamet (esirgeme) dir.

Allah'ın Rahmeti (Esirgemesi) hem tamdır, hem de şümulü­dür.

Tamdır: Çünkü muhtaçların ihtiyaçlarını gidermek istemiştir ve bizzat tam manâsıyla gidermiştir...

Şümullüdür; Zira, O, Rahmeti hak edene de, etmeyene de şamil olmuş, dünya ve ahirette duyulacak her türlü zaruret ve ihtiyaçları kapsamıştır... Şu halde mutlak ve gerçek Rahim (esir­geyici) O'dur!... [29]

 
Bir İncelik:

 

Rahmet (esirgeme), merhamet eden kimseye arız olan hü­zün verici bir duygu olmaktan hali değildir, Rabse şüphesiz ki bu gibi şeylerden münezzehtir. Bu sebeple belki bunun rahmet anlamında bir noksanlık olduğunu sanırsın. Oysa bu; O'nun hakkında noksanlık değil, bilakis kemal (mükemmellik) dir.

Noksan değildir. Çünkü, Rahmetin (esirgemenin) mükem­melliği; semeresinin kemâliyledir. Muhtacın ihtiyacı tam manasıy­la karşılanınca, esirgenen kişinin, asıl merhamet edenin elem duygusunda herhangi bir rolü olamaz!. Merhamet eden kimse­nin elem duyması, kendi şahsının zaafına ve noksanlığına delalet eder. Muhtacın ihtiyacı gerçek manada karşılanınca bu bir şey ifade etmiş olamaz.

Bunun esirgeme anlamında mükemmel olmasına gelince: Esirgeyici, hiç şüphe yok ki, kendi nefsinde duyduğu bu acıma hissini, muhtaç durumda olana yardım etmek suretiyle bertaraf etmek ister. Bu, her ne kadar zahiren ona noksanlık iras edeceği hissini verirse de, asıl gaye muhtaç durumda olan kişinin ihtiya­cını karşılamaktır. Yoksa kendi vicdani üzüntüsünü dindirmek değildir. Öyleyse, esirgeyici için böyle bir noksanlık kabili ta­savvur değildir.. [30]

 
Faide:

 

RAHMAN (ismi) Rahim (isminden) daha hususilik ifade eder. Bu sebepledır ki, Allah'tan gayrisine bu isim konamaz. Rahim ismi ise, Allah'tan başkasına da itlâk edilebilir. Bu yönden Rahman ismi Allah'ın Âlem (Zat) ismi olan "Allah" ismi ne yakın­dır. Her ne kadar bu isim Rahmet kökünden gelme ise de ger­çek budur. Bu sebepledir ki Cenab-ı Hak, her iki ismi şu ayette bir arada zikr etmiştir: "De ki: Gerek Allah diye ad verin, gerek Rahman diye ad verin, hangi adı verirseniz nihayet en güzel isimler onundur"[31]

İşte bu yönden ve birde sayılan Allah isimlerinde teradüfü önleme keyfiyetinden dolaydır ki, her iki ismin arasını ayırt etmek gerekmektedir. Rahman isminin ifade ettiği mana Rahim isminin ifade ettiği mânâdan mutlaka farklı olmalıdır. Yalnız Ahiret saa­detini vermek (Mü'minlere) anlamında olan Rahim isminden Rahman ismi şu bakımlardan farklıdır;

Rahman ismi icabında Allah insanları önce yaratmıştır, sonra mü'minleri imana ve mutluluk sebeplerine hidayet etmiştir. Daha sonra da onlan ahirette mutlu kılmıştır. Dördüncü olarak da on­ları, kendi Cemal-i İlahisini müşahede etmek şerefine nail ve mazhar etmiştir... [32]

 
Tenbih:

 

Mü'minler bu isimden ne elde edebilirler?

Mü'minler bu isimden şunu elde edebilirler. Önce Allah'ın gafil kullarına merhamet edip onları olanca güçleriyle Allah yo­luna vaaz ve nasihat etmek suretiyle çevirirler. Böyle bir teşeb­büste bulunduklarında şiddet yolundan ziyade yumuşaklık ve şefkat yollarını tercih ederler: Asilere de merhamet sözü ile bakarlar, eziyet ve zulüm nazarı ile değil...

Mü'minin başlıca sayesi, insanlardan sadır olan her masiyet sanki kendi nefsinden sadır oluyormuş gibi, o masiyeti onlardan bertaraf etmeye olanca gücüyle çalışmak ve bu suretle onları Allah'ın gazabına uğramaktan kurtarmak olmalıdır.

Mü'minin "Rahim" isminden istifade edeceği hususta şudur:

Gücü yettiği kadar muhtaç durumda olan kimselerin ihtiya­cını karışılar, yanında ve memleketinde ihtiyacını karşılamadığı hiç bir fakir bırakmaz. Muhtaçların ihtiyaçlarını ya para ile ya da nüfuzu ile veyahut hayra delâlet etmekle, daha olmazsa zengin ve söz sahibi olan kişilere başvurmak suretiyle karşılar. Bu say­dıklarımızdan aciz olursa, o zaman ona hayırlı dualar yapmak suretiyle onun hüzün ve kederini paylaşır... [33]

 
Bir Soru Ve Bir Cevap: Soru:

 

Allah'ın Rahim ve Erhamerrahimin (merhamet edicilerin en merhamet edicisi) olmasının manası nedir? Mademki Rahim, zarara uğramış, hasta, işkenceye maruz kalmış, bela ve musibet­lerle karşı karşıya gelmiş kişilerin imdadına koşup kurtarmaktır. Mademki Hak Tealâ her belayı, her fakrü zarureti önlemeye, her hastalığı bertaraf etmeye kaadirdir. Öyleyse neden dünya hasta­larla, muhtaçlarla doludur? Kullarını neden böyle işkenceler içerisinde kavranır bir halde bırakmaktadır?

 

CEVAP:

 

Bu suali bir misalle cevaplandıralım. Bir küçük yavruyu ele alalım, hastadır. Ameliyat edilmesi gerekmektedir. Annesi acıdığı için bir türlü onu ameliyat masasına, cerrahi müdahalede bulu­nacak operatöre teslim etmek istemiyor. Babası ise ameliyat olmasında karar!!...

Cahil zanneder ki, anne babadan daha merhametlidir. Bak anne evlâdı için nasıl telaşlanıyor ve ameliyata kıyamıyor, der. Akıllı kişi ise hiç de böyle düşünmez. O, babanın daha merha­metli olduğuna inanır. Çünkü baba onu devamlı sancıdan kurta­racak... Bunun için de muvakkat acılara tahammül etmesine göz yumacaktır..

Çünkü az ve geçici acılar sancılar ilerde gerçek sıhhate ve­sile olacaksa nazarı itibara alınmaz. Onlara kötü nazar ile bakıl­maz. Bilakis iyidir gözü ile bakılır. Çünkü onlar iyiye bais olacak­lardır.

Rahim (merhamet edici) ye gelince, hiç şüphe yok ki, mer­hamete muhtaç olan kişiye merhamet etmek ister... Sonra varlık âleminde hiç bir şer yoktur ki "Hayrı" içinde bulundurmasın. Şer, büsbütün ortadan kaldırılmış olsaydı, içinde bulundurduğu hayrı da beraberinde alıp götürecekti. İçinde bulundurduğu hayırla beraber ortalardan kaybolmasıyla şüphe yok ki daha büyük ser­ler ve zararlar ortalığı dolduracaktı...

Mikrop almış bir eli düşünelim. Bu eli kesmek, zahiren her ne kadar kötü görünürse de, bütün bedenin selameti gibi bü­yük bir mutluluğa vesile olacağından onda sonsuz hayırlar gizli­dir. Çünkü eli öyle kendi haline terk etmek bütün bedenin hela­kine sebep olur. Böylelikle şer, olduğundan daha da zararlı ve yaygın bir hal alır. Şu halde bütün bedenin selameti için bir elden olmak şer değil, bilâkis hayırdır. Eli kesmek bizzat bedeni kurtarmak için murat edilmiştir. Elin kendi uzviyetini kurtarmak için değil de bedenin selameti için kesilmiş olması, asıl gayenin eli değil de bedenin kurtulması olduğunu ortaya çıkarmıştır,. Netice olarak her ikisi de iradede yer almıştır. Ancak şu farkla; birisi kendi zatı için arzu edilmiş, diğeri ise başkasını kurtarmak için istenmiştir.. Kendi zatı için murat edilen, her zaman için başkası için murat edilenden önce gelir. Bu sebeple Cenab-ı Hak "Rahmetim gazabımı sevk etmiştir" buyurmuştur.[34]

Şimdi bu Kudsi Hadisi inceleyelim: Allah'ın gazabı, şerri mu­rat etmesidir. Çünkü şer de (kötülük de) O'nun iradesiyle mey­dana gelir.

Rahmeti ise Hayrı (iyiliği) murat etmesidir. Hayır da onun ira­desinin bir neticesidir. Lâkin hayrı, bizzat hayrın kendisi için murat etmiştir. Şerri, bizzat kendisi için değil, içinde bulundur­duğu (insanlara meçhul ve kapalı olan) hayır için murat etmiştir. Demek ki, şer (kötülük) bizzat kendisi için maksud değil, içinde sakladığı hayır için kasd edilmektedir. Şu halde hayır, kendisine vusul için bazı arazları gerektirmektedir.

Böyle olan bir şey, rahmete engel olabilir mi hiç? İmdi için­de hiç bir hayır saklamayan bir şer aklına gelirse veyahut hayrı serde değil de başka yönden tahsil edilmesi mümkündür der­sen, o zaman bu iki vehmi sana ilham eden cüce aklını suçla! (Neden mi?)

Şerrin içinde hayır yok demen, daha doğrusu böyle bir hükme varman, cüce aklının gerçek marifete nüfuz edememe­sinden ileri gelmektedir. Çünkü sen böyle düşündüğünde, ya ıstıraptan kurtulmak için ameliyatı kötü ve tehlikeli gören sabi, veyahut da maktulün ölümünü şer kabul ettiği için kısasla öldü­rülen kişinin idamını şer kabul eden ahmak gibi olursun. Ahmak kısasla olan umum menfaati, insanlığın selâmet ve saadetini dü­şünememiştir. Tek şahısta görülecek bir şer'in kaldırılmasıyla, umumun hayrına vesile olacak genel bir hayra tevessülün sırrını anlayamamıştır. O öyle düşünüyor veyahut öyle olmasını istiyor diye hayır olan şey ihmal edilir mi hiç?.. "Hayrı şerrin dışında tahsil etmek mümkündür." gibisinden aklını kurcalayan vehme gelince. Bu da ince, her aklın idrak edemeyeceği gayet muğlâk bir keyfiyet arz etmektedir. Zira her muhal veya mümkün olan şeyin imkanlılığı veya imkansızlığı, ne bilbedahe ve ne de azıcık bir düşünce bir nazarla anlaşılmaz, bilâkis bu, derin ve geniş düşünceleri gerektirir ki, bir çok kimselerin içinden çıkabileceği iş değildir bu...

Öyleyse bu iki vehmi sana ilham eden aklını suçla da Allah­'ın merhamet edicilerin en merhamet edicisi olduğu ve Rahme­tinin de gazabını sebk ettiği hususunda asla tereddüde kapılma. Şerri murad eden kimse hakkında, bunu bizatihi şer için murad ediyor, öyleyse o, Rahmet ismine müstahak değildir diyerek şüphecilik yollarını arama!

Şerrin ifşasını engelliyen örtüyü kaldırdığımızda mahzı hay­rın su yüzüne çıkacağını söyledik. İman et (yeter) beni ifşa ya zorlama!' Ben sana şifreyi verdim, eğer işaret ve şifreden arılı­yorsan bu kadarı sana yeter... [35]

 
Beyit:

 

"Eğer diriye çağırsaydın mutlaka duyururdun; lakin ne yazık ki çağırdığın kişide hayat yoktur!..."

Bu birçok kimselerin düşündüğüdür.. Onun için böyle bir açıklamada bulundum, Yoksa Allah'ın kader hakkındaki sırra vakıf olan kardeş bu söz sana değildir. Sen zaten bu sibi açıklamala­ra ve tenbihlere muhtaç değilsin. [36]

EL'MELİK

 

O, öyle bir varlıktır ki, ne zatında ve ne de sıfatında hiç bir varlığa ihtiyacı yoktur. Bilâkis her şey zatın da, sıfatında, mev­cudiyetinde ve bekasında ona muhtaçtır!

Şu halde ondan başka her şey O'nun memlukûdür..

O'nun ise hiç bir şeye ihtiyacı yoktur! İşte Melik-i mutlak O'dur!.. [37]

 
Tenbih:

 

Kulun mutlak melik olması hiç düşünülemez. Çünkü onun her şeyden müstağni olduğu söylenemez.. Allah'tan başkasına ihtiyacı olmasa bile, mutlaka daima Allah'a muhtaçtır. Sonra ona herkesin, her şeyin muhtaç olduğu da düşünülemez. Zira ona muhtaç olmayan birçok varlıklar vardır da o farkında değildir., Lakin kendisinin bazı şeylere muhtaç olmaması düşünülünce onun Melik olduğu zannı hâkim olur.

Kullardan gerçek Melik o kişidir ki; Allah'tan başka kimsesi olmaz.. Allahtan gayri her şeyden alakasını keser, bununla be­raber asker ve halkının kendisine itaat ettiği boyun eğdiği ülkeye sahip olur.. (Nasıl mı?)

Şöyle: Çünkü onun öz ülkesi kalbi ve kalıbıdır. Askerleri ise, gazabı, şehveti, hava hevesidir. Halkı ise; dilli, gözleri elleri ve sair azalarıdır....

O, bütün bunlara hâkim olup da kendisine boyun eğdirirse, işte kendi iç dünyasında sultanlık derecesine yükselmiş de­mektir.. Bir de buna insanlara karşı olan ihtiyaçsızlığı ve herkesin gerek dünya hayatında ve gerekse ahiret hayatında kendisi­ne, muhtaç olduğu hususu eklenirse işte o zaman yeryüzünün sultanı olmuş demektir ki bu, Peygamberlerin (Allanın selamı üzerlerine olsun) rütbesidir. Çünkü O'nlar, ahiret hayatına hida­yet etme hususunda Allah'tan başka hiç kimseye ihtiyaçları yok­tur, herkes kendilerine muhtaçtır...

Meliklik hususunda; Peygamberleri, onların varisleri olan âlimler takip ederler, onların sultanlık derecesi de, kulları irşat edebilmek yeteneğiyle ölçülür.

Evet, bu niteliklerle kul melekler derecesine ulaşır ve Allah'a yaklaşabilir. Bu mülk hakimiyet kendilerine gerçek melik olan, mülkünde ortağı bulunmayan Allah tarafından ihsan edilmiştir.

Emirlerden biri, ariflerden birine:

Ne ihtiyacın varsa söyle. Dediği zaman, arifin kendine verdiği cevap ne de arif'anedir.

Ben senden ne isteyeceğim ki, benim iki kölem vardır ki onlar senin efendindir..

Neymiş onlar bakalım?

Biri hırs, diğeri heva ve heves... İşte ben bu ikisinin sırtını yere getirip onlara hâkim oldum, sen ise bunlara yenildin. Onlar sana hâkim oldular. Demiştir.

Adamın biri, bir şeyh'ten kendisine nasihatte bulunmasını ri­ca edince Şeyh ona dedi ki:

Dünyada da, ahirette de melik ol. Adam bu sözü du­yunca şaşırdı ve tekrar sordu:

Nasıl yani?

Dünyaya karşı olan hırs ve şehvetini kesersen, hem dün­yada hem ahirette sultan olursun. Çünkü sultanlık hürriyet ve ihtiyaçsızlıkta görülebilir; esaret ve zillette değil... [38]



EL'KUDDÛS

 

O, hissin idrak ettiği, hayâlin tasavvur ettiği, vehmin ileri atı­lıp tahayyül ettiği, vicdanın ihtilâç ettiği tefkirin tasarladığı her vasıf (nitelik) den münezzeh ve müberradır..

O'nu vasf ederken; o, ayıp ve noksan sıfatlardan münez­zehtir demedim, çünkü böyle bir söz edebe aykırı düşer.. Zira böyle bir ifade, ülkenin kralını vasf eden kimsenin: "ülkemizin kralı, mühür kazıyıcı, kan alıcı değildir!" sözüne benzer.

Şurası da muhakkaktır ki, bir şeyin mevcut olmasını nefy et­mek (yoktur demek) o şeyin var olmasının mümkün olduğunu vehm ettirir.

Böyle bir vehim de Vacib-i Tealâya noksanlık isnad etme­ye yol açar. Onun için O'nu vasf ederken dedim ki: O, birçok kimselerin mükemmel olarak kabul ettiği veya sandığı vasıflardan münezzehtir.. Çünkü o insanlar, önce kendilerine bakıp nitelikle­rini tanıdılar.. Tabii ki, bu nitelikler içinde mükemmel olanı mev­cut olduğu gibi Doksan olanlar da mevcuttur.

Onlar, ilim, kudret, duyma, görme, konuşma, irade gibi va­sıflarını manalarının hizasına koyarak işte bu kemal sıfatlardır, dediler.

Kendilerine göre, cehalet, acizlik, körlük, sağırlık, dilsizlik gi­bi noksan olan sıfatları da mânâlarının hizasına koyarak noksan saydılar.

Sonra Allah'ı övmek istedikleri zaman kendi ölçüleri dahi­lindeki mükemmel sıfatlarla tavsif ettiler ve noksan sıfatlardan tenzih ettiler. Oysa Allah kendi nefislerinde kemal sıfatlar olarak tanıdıkları sıfatlardan da, kendi haklarında noksan kabul ettikleri sıfatlardan da münezzeh ve müberradır. Hatta yaratıklar için tasavvur ve tahayyül edilen her türlü sıfatlardan da münezzehtir. Çünkü O, onların hiç birine benzemez, hiç bir şey de O'na menend olamaz!..

Bu konuya daima ve izah etme olmasaydı zaten bu konuya girmezdim, teeddüp ederdim. Bunu, mukaddimeler bölümle­rindeki dördüncü bölümde gayet açık olarak izah ettim. Tekra­rına lüzum görmüyorum.. [39]

 
Tenbih:

 

Kulun takdisi, ilim ve iradesini tenzih etmesidir. İlmine gelin­ce: Onu, bütün muhayyetât, mahsusat (his edilenler).. Mevhûmat (vehm edilenler) ve benimi sıfatların iştirak ettiği her şeyden tenzih etmesidir.

İradesine gelince, onu, şehvet, öfke, yemek, içmek, evlen­mek, giymek, dokunmak, bakmak gibi beşeri lezzet ve sıfatlara müncer olan her türlü sıfatlardan tenzih etmektir.

İşte kul, böyle olunca ancak Allah'a yaklaşabilir. Onun kalbi her zaman için Allah'la beraber olabilir. Onun Allah'tan başka hiç bir şeyde hazzı, Allah'a kavuşmaktan başka hiç bir şeyde şevki, Allah'tan gayri hiç bir nesnede sevinç ve neşesi kalmaz!.. O'na Cennet bütün nimetleri ile verilse, hiç birine iltifat etmez. Sahipsiz evi ne yapsın O?.. Hülasa: Kul, hissi, hayali ve hayvani olan temayüllerden kurtulduğu gün ruhen kemale ermiş olur.

Müridin celâleti, muradının celâletiyle ölçülür. Bütün gayesi karnına giren şey olursa, kıymeti de ondan çıkan şey kadar olur...

Allah'tan başka gayesi olmayan kişinin derecesi, himmetine göredir..

İlmi, mahsusat, mütehayyilât derecesini geçerse, iradesi şehvet icaplarından arınırsa Hazretil Kuds'un sevgisine mazhar


ES'SELÂM

 

O, zatı ayıptan, sıfatı noksanlıktan, ef'ali kötülükten beri olan bir varlıktır. Hal bu olunca, varlıktaki bütün selam et ve emniyet­ler ondan sadır olmuştur ve yine ona rucû edecektir. Yukarıda anlatmıştık: Vacib tealâ'nın fiilleri şer'den (yani mutlak serden) salim olmuştur.

Şerri hiç bir zaman bizatihi murat etmemiştir. Ama içinde hayır saldı olan şerri murat etmiş olabilir. Çünkü böyle olan şer aslında, yukarda da işaret ettiğimiz gibi şer değildir... [41]
 
Tenbih:

 

Hile, kin, hased, kötülüğü istemek gibi şeylerden uzak, gü­nah ve yasaklardan beri olan her kul, Allah'a selâmet bulmuş bir kalple gelecektir. İşte kulun bu gibi huylardan arınması Selam-ı Mutlak'dan istifade etmesiyle mümkündür.

Kulun her bakımdan selamet bulması, ayrıca in'tikas ve in'tikasdan da beri olmasına bağlıdır.

İn'tikas: Aklın şehvet ve gadaba esir olması demektir. Ger­çekse bunun tam aksidir. Yani şehvet ve gazabın aklın esiri ol­masıdır. Bunun aksi olunca intikasa maruz kalmış olur. Böyle olunca da emir memur; kral köle olmuş olur.. Şu halde selam ve İslâmla, ancak Müslümanların dilinden ve elinden kurtulmuş olan kimse nitelenebilir. Henüz kendi nefsini kurtaramayan kişi, bu ulvi vasıfla nasıl nitelenebilir?.. [42]
 

EL'MÜ'MİN

 

O öyle bir varlıktır ki, bütün emniyet ve em an ona racidir. Çünkü emniyet sebeplerini açıklamış, korku yollarını kapatmıştır.

Korku mahalli olmadan emniyet, helak olma tehlikesi olma­dan da korku tasavvur edilemez. Mü'mini mutlak o varlıktır ki, bütün emniyet ve emanın kaynağı asla ondan başkası olamaz. İşte o da Allah'tır.

Şurası da bir gerçektir ki, kör görmediği yerden kendisine bir felâketin gelebileceğinden endişe eder. İşte gören göz, sahibini böyle bir tehlikeden kurtarır. Eli olmayan kişi de el ile savunabileceği yerden tehlike geldiğinde böyle bir korkuya kapılır. Ama eli olursa o tehlikeyi rahatlıkla önler.

İşte insanoğlunun bütün organ ve duyuları da böyledir... İsimlerinden biri Mü'min olan Allah onları yaratmış, şekillendirmiş, kuvvetlendirmiştir.

Şimdi düşmanları tarafından aranan bir insanı düşünelim:

Çembere alınmış, halsiz olduğu için organları hareket ede­miyor. Hareket etse bile, kendisini koruyacak silahı yok. Veya silahı da var ama, düşman çok, tek başına üstelerinden gelemi­yor. Kendini koruyan insanlarda var ama, mutlaka hep beraber sığınacak bir kaleleri olması gerekiyor.. Tam o sırada biri yetişiyor ana silah, asker veriyor. Üstelik O'nu ve askerlerini muhafaza edecek bir de kocaman kale yapıyor. Ona emniyet ve eman nimetini tattırıyor. İşte böyle olan kişiye min diyebiliriz..

İmdi kul, yaradılış itibarı ile şayet zayıftır. Hastalık, açlık, su­suzluk, gibi şeylere maruz olduğu gibi: yanma, boğulma, yara­lanma, kırılma tehlikeleriyle de her zaman karşı karşıyadır.

Onun hastalık hakkındaki korku ve endişelerini, Ancak has­talığa çare bulan doktorlar bertaraf edebilirler. Yemekler de açlığını, su da susuzluğunu giderebilir. Azalan (organları) da bedenin muhafazası için elverişli olabilir.

Duyuları da felâketten haber verecek birer casuslarıdır..

Bütün bunların yanında kulun asıl büyük korkusu vardır ki, o da ahiret korkusudur. Onu bu korkudan kurtaracak yegâne siper ise Kelime-i Tevhiddir, Allah'ta işte kullarına en büyük bir reçete olarak ve en güzel koruyucu kale olarak bu Kelime-i Tayyibeyi ihsan etmiştir. Ve şöyle buyurmuştur: " La ilahe illallah, benim kalemdir, Her kim benim kaleme girerse, azabımdan emin olur.."

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki; Kâinatla, eshâba tevessül et­meden emniyet tasavvur edilemez. Bu sebeplerin halikı; onların göstericisi ve nasıl kullanılacağının öğreticisi hiç şüphe yok ki (Allah)'tır.

O'dur her şeyi yaratan, Odur yol gösteren. Evet, O'dur gerçek ve mutlak MÜ'MİN... [43]
 
Tenbih:

 

Kul, bu isimden şunu elde edebilir: Yanında bulunan her­kesi şerrinden emin kılar. Hiç kimseye zararı dokunmaz. Ona başvuran her korkan kişiyi," gerek kendi nefsi ve gerekse dini hakkında duyduğu korku ve endişeden kurtarmaya çalışır. Nite­kim Resûlüllah Sallallâhü Aleyhi ve Sellem şöyle buyurmuşlardır:

"Allah ve ahiret gününe iman eden, komşusunu kendi kötü­lüklerinden emin kılsın..

Kullar arasında bu isme en çok hak kazanan, halkı, kurtuluş yoluna, Allah yoluna irşad ve hidayet ederek Allah'ın azabından kurtaran kişilerdir.. Bunu da hiç şüphe yok ki, Peygamberler ve âlimler yaparlar. Bakınız Peygamberimiz (S.A.V.) ne buyurmuş­lar:

"Şüphesiz siz, ateşle kelebekler gibi dolaşacaksınız, ben gelip sizi bir tarafınızdan tutarak kurtaracağım!." [44]
 
Hayâl Ve Tenbih:

 

Korku, şüphesiz ki Allah'tandır. Kullarını korkutan O'dur. Korku sebeplerini de o yaratmıştır.. Öyleyse emniyet O'na nasıl izafe edilir?

CEVAP: Korku ondandır... Emniyet de ondandır. Korku se­beplerini ve emniyeti yaratan hiç şüphe yok ki O'durl Onun korkutucu olması, Mümitl olmasına mani teşkil etmez. Nitekim kullarından bazılarını zelil kılması O'nun Muiz (Aziz) kılıcı olması­na mani değildir. Hem Muiz (Aziz kılıcı), hem de Muzil (Zelil) kılıcıdır..

Ve yine O'nun kullarından bazılarını alçaltıcı olması; yüksel­tici olmasına mani değildir. O bazı kişileri alçalttığı gibi, bazılarını da yükseltebilir..

Demek ki, Mümin (Eman veren) de O'dur, korkutan da O'­dur.. Lâkin güzel isimlerinden biri Mü'min olmuştur da Muhavvif (Korkutucu) olmamıştır... [45]

EL'MÜHEYMİN

 

Bu ismin, Allah hakkındaki mânası şudur: O (Allah), yaratmış olduğu mahlukatının amelleri, rızıkları, ecellerini bilip muhafaza eder. Her muhafaza ile memur olana müheymin derler. Bir şeye göz kulak olan kişi o şeyin koruyucusu ve müheymindir demek­tir. Şu halde israf (gözlem) ilme, istila ise Kudretin kemaline, muhafaza ise akla racidir. İşte bu manaların hepsini ancak (Müheymin) ismi içine alır. Bu manaları tam manasıyla ve kayıtsız şartsız ancak Allah tahakkuk ettirir, başkası değil. Bu sebepledir ki,

(El-Müheymin) ismi, kadim kitaplarda da Allahın isimlerin­den sayılmıştır... [46]
 
Tenbih:

 

Kendini mürakaba eden, kendi kusurlarını anlayan ve dü­zeltmeye çalışan, kendisini iyi hal üzere devam ettirmeyi başa­ran her kul kalbine hâkim olma itibari ile müheymindir. İsraf ve ittilaı daha da genişletip Allah'ın kullarına yol gösterme imkanına sahip, feraset ve istidlal tariki ile iç ve dış yüzlerine de vakıf olup da onları irşat edebilirse tabii ki bu mânadan nasibi son derece fazla olmuş olur... [47]
 

EL'AZİZ

 

O, öyle bir kıymetli isimdir ki, emsali az bulunur. Ona çok ihtiyaç duyulur. Ona ulaşmak güç olur. Bu üç manayı üzerinde bulunduramayan kişiye "Aziz" ismi, verilemez!

Çünkü çok nadir olan şey var ki, kıymetli ve faydalı değildir.. Bunun için de hiç bir zaman (Aziz) olamamıştır..

Nice kıymetli ve yararlı, misli bulunmayan şeyler var ki vüsûlü güç değildir: Güneş gibi.. Onun emsali yok... yer de öyle... Bunların faydası pek çoktur. Onlara olan ihtiyacımız da son derecededir.. Lakin (bütün bunlara rağmen) her ikisine de (Aziz) diyemiyoruz. Çünkü, onları müşahede etmek onlara vasıl olmak güç değildir. Onun için bir şeyin aziz olması için mutlaka yukarıda arz ettiğimiz üç mana (Vasf) ın bulunması gerekmek­tedir..

Sonra bu üç mana'nın her birerleri için kemal ve' noksanlık söz konusu olabilir...

Mesela nadir olmasındaki kemal, bir olmasına bağlıdır. Çün­kü birden az hiç bir şey tasavvur edilmez. Tek olan misli ve menendi bulunmayan varlık ancak Allah'tır. Ondan başkası için böyle bir şey düşünülemez..

Güneş mevcut olma bakımından her ne kadar tek ise de lakin onun gibisinin bulunması da mümkündür, yani mümkün olma bakımından o, tek değildir. Kemal necasette onun gibisi bulunabilir...

Şiddetli ihtiyaç meselesine gelince:

Bu, her şeyin varlığında, bekasında, sıfatında kendisine ihtiyaç duyulan varlık olarak kabul ettiğimizde "Hakkında kemâl" sözü doğru olabilir.. Böyle bir varlık Allah'tan başka var mıdır?

Bütün varlıklar O'na muhtaçtır. Hem de her şeylerinde.

Yukarıda açıklamıştık. Allah'ı kendisinden başka tam mana­sıyla kimse bilemez! (Künhünü..) Kayıtsız şartsız gerçekten Aziz olan O'dur!... Azizlikte O'na hiç bir şey benzeyemez!... [48]
 
Tenbih:

 

Kullardan aziz olan, uhrevi hayatlarında ve ebedi saadetlerindeki önemli işlerinde kendilerine ihtiyaç duyulandır. Şüphesiz ki, bu evsafta olanlar yok denecek kadar' azdır. İşte bu ancak Peygamberlerin, rütbesidir. (Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun.)

Şeref ve izzet bakımından onlara ancak, asırlarında yaşamış halifeleri ve kendilerine varis olacak ümmet âlimleri yaklaşabilir.. Tabii bunların her birerleri, halkı irşat hususunda gösterebilecek­leri başarı nispetinde onlara yaklaşma imkanına kavuşabilir... [49]
 

EL'CEBBAR

 

O, öyle bir varlıktır ki, dilediğini cebir yolu ile herkeste icra edebilir. Hiç kimse O'na bir şey yapamaz. Hiç kimse O'nun elinden (kudretinden) kurtulamaz. Bütün eller O'na karşı aciz kalır. Mutlak (kayıtsız şartsız) Cebbar hiç şüphe yok ki Allah'tır. O herkese cebr eder, hiç kimse O'na cebr edemez. Bu hususta hiç kimse O'na eş olamaz. [50]
 
Tenbih:

 

Kullardan bu isme layık olan, uymaktan uyulmak derecesi­ne, yükselen, rütbe itibarı ile herkesten yüksek olan, heyeti ve suretiyle her bakımdan halka cebr eden kendisine uymaya onla­rı mecbur kılan, onlara faidesi dokunan, onlardan faydalanmaya lüzum ve ihtiyaç duymayan, tesir edebilen, hiç kimsenin tesirin­de kalmayan, kendisine uyulan ve fakat hiç kimseye uymak mecburiyetinde olmayan, herkes tarafından delicesine sevilen bir kimse, onu gördüğünde bir daha görmek isteyen ve fakat onun gibi olma temennisinde bulunmayan, kimsedir ki bu vasıf ancak insanlığın Önderi Hazreti Muhammed'e (S.A.V.), nasip ve müyesser olmuştur... Nitekim bir hadisinde bu hakikati şöyle­ce tebarüz ettirmişlerdir:

"Musa sağ olsaydı, bana uymaktan başka çaresi olmazdı. Ben Âdemoğullarının efendisiyim (ki bununla) gururlanmıyorum.. [51]

 

EL'MÜTEKEBBİR

 

O zatına nispetle herkesi hakir gören, azamet ve kibriyayı ancak kendi nefsine layık gören, başkalarına meliklerin kölelere karşı takındığı bir nazar misali bakandır...

Bu bakış ve görüş doğru ise (gerçeğe muvafık ve vakıa mu­tabık ise) tekebbür de doğru ve sahibi gerçekten mütekebbir olmuş olur. Ne var ki bu nitelikteki isim kayıtsız şartsız ancak Allah'ındır.

Eğer bu büyüklenme ve böbürlenme batıl ise, yani görün­düğü gibi değilse, o zaman tekebbür boş ve üstelik mezmum olur. Her kim, kendini başkalarından üstün görüp de kibirlenirse onun bu davranışı boş ve mezmumdur, Çünkü büyüklük aza­met ancak ve ancak Allah'a mahsustur... [52]

 
Tenbih:

 

Kullardan gerçek manada mütekebbir, zahid ve arif olandır. Arifin zühdü ne demektir? Onun manası nedir?

Mânası, kendisini o ulvi düşüncesinden ve yüce sırrından alıkoyacak yaratıklardan tahliye etmesi, Allah'tan başka her şey­den kendisini üstün görmesi, dünyayı hattâ ahireti küçümse­mesi, kendisini Hak'tan ırak edecek her şeye sırt çevirmesidir. İşte Arifin zühdünün manası budur.

Arif olmayanın zühdü; bir nevi alışverişten ibarettir. Ahiret metaını dünya metaı ile satın alır.. Veresiye alışverişteki kar ve  zanca tama ederek peşin alış verişi terk eder. İşte buna selem ve mubayaa derler...

Yemek ve kadın şehvetlerinin köleleştirdiği kişiler, gerçekten hakirdirler. Hiç bir zaman gerçek manada mütekebbir olamaz­lar. Çünkü gerçek manada mütekebbir, her şehveti hakir gören, hayvanların bile nasibi olan her zevke sırt çevirendir... [53]



EL'HALİK EL'BARİ EL'MUSAVVİR

 

Belki bu isimlerin eş manalar ifade eden isimler olduğu akla gelebilir.

Hepsinin de mânası (Yaratıcı) olduğu zan edilir. Ama me­sele hiç de öyle sanıldığı gibi değildir. Çünkü her yokluktan varlık âlemine çıkan şey, önce takdir, ikinci defa takdir'e göre icad, icad'dan'sonra da tasvire muhtaçtır.

Cenab-ı Hak, takdir edici olarak da haliktır. İcad edici olarak da halıkdır. Nihayet müsavvir (şekillendirici) olarak da haliktır. Yaratıklara en güzel şekli O vermiştir. Onları gayet güzel nizam ve intizam içinde O, yaratmıştır...

Bu tıpkı bir bina gibidir. O binanın, tuğla, taş, çimento, ker­piç, gibi malzemelerin ne kadar gideceğini, eni boyu - metreka­resi ne kadara, kaça mal olacağını hesaplayacak birine ihtiyaç vardır.

İşte bu işleri yapana; projeyi çizene, hesap ve kitabını ya­pana biz mühendis diyoruz..

Bunlardan sonra binayı asıl yapacak ustaya lüzum görülür. Daha sonra binanın iç ve dış tezyinatını üstüne alacak başka bir usta aranır... İnsanlar hakkında da bu böyledir. Çünkü her işi bir insan yapamaz, herkesin ihtisası ayrı ayrı konularda olur, lakin Allah hakkında biz bunu böyle düşünemeyiz. Çünkü takdir eden, icad eden ve tasvir eden de O'dur.

Şimdi Allah'ın yaratmış olduğu mahlûkatından birini ele ala­lım. Mesela, insanı...

İnsanoğlu Allah'ın yarattıklarından bir cinsi temsil eder.. İn­san varlığının vücuda getirilmesi için evvelâ nasıl yaratılacağı hakkında takdir yapılmalı. Çünkü onun, belirli bir cisim olması gerekmektedir. Bazı sıfatları alabilmesi için önce cismi lazımdır. İnşaatçının bina kurabilmesi için bazı alet ve edevata ihtiyacı olduğu gibi...

İnsanın bünyesi ancak su ve toprakta vücut bulabilir. Yalnız toprak kafi gelmez. Çünkü kurudur; tutmaz dağılıverir. Yalnız su da kafi gelmez. Çünkü tutmaz dökülüverir. Öyleyse kuru ile yaşı birbirine katıştırmalı ki, çamur haline gelebilsin. Sonra pişirici bir hararet (fırın) lazımdır ki, su ve toprak, karışımı muhkemleşip ayak da durabilsin. Demek ki, insan serapa çamurdan'yaratılmış olmuyor. Bilakis su ile yoğrulmuş, kurutulmuş ve pişirilmiş bir topraktan (balçıktan) yaratılmış oluyor...

Ama o toprağın ve suyun da belirli ölçüde olmaları gereki­yor.. Eğer takdir edilen ölçüden az olursa zerre, ya da karınca gibi küçük olur ki, insan işlerini yapamaz, rüzgar vurduğu gibi savurur ve en küçük şey onu telef eder.

Sonra dağlar kadar büyük çamur yığınından da olmaz.. Çünkü bu miktar ihtiyaçtan fazladır. Öyleyse ne az ve ne de çok tam ayar ve karar olmalıdır. Evet o, takdir edilen ölçüyü geçmemelidir... İşte bütün bunlar, takdirle olur. O (Allah), bütün bu işleri takdir etmesi ve takdire göre icad etmek itibariyle yara­tıcıdır. İcad edip yokluktan varlığa çıkarması itibariyle bari olu­yor. Sadece icad etmek ile, bir takdire gibi icad etmek, ayrı ayrı şeylerdir..

Lûgatta bu iki kelimenin ayrı ayrı mânalar ifade ettiğine şahit vardır. Araplar hazık ve her şeyi ölçü ile yapan insana halik ismi­ni verirler, Nitekim şair:

"Sen halk ettiğin (yaptığın) şeyi güzel yaparsın. İnsanlardan kimisi var ki yapar ama güzel yapamaz." demiştir.
El-Musavvir İsmine Gelince:

 

Bu isimde eşyaya en güzel şekil vermek ve onları en biçimli tarza sokmak itibariyle O'na mahsustur. Bu, fiil'in vasıflandır. Bu­nun hakikati ancak kainatı tam olarak bilen, sonra ayrı ayrı yaratan Allah'a mahsustur.

Evet kainatın tamamını birçok organdan teşekkül etmiş tek şahıs olarak mütalaa edebiliriz...

Onun azaları ve eczası gökler, yıldızlar, yer, su ve hava­dır...

Bunlar gayet tertipli şekilde yaratılmışlardır. Hem öylesine muhkem bir tarzda ve tertip de ki, bu tertip, azacık bozuluverecek olursa bütün nizam altüst olur.

Üste konması gereken, üste; alta konması icab eden de al­ta konmuştur.

Tıpkı bir bina gibi. Temel taşları alta ve kereste kısmı üste konmuştur.

Bu, tesadüfi değil, bilakis önceden tasarlanıp da öyle ya­pılmıştır.

Bunun aksini düşünüp de taşları üste, ağaç kısmını alta koy­salar, bina yerinde durabilir mi? Duramaz, şeklini kaybeder..

İşte yıldızların yukarda, yer ve suların (deniz ve nehirlerin) aşağıda yaratılmasındaki hikmet ve sebepleri böyle anlamalıyız...

Kainatın yarısına kadar gitsek, nizam ve intizamındaki hik­metleri sayacak olsak bitiremeyiz..

Ayrı ayrı her şeyin hikmetini bilen, El-Musavvir isminin mana­sını daha iyi anlar ve bilir.

Bu tasvir ve tertip, âlemin her parçasında mevcuttur. Hatta karınca ve zerre de bile mevcuttur. Hatta ve hatta karıncanın organlarında bile bu akla durgunluk, kalbe heyecan veren nizam ve intizam mevcuttur.

Canlı varlıklarda en küçük bir organ olarak bilinen gözün yapısını anlatacak olursak bitiremeyiz. Gözün tabakalarını, şekil­lerini, miktarlarını ve onda olan renkleri ve bu renklerde gizli olan yüce hikmetleri bilmeyen, gözü ancak zahiri görüşündeki şekli ile bilmekten öteye bir adım bile atamaz.

Her canlı hayvan ve bitkide hatta onların her parçasında da aynı şeyi söyleyebiliriz... [54]

 
Tenbih:

 

Bu isimden kulun nasibi şu olmalıdır. Önce kendi nefsinde bütün âlemin şeklini ve suretini görmelidir. Derin derin düşünüp tafsilâta geçmelidir.

Önce (Eşrafi mahlukat) olan insana bakar, insan vücudunu iyice inceler, vücûtta bulunan cismani organları gözden geçire­rek, nevilerini, adet ve terkibini, yaratılışında ve tertip edilişindeki hikmetleri öğrenir, sonra, onun, idrak, irade gibi manevi nitelikle­rine bir göz atar, düşünür, düşünür...

Bunu takiben, gücü yettiği kadar hayvanat ve nebatatın su­ret ve şekillerini inceler ta hepsinin şekli kalbinde yer edinceye kadar,.. Tabii bütün bunlar, varlıkların cismani olan nevilerin şekil ve suretlerini bilmeye matuf şeylerdir..

Bir de bunun ruhani tertibi vardır ki; bu melekleri ve merte­belerini, yıldızlarda, göklerdeki vazifelerini bilmek demektir...

Ondan sonra beşeri kalplere tasarruf etmeye başlar, onlan doğru yola irşad etmeye koyulur...

Sonra hayvanlara karşı tasarrufa girişir ve onları ihtiyaçlarına doğru sevkeder... İşte bu isimden kulun nasibi bu olmalıdır. Yani vücûdi şekle mutabık ilmi suret kazanmalıdır kul. Çünkü nefsin şeklini bilmek, malumun şekline mutabıktır. Allah'ın suretleri bil­mesi, suretlerin ayanda mevcut olmasına sebeptir. Ayanda 'mevcut olan suretler ise ilmi suretlerin insan kalbine hâsıl olma­sını sağlar... Böylece kul, Allah'ın isimlerinden olan (El-Musavvir) isminden istifade ederek, kendi ruhuna şekillendiricilik vasfını kazandırmış olur. Hatta öylesine ki kendi de bir Musavvir (şekil­lendirici) durumuna gelir. Tabii bu, mecaz yoluyladır.. Çünkü o suret, yani kulun ruhuna gelen suret, gerçekte Allah tarafından halk edilmiştir. Kulun bunda en ufak bir rolü yoktur... Lakin kul, Allah'ın, Rahmet pınarlarından istifade etmeye koşar. "Bir kavim özlerindeki (güzel hal ve ahlâk)ı değiştirip bozuncaya kadar Allah şüphesiz onun (halini) değiştirip bozmaz".[55]

İşte bundan dolayıdır ki Resûlüllah (S.A.V.) şöyle buyurmuşlardır:

"Şüphe yok ki, Rabbinizin ömrünüz boyunca nefhaları vardır. Ona koşuşun!"[56].

El-Halik ve El-Bari isimlerine gelince; Kulun bu isimlerde hiç bir rolü yoktur, yani kullara bu isimler verilmez ve onlara yaratıcı denilmez ancak çok uzak bir ihtimalle mecazi anlamda denilebilir. Çünkü yaratmak ve icad etmek, ilmin gerektirdiği şekilde gücü kullanmaktır. Allah, kula ilim ve kuvvet vermiştir. O (kul) kendisi hakkında takdir edilenleri ilmi ve kabiliyetine göre (yine Allahın izni ile) tahsil edebilir.

Aslında mevcut varlıklar iki kısma ayrılır:

1- Var olmalarında kul 'un hiç bir rolü yoktur: Gök, yıldızlar, yer, hayvan bitkiler vesair kainatın diğer yaratıkları gibi...

2- Meydana gelişinde kulun rolü bulunan varlıklar. Bunlar kulların, sanat, siyaset, ibadet ve cihad gibi, kulların amelleridir.

İnsan, nefsani mücahede (çalışması) sayesinde, bazı şeyleri icad edebilecek dereceye yükselirse ve bu hususta herkesten faik olursa o, o şeylerin muhteri (Mucidi) sayılır. Çünkü o şeyler onun icadından evvel mevcut değildiler... Mesela satrancın mucidine, satrancı filan kimse icad etmiştir diyerek satrancın mucidini belirtirler. Aslında satranç övülecek ve onu keşfeden kimseden siteyişle bahs edilecek bir meta değildi ya!..

Hayır ve iyiliklerin kaynağı olan diğer riyazi, sınai ve siyasi icadlar hakkında da aynı şeyi söyleyebiliriz.. Bu hususta başarı gösterenlere bir şeyler icad edenlere mucid diyebiliriz, lakin ne var ki bu isim ona mecazen itlâk edilebilir, hakikat yönünden değil...

Allahın bazı isimleri vardır ki, bunların kullara mecazen nakli mümkündür.. Bazı isimler de var ki, kul hakkında bu isimler haki­kattir; Allah hakkında ise mecazdır: Sabır, şekûr (isimleri) gibi...

Aradaki farkı anlamadan hiç bir zaman bu isimlerde ortaklık düşünülemez!.. [57]

EL'GAFFAR

 

O, iyilik yapan ve çirkini örtendir.. Günahlar, Allahın dünya­da örttüğü ve ahirette cezalandırmaktan (Kullar) hakkında vazgeçtiği çirkinliklerdendir..

El-Gafr, örtmek manasındadır.. Allanın kullar hakkında birinci örttüğü ve meydana çıkarmadığı şey, bedeninin, insan gözleri tarafından tiksinilecek ayıplardır. O ayıplar içeri de gizlenmiş ve yüzüne vurulmamıştır... İnsanın iç yüzü ile dış yüzü arasındaki fark cidden büyüktür. İkincisi;, bütün çirkin duygu ve temayül­lerin karargahı olarak kimse görmesin diye kalbi seçmiştir..

Eğer kulun hatırından geçen kötü duygularına, kalbindeki çirkefliklerine başkaları mutlak olacak olsalar ona hücum edip helak ederler, Allah onu bu durumdan da kurtarmıştır.

İçindekileri dışa vurdurmamıştır.

Üçüncüsü, kullar arasında rezil olmasına sebep olacak gü­nahlarını da örtüvermesidir. Sırf günahlarının çirkinliklerini örtmek için, imanda sebat ettiği müddetçe, günahlarını sevaplara tebdil edeceğini bile vaad etmiştir.. [58]

 
Tenbih:

 

Kulun bu isimden alacağı ilham şudur:

O'da başkalardan sadır olan hataları örter.. Kimsenin ayıbını yüzüne vurmaz.

Allah'ın elçisi bunu Allah'ın kullarına öğretmişlerdir:

" Her kim bir mü'minin ayıbını örterse, Allah'ta kıyamette onun ayıbını örter.."

Gıybet eden, mütecessis olan, intikam seven, uğradığı ce­zayı mutlaka ödetmek isteyenler tabii ki bu vasıftan uzaktırlar.. Bu güzel vasıfla bezenecekler hiç şüphe yok ki, ayıpları ifşa etmeyen, kulun ayıpların araştırmak için arkası sıra gitmeyendir..

Hiç kimse kusurdan halı değildir. İnsanlar arasında kemale ermiş olgun kimseler olduğu gibi zayıf karakterli kimselerde vardır.

Çirkinliklere göz yumup da ayıbına muttali olduğu kişinin iyi­liklerinden bahs eden kimse bu vasfa layıktır.. Aşağıdaki rivayet bizim bu görüşümüze ne güzel ışık tutmaktadır:

Bir defasında İsa (Aleyhisselâm) havarileri ile birlikte ölmüş bir köpeğin yanından geçerler. Havariler dayanamaz:

Bu leş ne fena kokuyor. Derler. Hazreti İsa (A.S.) bu sö­zü duyunca:

(Bu gibi hallerde insanların iyi taraflarını anlatmak gerektiğini öğretmek için) şöyle mukabelede bulunur:

" Zavallı hayvanın ve güzel dişleri var.." [59]

EL'KAHHÂR

 

O, öyle bir varlıktır ki, düşmanlarının belini kırar, onları öl­dürmek suretiyle kahreder. Hayatta hiç bir varlık yoktur ki, onun kahrı ve kudreti altında kıvranmasın. Satveti karşısında aciz kal­masın... [60]

 
Tenbih:

 

Kullardan kahhar, düşmanlarını kahr edene denir. Kulların en büyük düşmanı iki yanı (sağrısı) arasında bulunan nefsidir. O, kendisini aldatan şeytandan daha düşmandır. Kul, her ne zaman nefsinin şehvetlerini kahr ederse, şeytanı kahr etmiş olur. Çünkü şeytan onu, ancak şehvetleri vasıtasıyla hela sürükleyebilir;

Şeytanın insanları aldatmak için alet olarak kullandığı şeyler­den biri de kadınlardır. Kadınlara karşı şehvet ve isteğini kahr eden kişi, bu tuzağa düşmez..

Din kuvveti: aklın işareti ile şehvetlerini kırıp parçalayan da böyledir.

Nefsani arzularını yenen kişi mutlaka kendisini aldatmak iste­yen insanları da yenmiş demektir. Çünkü insanların gayesi, onun vücudunu ortadan kaldırmaktır. Onun gaye ve çalışması ise ruhunu ihya etmektir. Birer düşman mesabesinde olan şehvetleri öldüren kişi ruhunu ihya etmiş ve ölümünde de ölmemiş olur;

 "Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Bilâkis onlar Rableri katında diridirler."[61]

El'VAHHÂB

 

Hibe, karşılığı olmayan ivezsiz ve garazsız bir bağıştır.. Bu sıfatla bağışı çoğaltan kişiye cömert ve Vahâb (ziyadesiyle ve­ren ve bağışta bulunan) denir.

Gerçek Cömertlik, karşılığında hiç bir şey beklemeden vermek ve bağışlamak ancak Allah'tan beklenir.. Bu, ancak Allah­'a mahsustur. Çünkü her muhtaca verdiği zaman karşılık bekle­meden vermiş ve halen de vermektedir. Hem de peşin verir, vereceğini sonraya bırakmaz..

Bir kimse, bir bağışta bulunduğunda, karşılığını hemen bek­lerse ve yahut zamanla insanlar tarafından övülmesini veya en azından kınanmaktan kurtulmasını isterse o insan bağışta bulun­muş bir insan değildir. Cömert olmak şerefini bile ihraz etmiş sayılmaz. Çünkü her verilen şeyin karşılığı mutlaka para veya mülk olamaz. Bazen da bunların cinsinden olmayan, elle tutul­mayan manevi değerler de olabilir verdiği şeyin karşılığı...

Her kim şeref kazanmak veya övülmek için bir bağışta bu­lunursa o sadece bu bağışı meydana ..getiren bir işçi olabilir. Çünkü gerçek bağışlayıcı o kimsedir ki, herkes ondan karşılıksız faydalar görür, yani herkese ivezsiz ve garazsız faydası doku­nur.

Hatta bazen öyleleri de olabilir ki, sırf hayrı (bak ne cimri adamdır, hiç hayır yapmıyor) demesinler için sırf korkusundan yapar, işte böyle bağışlarda bulunanlara da bağışta bulunan insan denemez. Çünkü bu da bağışını ötekiler gibi karşılık için yapmıştır.. [62]

 
Tenbih:

 

Kul'dan, hiç bir zaman gerçek manada cömertlik ve bağışlayıcılık beklenemez. Çünkü o, yapılacak bir işin, yapılmaması evla olunca o işi yapmaya katiyen yanaşmaz. Fakat, bütün varlı­ğını hatta en aziz varlığı olan ruhunu Allah yolunda, Cennetine tama etmeden veya azabından kurtulmak gibi bir gaye bekle­meden feda ederse o kişi şüphe yok ki gerçekten Vahhab (Bağışta bulunan) ve Cevad (son derece cömert olan) ismine layık olmuş olur.

Böyle olmayıp da sırf Allah'ın cennetine kavuşmak veya azabından kurtulmak gayesiyle yaparsa veyahut insanlar tarafın­dan övülmek, beğenilmek dolayısıyla nam ve şöhret kazanmak için bir bağışta bulunmuşsa, o kişi her ne kadar zahiren karşılık­sız bir bağışta bulunmuş hissini vererek, insanlar tarafından Cevad (son derece cömert) kabul edilirse de aslında böyle değildir. Çünkü insanlar karşılığın yalnız madde olduğunu sanırlar oysa maddi olmayan, manevi olan karşılıklar da vardır...

 Pekâlâ sadece Allah rızası için bir manevi nasip bekleye­rek bütün varını bağış olarak veren kişi nasıl Cevad (fazla cö­mert) olma vasfına mazhar, olamaz? diye bir sual varid olursa deriz ki:

Bu tip kimselerin hazzı yalnız Allah'tır, rızasıdır, ona kavuş­maktır.. İnsanoğlunun ihtiyari olan fiilleri ile kazanabilecek en büyük mutluluktur bu! O öyle bir haz ve saadettir ki bütün mut­luluklar onun yanında hiç kalır..

Şu halde Arif-i Billâh o kişidir ki, Allah'a yalnız Allah için iba­det eder. Yoksa karşılığında herhangi bir saadet beklemek için değil sözünün manası nedir? Ayrıca Allah'a karşılıksız ibadet edenle, ondan bir şeyler bekleyen kişinin ibadeti arasında ne gibi farklar vardır? dersen, cevabım şu olur:

Haz, insanlarca yapılan herhangi bir ışın karşılığı demek­tir. Kul, ibadeti esnasında bu sibi niyet ve arzudan tamamen tecerrül ettiğinde, Allah'tan başka gayesi ve maksadı kalmamış demektir. Ona, insanların haz kabul ettiği şeylerden tamamen tecerrüt etmiş derler..

Mesela bir köle, efendisine, efendisi olduğu için değil de, ondan bir ikram beklemek için hizmet eder.. Efendi de kölesini, kölesi olduğu için değil de ondan hizmet ve hürmet beklemek için korur..

Bir baba böyle ini ya?

Bir baba, çocuğunu, çocuğu olduğu için korur, ondan menfaat beklemek için değil..

Hatta, oğlu ona gereken hürmeti göstermese bile yine onu düşünür, onun iyiliğine çalışır.. (Adama sende!..) diyemez!

Bir kimse, bir şeyi (o şeyin kendisi için değil de) başka şeye ulaşmak için talep ederse: sanki onu talep etmemiş demektir. Çünkü istemesinde o gaye değil, başka şeydir. Altın isteyen kimse gibi... Altın isteyen kişi, onu bizatihi istemez, bilâkis onun­la yiyecek ve siyecek almak için ister... Hatta yiyecek ve giyecek de bizatihi murat değildir; lezzet elde edip, elem ve kederi gidermek için arzulanmışlardır...

Lezzet (zevk) bizatihi murat edilmiştir.. Ardında başka gaye yoktur!

İnsanoğluna arız olacak elem ve kederin önlenmesi de öy­le. İşte altın, yiyecek elde etmek için bir vasıtadır. Yemek de şehvet ve lezzet elde etmek için bir köprü!... Lezzet ise gaye­dir, vasıta değil...

şte çocuk da bir baba için vasıla değildir.. Babanın onu ar­zulaması (sevmesi) onun selameti içindir. Çünkü çocuğun ken­di, bizatihi pederin hazzıdır...

Allah'a Cennet için ibadet eden de böyledir: Allah onu (Cenneti) kendisinin aranması ve istenmesi için bir vasıta kılmış­tır; gaye değil.. Vasıtayı şöyle anlayabiliriz: Şayet gayeye onsuz (vasıtasız) ulaşılacak olursa o aranmaz...

Dünyevi istekler eğer altınsız elde edilse hiç şüphe yok ki, altın aranmaz. Kimse ona iltifat etmez.. Şu halde gerçekte mahbûb olan ulaşılmak istenen gayedir, altın değil.

Eğer Allah'a ibadet edilmeden cennet elde edilseydi, kim­se Allah'a ibadet etmezdi.. Şu halde Abid'in (ibadet eden kişi­nin) mahbûbu ve matlûbu cennetti, başkası değil.. Lakin Allah'­tan gayri mahbûbu olmayan, bütün hazzı ve gayesi Allah'a ka­vuşmak olan kişi böyle değildir. Onun bütün gayesi ve arzusu Allah'a kavuşmak, Melei Alâ da mukarreblerde beraber olmak­tır. İşte bu niteliği taşıyan kişiye "O, sadece Allaha ibadet edi­yor, yani Allah'a Allah için ibadet ediyor; başka bir gaye güde­rek değil." derler..

Bu demek değildir ki, onun hiç bir hazzı yoktur.. Onun hazzı vardır ve o hazzı yalnız Allah'tır, O'ndan başkası değil...

Allah'a kavuşmak, onu müşahede etmek, onu bilmek sevinç ve neşesine inanmayan, ona müştak olamaz.. Ona müştak ol­mayan, hakkında, Allah'ın onun gayesi olduğu düşünülemez. Bu sebepledir ki, o kişi yaptığı ibadet babında, sadece maddiyatı düşünen kötü bir işçi gibi olur.

Ne yazık ki insanların çoğu, bu zevki tatmamışlardır, bu zevki tatma mı şiardır, Allah'ın cemaline bakmanın lezzetini anla­yamamışlardır. Bu tıp kimselerin imam yalnız dilledir.. İçlerine işlememiştir., Çünkü içlerinden biran evvel Cennette Müminlerin emrine verilecek hurilere kavuşmak isterler...

Bütün bu anlattıklarımızdan şu neticeyi eide ediyoruz: Hazlardan hali olmak muhaldir. Allah'a kavuşmak hazların en büyü­ğüdür.. Eğer insanların kabul ettiği, yapılan herhangi bir işin karşı­lığı olan maddi veya manevi menfaa'tı bir haz olarak kabul eder­seniz ben buna (Haz) demem...

Kul hakkında elde edilmesi, ondan mahrum olmasından daha iyi ise tabii ki bu onlarca haz kabul edilebilir... [63]

ER' REZZAK

 

Rızıkları ve rızık verdiği varlıkları yaratan, rızıklarını onlara ulaştıran, rızıklarla faydalanmalarına temin eden hiç şüphe yok ki, O'dur!

Rızık iki kısımdır:

1- Beden için olan, azıklar ve yemekler gibi zahiri rızık

2- Batıni rızık. (Yani ruhun rızkı).

Batıni rızık, marifetler ve mükaşefelerdir ki, bunlar kalpler için hazırlanmış en şerefli rızıklardır.. Çünkü bunun semeresi, ebedi hayattır; zahiri olan rızkın semeresi ise belirli bir zamana kadar bedenin kuvvetini sağlar...

Bu iki rızık çeşidini yaratan ve erbabına isal eden (ulaştıran) şüphe yok ki, Allah'tır..Lakin onu, dilediğine bolca verir, istediği­ne karşı da azaltır... [64]

 
Tenbih:

 

Bu vasıftan kul'un hazzı (nasibi) iki şey olabilir:

1- Bu vasfın, gerçek sahibi Allah olduğunu bilmesi, O'ndan başka kimsenin müstahak olmadığını iyiden iyiye anlamasıdır. Böylece rızkı ancak O'ndan bekler. Bu hususta O'ndan başkası­na itimad ve tevekkül etmez.

Hatem'ül Esem'den [65] rivayet edilmiştir: Bir adam ona sordu:

Nerden yiyorsunuz?

Onun hazinesinden...

Sana gökten ekmek mi yağdırıyor?

Yeryüzü O'nun olmasaydı, elbette ekmeği gökten yağ­dırırdı...

Siz sözü tevil ediyorsunuz!

Çünkü o, gökten ancak kelamı indirmiştir!..

Anlaşıldı sizinle baş edemeyeceğim!

Çünkü batıl, hakla hiçbir zaman başa çıkamaz....

2- Ona kılavuz bir ilim, öğretici bir dil, sadaka verip de menfaat sağlayan bir el verdiğini bilmesidir.. Bunlar, söyleyeceği güzel sözler, ve yapacağı güzel işler vasıtasıyla kalpler için şe­refli rızkın temin edilmesine yol açarlar..

Allah bir kulu sevdimi, halkın ona olan ihtiyacını artırır...

Rızıklârın halka ulaşılması babında, Allah ile kul arasında va­sıta olduğu müddetçe, vasıftan bir nasip almış olur. Peygambe­rimiz (S.A.V.) buyurmuşlardır:

"Allah'ın emrettiğini, isteyerek veren emin haznedar, hiç şüphe yok ki, tasaddukta bulunanlar­dan biridir."

Kulların elleri, Allah'ın hazineleridir.. Ellerini bedenlerin rızıklanması için, seferber eden, dilini kalplerin rızıklanması için ayakta tutan kişi, bu sıfatın sevabına nail olacakların en şereflisidir! [66]

EL'FETTAH

 

O, öyle bir varlıktır ki, onun inayetiyie bütün kapalı (kapılar) açılır, hidayetiyle her müşkül hal olur da peygamberlerine ülke­ler feth edip düşmanlarının ellerinden çıkarır de şöyle buyurur:

"Biz hakiykat sana (Hüdeybiyye müsalehası ile) apaşikar bir feth (ü zafer yolu) açtık..." [67]

Velilerinin kalplerinden perdeyi kaldırıp onlara, Semasının melekütüne, kibriyasının cemaline giden kapı­ları açar... Ve şöyle buyurur: "Allahın insanlara açacağı herhangi bir rahmeti tutacak yoktur."[68]

Gayb anahtarlarını ve rızık anahtarlarını elinde (kudretinde) bulunduran o (yüce varlık) hiç şüphe yok ki, (Fettah) olmaya en layık olur!.... [69]

 
Tenbih:

 

Kulun silkinmesi lazımdır ki yapacağı güzel nasihatlerle müş­külât kilitleri kırılsın, vereceği güzel öğütlerle de halkın anlayamadiği dini ve dünyevi meselelerine bir çözüm yolu bulunsun. Bu sayede o, El Fettah isminden gereği gibi yararlanmış olabilir... [70]

 

EL'ALİM

 

Bu ismin manası açıktır. Bunun kemali; her şeyi tam manasıy­la bilmekle, yani dışını, içini, inceliğini, açıldığını, önünü, sonunu, başlangıcını ve bitimini bilmekle olur..

Bu açıklanması bakımından, malumat (bilinen şeyler) den is­tifade edilmiş değil de, malumatın kendisinden istifade edilmiş olması gerekir. Aksi halde o ilme tam ilim denilemez.. [71]

 
Tenbih:

 

Alim vasfından kulun nasibi malûm... Lakin onun ilmi ile Al­lah'ın ilmi üç hususta ayrılır:

1- Malûmat (bilinenler)in çokluğunda. Kulun malumatı (bildikleri) ne kadar çok olursa olsun yine de mahduddur, az­dır. Namütenahi ilimler nerde, o (kul) nerde?...

2- Kulun bilmesi, veya anlayışı, her ne kadar vuzuh bulsa da, asıl gayeye vasıl olamaz. Bilâkis onun eşyayı müşahede et­mesi, ince bir perdenin ardından görmesi gibi bir şeydir.. Keşif derecelerindeki farkı inkâr edemezsin. Sabahın alaca karanlığıyla günün ortasındaki aydınlık bir olabilir mi?

3- Allanın ilmi, eşyadan istifade edilmiş değildir, bilâkis bü­tün eşya onun ilminden istifade edilmiştir. Kulun eşyayı bilmesi, eşyaya tabidir Ve onun sayesinde meydana gelmiştir.

Bu söz aklını, kurcaladı ise, satranç öğrenen kişinin ilmi ile asıl satrancı bulan kişinin ilmini bir karşılaştır. O zaman, satrancı bulan kişinin satrancın vücuduna (varlığına) sebep olduğunu satrancın varlığı da, öğrenen kişinin bilgisine sebep olduğunu anlamakta güçlük çekmezsin. Şu halde satrancı bulan kişinin ilmi, satrançtan önce gelmiştir. Satrancı öğrenen kişinin bilgisi, bu yüzden gecikmiş ve sonra elde edilmiştir. İşte Allah'ın ilmi de böyledir. Eşyadan öncedir, eşyanın varlığına sebep olmuştur.

Bizim ilmimiz işe, bunun aksine eşyadan sonradır.

Kulun ilim sayesinde elde ettiği şeref; ilmin, Allah sıfatların­dan oluşu sebebiyledir. Lakin en şerefli ilim, malumu (bilineni) en şerefli olandır. Bilinmişlerin en şereflisi şüphe yok ki, Allahü Zülcelaldır. Bunun için marifetullah, marifetlerin en efdali olmuş­tur. Hatta sair eşyayı bilmek de, Allah'ın işlerini bilmeye yahut kulu Allah'a yaklaştıracak yolu bilmeye veya da marifetullah'a ulaştıracak herhangi bir hususa sebep veya vesile olduğu için şeref sayılmıştır. Bunun dışında kalan her bilgi bu kadar şerefi haiz değildir... [72]


EL'KABIZ  EL'BASID

 

Ölüm anında varlıkların ruhunu kabz eden, hayat vereceği zaman onlara ruhları veren, zenginlerden sadakaları (zekatları) alan, fakirlere rızkı veren, zenginlere bolca ihsan da bulunan, fakirlerden rızkı kısıp onları darda bırakan, kalpleri kabz edip onları cemalinden mahrum bırakan yahut kalplere 'inşirah verip lütfü ihsahına boğan hep Odur!.. [73]

 
Tenbih:

 

Kullardan bu vasıflara mazhar olan o kişilerdir ki, kendilerine hikmetli sözler ve mükni bilgiler ilham edilmiştir. Bu ulvi istidat ve kabiliyetler sayesinde, insanların kalplerini, gönüllerini kah Allah'ın çeşitli nimetlerinden, bitmez ihsan ve lütuflarından söz ederek ferahlatırlar; kah Allah'ın Kibriya ve Celal sıfatlarından, düşmanlarına

karşı reva göreceği çeşitli azaplarından söz ederek onların kalplerini kabı ederler (yani daraltır ve sıkarlar..)

Mesela; Allah'ın Resulü Sallallâhü Aleyhi ve Sellem önce sa­habenin kalbini ibadetten, "Allah: kıyamet günü Ademe (A.S.) ateşe göndereceklerini gönder, diyecek... Adem soracak: Ne kadar Yarab? Allah, her bin kişiden dokuz yüz doksan dokuzu­nu, gönder, emrini verecek.."diyerek soğutmuştur.

Onların kalplerinin kırıldığını ve ibadete karşı olan şevklerinin zayıfladığını görünce yeniden kalplerini yapmış ve şöyle buyur­muşlardır:

"Siz, o gün, sizden evvel gelen ümmetlerin içinde beyaz öküzdeki siyah bir benek gibisiniz!" [74]



EL'ALÎY

 

Bu öyle bir rütbedir ki, bunun fevkinde rütbe yoktur, bütün rütbeler ondan aşağıdır. Çünkü bu kelime, Ulûv (yükseklik) keli­mesinden meydana gelmiştir. Bu ise es'Süfl (Alçak) kelimesinin karşılığıdır..

Bu, merdivenler gibi, basamaklı yerlerde ve şeylerde yani hissedilen hususlarda olur ya da tertibi akli'den olan varlıkların manevi rütbeleridir. Yer bakımından olan yüksekliğe mekânî yükseklik denir.

Öbür çeşit rütbe yüksekliğine de ulvi yükseklik denilir.. Akli dereceler, aynı hissi dereceler gibi anlaşılmaktadır.

Akli derecelere misal sebep ile müsebbip, illet ile malul, fail ile meful, kabul edenle, kabul edilen, kamil ile nakıs,,arasındaki derece farkları gibi...

Bir şey, sebep olarak takdir edildiğinde o, ikinci bir şeyin sebebidir, ikinci bir şey üçüncü bir şeyin sebebidir. Üçüncü ise dördüncünün sebebidir.

Mesela on sayısına kadar bu böyle devam eder. On, de­rece itibariyle en son olmuştur. Sebep olma bakımından bir, birinci derece sayılmıştır. Ve o âlâ, (yüksek) dir.

Şimdi birincinin ikinci üzerindeki üstünlüğü (yüksekliği) mâna itibariyledir, mekan itibariyle değil. Demek ki, yücelik (yükseklik) üstünlük itibariyle olmuştur. Tedrici akli'nin manasını anlamışsan şunu iyi bilmelisin;

Kainat akli derecelere ayrılacak olursa, Allah'ın en yüksek derecede olduğunu kabul etmek lazımdır. Çünkü onun üstün­de hiç bir derece tasavvur edileme! Çünkü Mutlak yüce O'dur.

O'ndan başka olan yücelikler (yükseklikler) madununa izafetle­dir kî, onun üstünde mutlaka bir yüce de bulunabilir.

Aklın taksimine misal:

Mevcudat, sebep ve müsebbip olarak ikiye ayrılır. Sebebin müsebbip üzerindeki üstünlüğü rütbe üstünlüğüdür. Mutlak üstünlük ise Müsebbibil Esbah'a mahsustur.

Ve yine mevcudat, ölü diri olarak ikiye bölünür:

Diri, yalnız hissi idrake sahip olan hayvan, hissi idrakle birlik­te aklî idrake de sahip olan bir varlık olmak üzere ikiye bölünür. Hissi idrakle birlikte, akli idrake sahip olan da, şehvet ve öfke taşıyan insan, şehvet ve öfke taşıması mümkün olduğu halde bunlardan salim olan melekler olarak ikiye bölünür. Bu anlattıkla­rımızın hepsi hakkında müstahil olan bir varlık vardır ki biz buna Allah diyoruz. Şimdi bu tedrici taksimattan şunu elde etmiş oluyoruz:

Melek insandan üstündür, insan hayvan'dan üstündür. Allah ise bunların hepsinden üstündür; çünkü mutlak üstün ve yüce O'dur!

Çünkü O, diridir. Hayat veren O... Mutlak âlim olan O... Ulemanın ilmini yaradan eden O... Her çeşit noksan sıfatlardan münezzeh olan O...

Ölü, kemal derecelerinin en alt derecesinde kalmıştır. Diğer tarafta yani bütün bunların ötesinde ve üstünde Allah vardır. Allah'ın üstünlüğünü ve yüceliğini böyle anlamak lazım..

Çünkü bu isimler, sözle sörünen şeye nispetle önce böy­lece vaz edilmişlerdir ki bu, avamın anlayacağı derecedir.

Sonra havas'da olduğu gibi bazı basiretlerin bulunduğu an­laşılınca, bu sefer ondan bazı mutlak lafızları istiare ettiler. Bu defa bunları havas anladı, avam anlamadı.. Çünkü onların idrak gücü, ancak o kadardır.

Onlar azameti (büyüklüğü), mesafe, yüksekliği mekan itiba­riyle anlayabildiler de fevkiyet (üstünlük) ancak bundan ibaret sandılar.

İmdi bu anlattıklarımı anladığın zaman, arşın ne demek ol­duğunu anlamakta güçlük çekmezsin! Çünkü Arş, cisimlerin en büyüğüdür. O, hepsinin üstündedir.

Cisimler gibi ölçülmekten, tartılmaktan münezzeh olan Ulu varlığın yüceliği rütbe itibariyledir. Yoksa bir mekân üstündedir, anlamında değildir. Arşın zikredilmesi ise, çünkü arş bütün ci­simlerin üstündedir, hepsinin üstündedir. Onun için onun üs­tünde olanda her şeyde üstün olacağı muhakkaktır.

Mesela halife, sultandan üstündür. Derler ve bu sözle onun bütün insanlardan üstün olduğunu tenbih ederek anlatmak is­terler.

Fevkiyetten mutlaka mekanı anlamak isteyen ve bu anlayışta ısrar eden hululinin aklına şaşarım. Mahfilde yan yana oturarak iki büyük insanı göstererek bunlardan hangisi üstündür dersen şu cevabı verir:

Şu adam, o adamın üstünde oturuyor. Halbuki onun, o adamın üstünde değil de yanında oturduğunu biliyor. Çünkü üstünde otursa başında oturması gerekir. Veyahut başının üs­tünde olan bir binada oturması icap eder.

Tutup ona "yalan söylüyorsun, adam üstünde değil, yanın­da oturuyor" dersen, bu defa da sana öfke ile bakmaya başlar ve ben üstünlükle rütbe üstünlüğünü (yüksekliğini) kastediyo­rum, yer yüksekliğini değil, diyerek sana yan yan bakmaya baş­lar. Çünkü, gerçekten sadre (koltuğu) yakın olan, uzak olana nispetle (rütbe) bakımından daha yüksek olduğunu kabul et­miştir. [111]

 
Tenbih:

 

Kulun mutlak yüce olması asla düşünülemez. Çünkü onun üstünde her bakımdan yüksek birinin bulunması mümkündür. Mesela. Peygamberler ve Melekler derecesi herhangi bir kulun derecesinden yüksektir.

Evet belki kendi cinsinden olan bütün insanların üstünde olması bir kul için mümkün olabilir. Bizim Peygamberimiz Hazreti Muhammet Mustafa (S.A.V.) gibi. Lakin bu da, mutlak yücelik sahibine nispeten noksandır. Çünkü O'nun yüceliği, kendisinin durumunda olan diğer mevcudata göredir. Bu ise vücup tarikiy­le değildir. Zira ondan yüksek birinin bulunması da mümkün olabilir.

Mutlak yüce olan, öyle bir varlıktır ki, onun üstünde ne iza­fet tariki ile ve ne de nakızının mukarin olduğu herhangi bir varlı­ğın bulunmasıyla hiç bir üstünlük ve yücelik yoktur. [112]

 


EL'HAFİD ER'RAFİ

 

Kafirleri, felakete duçar etmekle alçaltan; Müminlere saadet­ler bahş ederek yükselten O'dur!

O, velilerini kendisine yaklaştırarak yükseltir; düşmanlarını kendinden uzak ederek alçaltır!

Mahsusat (his edilenler) ve mütehayyilât (Hayal edilenlere) önem vermeyip, iradesini şehveti kamçılayan hususlardan arıtan kimseyi, şüphesiz ki mukarrep meleklerin yanına yükseltir..

Her kimde şehvetinin zebânü olur da hayvanlar gibi her şeyin zevk ve saradan ibaret olduğuna inanırsa onu da esfele safiline alçaltır. (indirir). İşte bu güce sahip olan ancak Allah'tır.. Çünkü O, hem Hafid'dir, hem Rafı... [75]

 
Tenbih:

 

Kul, bu isimden şöyle istifade edebilir: Hakkı görünce kaldı­rır, batılı görünce yerin dibine indirir.. Bu da ancak, haklıya arka çıkmak, haksızı haksızlıktan menetmekle olur...

Allahın düşmanlarını alçaltmak gayesiyle, onlara saldırır; dostlarını da yükseltmek için yardımlarına koşar.

Bazı dostlarına hitaben;

Allah buyurmuştur: (Bu hadis, Hadis-i Kudsi'dir.) "Dünyadaki zühdün kendi rahatlığın içindir; beni anman, benimle teşerrüf etmen içindir. Benim için, dostuma dost; düşmanıma düşman oldun mu? (sen ondan haber ver!)" [76]




EL'MUİZ EL'MUZİLL

 

Mülkü, dilediğine veren, dilediğinden alan şüphesiz O'dur! Gerçek mülk, ihtiyaç zilletinden kurtulmakta şehveti kırmakta, cehaleti bertaraf etmektedir...

Herkimin kalbinden perdeyi kaldırıp Cemalini müşahede et­tirirse kanaat nimetine sark ederek mahlukatından kimseye muh­taç bırakmazsa), kuvvet ve tey'id bahşederek nefsine onu ezdirmezse, işte onu aziz kılmış ve daha dünyada iken ona mülkü vermiş olur. Ahirette de hiç şüphe yok ki onu kendisine şu ebedi: "Ey itmi'nana ermiş ruh, dön Rabbine, sen ondan razı, o senden razı olarak" [77] hitapla yaklaştıracaktır...

Kimi de sözlerini halkın ellerindekine diktirmiş ve onu aşırı bir hırsa bürütmüş, azla kanaat etmez bir hale sokmuş ise onu zelil kılmıştır... (O'na kim karışabilir?) İşte bu O'nun işidir. İstedi­ğini aziz, dilediğini zelil kılar.

Bu zelil kişi şu ilahi hitaba maruz kalan kişidir. "Fakat kendini­zi, kendiniz yaktınız (hep müminlerin felaketini) gözettiniz, (İs­lam dini hakkında) şüphe ettiniz. Sizi kuruntular aldattı. Sizi o çok aldatan (şeytan veya dünya), Allah'a karşı bile aldattı. Niha­yet (işte) Allahın emri gelip çattı."[78]

Bu ne büyük zillettir yarab!..

Gerek dili ile ve gerekse eli ile aziz olma yolunu tutan kişi­nin bu vasıftan haz ve nasibi olmalıdır elbet... [79]



ES'SEMİ

 

Ne kadar gizli olursa olsun, her şeyi duyar... Hatta karanlık bir gecede, insiz bir kaya üzerinde sessizce yürüyen simsiyah karıncanın ayak seslerini bile işitir..

Hamd edicilerin hamdini duyar, mükafatlandırır, dua eden­lerin yalvarışlarından haberi olur, dualarını kabul eder..

Duyar amma bizim gibi kulakla değil, yapar amma bizim gi­bi eli yoktur, konuşur amma bizim gibi dille değil.. O bütün insanlarda olan aza ve hadisatın her şeyinden her çeşidinden münezzeh ve müberradır. Bizim gibi alet ve edevatları münez­zeh kıldığımız zaman anlarız ki, O'nun duyuşu bizimkine ben­zemez, bambaşkadır.. Duyuşu sonsuzdur...

Bu hususu ince düşünmeyen kişi, teşbih gibi, af­fedilmeyecek bir hataya düşebilir.. Onun için çok düşünmelisin ve pek dikkatli olmalısın!.. [80]

 
Tenbih:

 

His (duyma) yönünden, kulun bu sıfattan nasibi vardır lakin kısadır. Çünkü o, bütün duyulan şeyleri idrak edemez (duya­maz) o ancak yakın olan sesleri duyabilir.

Sonra duyu organı her zaman hastalanabilir.. Ses gizli olur­sa duyma kabiliyeti hemen hemen işe yaramaz.

Ses uzakta olursa hiç duyamaz. Ses çok ve son derece tiz ve gürültülü olursa büsbütün duyusunu kaybeder. Yahut ona bir halellik gelir de duyamaz olur..

Bu vasıldan kulun alacağı dini haz iki çeşittir:

1- Allah'ın her şeyi duyduğunu ve Allah'a gizli kapaklı hiç bir şey tasavvur edilemeyeceğini bilir ve ona göre dilini muha­faza eder kötü niyet ve teşebbüslerde bulunmaz...

2- Kendine kulağın yalnız Allah kelamını dinlemek için ve­rildiğini bilir.. Allah'ın kitabını dinler, ondan istifade eder, Allah'a ulaştıracak hidayet yollan bulmak için canla ona sarılır... [81]

EL'BASÎR

 

Her şeyi gören, yerin altındakileri de, üslündekileri de hüla­sa bütün kainatı gören O'dur!

O'nun gözleri, bizim gözler gibi değildir. Yaratmış olduğu insan ve hayvan ve sair eşyanın' gözleri gibi olmakları münezzeh ve müberradır. İş böyle olunca O'nun görme sıfatı en mükem­meldir. Noksan sıfattan tamamen beri ve azadedir. [82]

 
Tenbih:

 

Kulun bu vasıftan hazzı meydanda... Lakin (yukarıda arz et­tiğimiz gibi) kulun görmesi zayıftır.. Çünkü uzağı görememekle­dir. Hatta çok yakınında ve içinde olan çöpü de, gözünü dön­dürüp göremez. Kul ancak yakında görünen ve aydınlıkta olan şeyleri görebilir. Karanlıkta: olanları da göremez..

Kulun bundan istifade edebileceği dini fayda iki şeyden ibarettir:

1- Onun gözlerini Allah yaratmıştır, Allahın ayetlerini; melekûttaki akılları durduracak garaip ve acayiplerini, gökteki çeşitli ayetlerini görmesi için.. Tabii bunlara bakışları ders ve ibret almak için olmalıdır..

İsa Aleyhisselâm'a sordular:

Mahlukat arasında senin gibisi var mıdır?

Kainat bakışı ibret, sükutu tefekkür, sözü de zikir olan kişi benim gibidir. Cevabını aldılar.

2 - Şunu iyi bilmelidir ki, onu Allah görmekte ve yaptıklarını bilmektedir.

Yaptığı kötülükleri Allah'tan başkasından gizleyip de Allah'­tan gizlememek Allah'ın murakabesini hiçe saymaktır. Cenab-ı Hakkın bu sıfatını bilmek ve ona göre hareket etmek, imansn verimli semerelerinden biridir..

Allah'ın; kendisini murakabe ettiğini bildiği ve gördüğü hal­de, bile bile masiyete yaklaşan kimsenin cesaretine diyecek söz yok doğrusu!

Allahın, kendini (yaptıklarını) görmediğini zannederse küfre girmiş  olur... [83]

EL'HAKEM

 

Gerçek ve tam manasıyla hükmeden O'dur! Onun verdiği hükmü kimse bozamaz, (niçin böyle hüküm ver din diye?) O'na kimse soramaz.

O'nun kulları hakkında verdiği hükümlerdendir:

"Hakikaten insan için kendi çalıştığından başka (bir şey) yoktur. Hakikaten çalıştığı ileride görülecek.."[84]

"İyiler hiç şüphesiz Naim (cennetin) de, kötüler ise elbette alevli ateştedirler.."[85]

İyilik saadete, kötülük ise şakavete sebep olur. Zehir ile ilaç gibi... Biri öldürür, diğeri ölecek durumda olan hastaları iyileşti­rir.

Mademki hikmetin manası, sebepleri düzenleyip müsebbebata yöneltmektir.

Öyleyse o, mutlak hikmet ve hüküm sahibidir. Zira özet olarak da ve tafsilatlı olarak da bütün sebepleri yaratan ve onla­ra yön veren O'dur!

Kaza ve kader de Allah'ın hükmünün birer neticeleridir.. (Yani bunlar da ilahi hükümden meydana gelmişlerdirdir

Onun tedbiri, sebeplerini müsebbebata tevcih edilmesi, yer, gökler, gezegenler ve diğer belirli zamana kadar hareket edecek eflâki tedvir etmesi babında bir esastır...

Kazası şu Ayette belirttiği gibidir: "Bu suretle onları, yedi gök olmak üzere iki günde vücuda getirdi. Her gökte ona alt emri vahyetti."[86]

Bu sebeplerin tevcihi, ondan doğacak Müsebbeblere doğru yavaş yavaş, belirli ölçülerde hareket ettirmektir..

İşte bu da O'nun kaderidir..

Demek ki, hüküm ilk külli tedbir (göz açıp yumuncaya kadar zaman alan) ilk emirdir. Kaza; daimi ve külü sebeplerin külli ola­rak vazıdır, (konulmasıdır). Kader ise; Külli sebepleri, takdir ve hesap edilmiş hareketlerle, yine ne fazla ve ne de noksan olan, belirîi bir ölçüde olan müsebbeblere doğru yöneltmekten ibarettir. Bu sebepledir ki, varlıkta (Kainatta) ceryan eden hadisat hep onu kaza ve kaderiledir..

Bunu bir misalle anlatmağa çalışalım:

Belki namaz vakitlerini bildiren zaman sandığını [87] görmüşsündür. Belki de görmemişsindir. Sana anlatayım:

Bu sandığın yapılması için önce üstvâne (direk) şeklinde içinde biraz su bulunduran bir alet gerekmektedir. Suyun üstü­ne konulmuş başka içi boş bir aletin, de bulunması lazımdır.

Bir tarafı bu alete diğer tarafı üstüvânın üstüne konmuş kü­çük bir kaba bağlı bir ip bulunacaktır. O küçük kapta bir yuvarlak top ve altında da tas bulunacak. Top düşünce, tasa (Kâseye) vuracak ve bir ses çıkaracak.

Sonra üstüvane dediğimiz aletin altından, belirli ölçüde azar azar su inmesi için bir delik açılacak. Su alçalınca, su yü­zünde olan içi boş alet de alçalacak. Bu suretle kendisine bağlı olan ipi çekecek topun bulunduğu aleti harekete geçirecek öylesine harekete geçirecek ki, topun tasa vurmasını sağlayacak... Tasa düşecek ve "Tan!" diye ses çıkaracak... Her saatin sonunda bir düşecek. İki düşüş arası, suyu çıkış ve alçalışı ile hesaplanıp takdir edilecek. Bu da tabii ki, suyun boşandığı deli­ğin genişliğini hesaplamakla olacak ki bu ancak hesap yolu ile bilinir.

Suyun, belirli bir ölçüde inmesine bir sebep olmalıdır ki bu deliğin belirli genişlikte açılmasını sağlasın. Bu sayede suyun üstünün alçalması o ölçüye göre olur. O sayede içi boş aletin alçalması ve her iki tarafı hareket ettirecek ipin çekişi ölçülebilir.

İşte bütün bunlar çoğalıp azalmayan bir ölçü dahilinde ol­maktadır:

Topun tasa düşmesi diğer bir harekete sebep oluyor, di­ğer hareket de üçüncü bir harekete sebep oluyor..

Bunları acayip, ölçülü hareketler takip ediyor.. Bunun birinci sebebi suyun belirli miktarda inmesidir.

Şimdi şu anlattığımı bir düşünürsen. Bu sandığı icad eden kimsenin üç şeye muhtaç olduğunu anlamakta güçlük çekme­yeceksin:

1- Tedbir: Arzu edilen şeyin meydana gelmesi için, alet ve sebeplerden nelerin icab ettiğini düşünmek. İşte bu, hükümdür!

2- Bu sandığın esasını teşkil eden yukarda isimleri geçen aletleri edinmek. İşte buda Kazadır.

3- Sonra bu aletleri yerli yerine koymak ve her aletin vazi­fesini yürürlüğe sokmak.. Bu suretle o alet çalışır. Açılan delikten su dökülür, o su, suyun hareketini sağlar, o da su yüzünde olan içi boş aletin hareketini temin eder. O da ipin hareketini, ip de topun bulunduğu kabın hareketini, temin eder. Böylece top tasa düşer ve bir ses çıkarır. Bu ses halk tarafından duyulur, na­maz vaktinin geldiğini anlarlar, namazlarına koşarlar. İşte bütün, bunlar, belirli ölçü dahilinde olur. İşte buna (kadar) denilir.

Bu misalimizi iyice anladıktan sonra, şimdi şunu da iyi anla:

Allah tarafından takdir edilmiş ve belirli bir ölçü verilmiş ha­diseler de böyledir. Bir santim ne ileri gider ve ne de geri kalır, Allah nasıl takdir ve tayin etmiş ise öyle olur. Her şeyi belirli bir ölçüdedir.

Şurası da bir gerçektir ki, Allah işini bilmiş ve her şeye belirli bir ölçü vermiş de öyle yaratmıştır.

Gökler, telekler, yıldızlar, yer, deniz, hava ve kainattaki o muazzam cisimler, tıpkı o aletler gibidir. Bütün feleklerin, yıldız­ların, yerin, göklerin, güneş ve ayın hareketi bir hesaba bağlıdır. Tıpkı, suyun belirli bir ölçüde dökülmesini sağlayan delik gibi..

Güneş, ay ve yıldızlardaki hal ve hareketin, yeryüzünde ba­zı hadiselere sebep olması yukarıki misalde geçen su hareketi­nin, üstteki topun düşmesine sebep olması gibidir.

Gökteki varlıkların hareket etmesinden meydana gelen olaylar malum..

Mesela bugün çıplak gözle baktığımızda güneşin hareket edip doğuya gelmesiyle bütün dünya aydınlığa boğulmakta ve herkes işine gücüne gitmektedir. Batıya gidip batınca da her tarafı karanlık basmakta ve herkes evine çekilmektedir. Belirli t menzilde olduğu zaman da havalar ısınmakta, meyveler olgı laşmaktadır. Oradan başka yöne çekilince bu sefer, kış gelmekte soğuk artmaktadır.

Ortalara gidince bu defa da ilkbanar başlar, her tarafı yeşil­lik kaplar.

Bu bilinen şeyler.. ya bilmediklerimiz?! Akıllara durgunluk, kalbe heyecan veren nice hadisat vardır ki bilgimizin çok ötesi­ne düşerler...

Mevsimlerin değişmesine ne dersin? (Tesadüf eseri midir?) Hayır; onlar da Allah'ın takdiri ile değişmektedirler. Onların değişmesindeki ölçü de belirlidir. Güneş ve Ay'ın hareketine bağ­lıdır.[88]

İşte Ayet: "Güneş de, Ay da hesapladır.[89]

Yani onların hareketleri de belirli bir hesaba bağlıdır. (Öyle kendiliklerinden tesadüfi hareket etmezler,..)

İşte bu takdirdir, (Kaderdir). Küm sebeplerin vaz'ı ise Kaza, birinci tedbir ise Hükümdür...

İşte bütün işlerin böyle olmasında, Allah adil bir hüküm ve hizmet sahibidir.

Nasıl ki, az evvel arz ettiğimiz misaldeki aletler, yapıcısının, iradesi dışına çıkamazlar, onun istediği gibi çalışırlarsa, işte kai­natta vukua gelen bütün hadisat iyi kötü, faydalı zararlı ne varsa; bütün bunlar Allah'ın iradesi ile olmaktadır. Onun için sebeplerini iyi anla. (İşte onları bunun için yaratmıştır!) kavlinin manası budur!

Allah'ın işlerini adi misâllerle anlatmak güç bir şeydir..

Misaller, teşbih için verilir.. Öyleyse sen misali bırak; maksu­da karşı uyanık ol, her türlü temsil ve teşbihten uzak dur. [90]

 
Tenbih:

 

Yukarıdaki misalden, tedbir, kaza ve hüküm babında kulun faydalanacağı hususları anlamış bulunuyorsun. Bu, kolaydır. Asıl güç olan iş; nefisle mücadele etmek, din ve dünya işlerini yolu­na sokmak için gerekli: olan isabetli hareketleri tayin etmektir.. Cenab-ı Hak, sırf nasıl hareket edeceklerini görmek için kullarını yeryüzüne, bunun için istihlâf etmiştir...

Dini bakımdan kulun bundan istifade edeceği hakikat şu­dur:

Allah'ın dediği ve dilediği ne ise o olur. Kul buna böylece inanmalıdır.

Olan, vaktiyle ne takdir edilmiş ise odur. Mutlaka: olacaktır. Bunun önlenmesi imkansızdır.

Öyleyse üzüntü boşunadır. Kulun yapacağı şey, rızkım ga­yet vakar ve sükunet içinde, endişeye kapılmadan, telaşa düş­meden aramasıdır.

Biz bu anlattıklarına göre, iki müşkülle karşı karşıya kalıyoruz:

1- Üzüntü, neye boşuna olsun. O da diğerleri gibi mu­kadder değil midir? Mademki mukadderdir, mutlaka olacaktır!

2- Madem ezelde ne takdir edilmiş ise o oluyor, öyleyse çalışmak neden? diye sorarsan, cevabımız şöyledir:

Bizim üzüntü boşunadır, dememizden kasdımız, o mu­kadder değildir anlamı taşımaz. Çünkü biz diyoruz ki, üzüntü makdur olan şeyi önlemez. Çünkü olacak bir şeye üzülmek, serapa cehalettir. Çünkü olacak şeyi eğer olacaksa ondan ka­çınmak ve ona karşı Üzüntü duymak, onu önlemez. Bu henüz acı ile karşılaşmadan, acının geleceğinden korkmak gibi bir şey­dir.. Olacak şey şayet mukadder değilse, o zaman üzülmenin, hiç mânası kalmaz.. İşte bu iki cihetten üzüntünün boşuna ol­duğunu söylemiş olduk.

Çalışma meselesine gelince:

Bunun cevabını Peygamber Sallallâhü' Aleyhi ve Sellemin şu mübarek hadisi vermiştir:

"Çalışın, her biriniz kendisi için yaratılan şeye müesserdir."[91]

Bu hadisten şu kastedilmiştir: Kendisine mutluluk takdir edi­len kimseye bu mutluluk mutlaka bir sebebe mebni olarak takdir edilmiştir. O sebepleri elde etmek, kul için zor değildir itaat etmek suretiyle elde edebilir.

Kendisine bedbahtlık takdir edilen kişiye de bu, bir sebe­be mebni olarak takdir edilmiştir ki o sebep hiç şüphe yok ki tembelliğidir.

Belki tembelliğine sebep şöyle bir düşünce olabilin "Ben mutlu olacaksam, zaten çalışmaya lüzum yok, mutsuz olacak­sam, zaten mutsuz olacağım ne diye çalışayım?"

Bu düşünce tarzı sakattır.. Çünkü böyle düşünen; bilmiyor mu ki, mutluluğu, ilim ve amel sayesinde gerçekleşiyor.. İlim ve ameli elde edemezse bilmelidir ki bu, onun mutsuz olmasının bariz bir alametidir..

Buna bir misal verelim: Mesela, imamet derecesinde bir fakih olmak isteyen kişiye, "çalış, ilim tahsil et" denir. O da:

Eğer Allah ezelde benim imamlığımı takdir etmiş ise ça­lışmama ne lüzum var? Yok eğer cahil olmamı takdir etmişse, zaten cahil olacağım, çalışmak bana ne gibi bir fayda sağlayabi­lir? diye mukabele eder.

Sende bu fasid fikir hâkim olduktan sonra mesele yok, zaten ezelde senin cehaletin takdir edilmiştir.

Çünkü ezelde imamlığı takdir edilen kişi, buna ancak se­beplerine tevessül etmekle ulaşılacağını bildiği için  esbaba tevessül eder ve üzerinden durmadan tembellik ve miskinlik telkin eden o yanlış düşünceyi atıverir...

Demek ki, çalışmayan imamet derecesine kati surette ula­şamamaktadır.

Çalışan ve sebeplerine tevessül eden kişinin ise, önüne bir engel çıkmadıkça, doğru yoldan yürüdükçe, mutlaka imamlık derecesine yükseleceğine katiyetle hükmedebiliriz..

İnsanoğlu şunu da iyi bilmelidir:

Kişi, saadete ancak selamet bulmuş bir kalple vasıl olabilir.

Kalp selameti; nefsin tezkiye ve yetiştirilmesi çalışmakla elde edilir.

Evet, hükmü müşahede babında kullar derece derecedir­ler: Kimi işin sonunu düşünür, acaba nasıl olacak sonum diye.. Kimisi önünü acaba ezelde hakkımda ne takdir edildi, diye düşünür. Bu, bir öncekinden daha iyidir. Çünkü, işin sonu önü­ne, yani ezelde ne takdir edilmişse ona bağlıdır.

Kimisi de ne maziyi ve ne de geleceği düşünür: İşte bu anın adamıdır, Allah'ın, kaza ve kaderine razı olmuştur. Allah tarafından ne gelirse gayet rahatlıkla onu kabul etmiştir.. Bu ise, önceki ikisinden daha iyidir. Kimisi de var ki:. Ne hali, ne geçmişi ve ne de istikbali düşünür. Kalbi ilahi hükme gömülmüş ve de­vamlı şuhud halindedir... İşte en üstün derece budur... [92]



EL'ADL

 

Bunun manası âdil (Adalet sahibi) demektir. Adalet sahibi demek, kimseye zulüm etmeyen, yaptığı işi adil yapan, verdiği hükümde adaletten ayrılmayan demektir..

Adli, ancak adaleti ile tanınır. Adalet ise yapılan işte tecelli eder.

Allah hakkında bu vasfı anlamak isteyenin, her şeyden önce yedi kat gökten al da, ta yerin dibine kadar olan varlıklarda ce­reyan eden Allah'ın işlerini iyice bilmesi gerekir.

Allah'ın yaratmış olduğu mahlûkatta hiç bir kusur göreme­yince, tekrar bakar yine kusur göremez, yine bakar bu sefer yine kusur göremez, Çünkü Allah'ın güzel ve noksansız yarattığı kai­natın, göz kamaştırıcı nizam ve intizam içinde olduğunu görün­ce adeta şaşkına uğrar, ne yapacağını, ne diyeceğini bilmez bir hale gelir,. Ancak o anda Allah'ın adaletinin birçok anlamların­dan belki bir kaçını anlamış olur...

(Allah), mevcudatı, ruhani ve cismani olmak üzere başlıca iki kısımda yaratmıştır. Yarattığı yaratıkların hakkını tam manasıyla vermiş, yerli yerine yerleştirmiştir. O, bu itibarla cevad (son derece cömert) olmuştur. Sonra onları gayet güzel ve göz alıcı bir şekilde tertip ve tanzim etmiştir. İşte bu itibarla da O, adil (adalet sahibi) olmuştur...

Yer, su, hava gökler, yıldızlar, kainatın büyük cisimlerinden sayılırlar.

Allah, bunları yaratmış ve gayet mükemmel bir şeklide ni­zam ve intizama sokmuştur. Yeri (toprağı) en alta koymuş, onun üzerine de suyu koymuş, suyun üzerine de havayı, havanın üzerine ise gökleri yerleştirmiştir. Bu tertip tersine olsaydı dün­yanın nizamı altüst olurdu. Bunun izahı herhalde biraz güç ola­cak; onun için halk (Avam) seviyesine inelim, de şöyle imha çalışalım:

Kişi önce kendi bedenine baksın: O beden, tıpkı kainatın çeşitli cisimlerden meydana geldiği gibi, çeşitli azalardan mey­dana gelmiştir. Mesela insan, vücudu, kemik, et ve deriden teşekkül etmiştir.

Allah evvela kemikleri yaratmış ve ona et giydirmiştir, sonra cildi (Deriyi) ete giydirmiştir. Bu, böyle 'olmayıp da tersi olsaydı ne olurdu? İnsan vücudunda görünen şu muazzam nizam ve intizam kalır mıydı?

Bu misali anlamakta güçlük çekiyorsan sana bir misal daha vereyim:

İnsan için çeşitli azalar yaratılmıştır. El, ayak, göz, burun ve kulak v.s.

Cenab-ı Hak bu azaları yaratmakla Cevap (son derece cö­mert) olmuş ve bunları yerli yerine koyup yerleştirmekle de son derece adil olmuştur. Çünkü O, gözü bedenin en münasip yerine koymuştur. Eğer onu kafanın üstüne veyahut ayağın üstü­ne ya da elinin üstüne veyahut başının tepesine koysaydı, çok çirkin bir manzara arz ederdi ve devamlı olarak tehlikeye maruz kalırdı.

Elleri de omuzlara asmıştır. Ya onları kafada, yahut dizlerin üstünde yaratsaydı, arz edeceği çirkinlik yüzünden ona bakıla­bilir miydi?..

Havasşı Hamseyi (beş duyuyu) da başta yaratmıştır. Çünkü bunların her birerleri casusluk vazifesini görürler, Buralar üstte değil de yanda veyahut alt kısımda yaratılmış olsalardı bir şeye yarar mıydılar?.

Her azayı böyle şerh edecek olursak konu uzar. Onun için şuna dikkatini çekerim: Allah her azayı yerli yerine yaratmıştır. Eğer yerli yerine değil de, kim? sağda veya solda, aşağıda ve­yahut yukarıda yaratılmış olsaydı, yetersiz, yahut boş, veya da çirkin olurdu.. Hatta bakılmayacak kadar kötü bir manzara arz ederdi.

Burunu görümüyor musun: yüzün tam ortasında yaratılmıştır. Ya başta veyahut alında, yahut da yanakta yaratılmış olsaydı naşıl olurdu acaba? Ondan beklenilen faydayı verebilir miydi?

Allahın hikmetini idrak etmeye biraz daha gayret edebilir­sin: Bak güneşi dördüncü kat gökte yarattığı zaman, beyhude yaratmamıştır. Çünkü O, bütün gökler arasında bir vasıtadır.. Onu gerçekten tam yerinde yaratmıştır... Lakin ne var ki sen onun hikmetini anlayamıyorsun! Çünkü Semavat ve yer hakkında pek az tefekküre sahipsin! Eğer onlara, hakkıyla bakabilsen on­larda görecek olduğun acayip ve garaiplikler, bedeninde gör­düklerini unutturur.

Ah keşke kendi şahsında bulunan hikmetleri anlamayı tamamlasaydın da Afakı Semaya bakabilseydin! İşte o zaman şu ayetin sırrına mazhar olanlardan olurdun; "Gerek âfakda, gerek kendi nefislerinde ayetlerimizi yakında onlara göstereceğiz."[93]

Sonra, sen nerde, şu ayeti kerimenin sırrına nail olmuş kişi nerde: "Biz İbrahim'e, kesin ilme erenlerden olması için göklerin ve yerin büyük mülkünü de öylece gösteriyorduk."[94]

Bütün emeli ve gayesi dünya olan, hırsın köleleştirdiği kişiye, gök kapıları açılır mı hiç?..

O, ismi öğretecek başlıca yolu anlatan bir işaretten ibarettir. Tam manâsıyla açıklayacak olursak ciltlerle kitap yazmak gerekir.

Bütün isimlerin manaları da böyledir. Onlar da böyle izah ve şerh edilir. Çünkü isimler, fiillerden türediği için, fiiller anlaşılmadan izah edilemez! Allah'ın varlıktaki efâli tam manasıyla bilinmeden isimleri tam manasıyla anlatılamaz. Çünkü Allah fiilleri sonsuzdur!

Ama mücmel olarak, kul bu isimlerin mânalarını bilebilir. Bil­gisine göre de bu isimlerden nasibini alır. Bu uzun uzun bahs edilmesi gereken bir mevzudur. Bu kitabın gayesi ise, sadece kişiye bir anahtar vermektir,.

Cenab-ı Hakk'ın bu isminden kulun istifade edebileceği hu­sus şudur:

Her şeyden önce Kul, şehvet ve gadabını, akıl ve dine hiz­metçi etmelidir. Eğer aklını, şehvet ve öfkesine esir edip de onların (Şehvet ve Öfkesinin) dediğini yaparsa, adaletten ayrıl­mış ve kendi nefsine zulmetmiş olur.

Bu kendi nefsi hakkında riayet etmesi gereken bir adalet an­layışıdır.

Tafsilata gelince: Seri Şerifin çizdiği hudutları aşmamakla adalete riayet etmiş sayılır. Şayet ilahi hudutları aşarsa, hemcinsi­ne karşı haksızlık ederse, o takdirde adaletten ayrılmış ve zulm etmiş demektir..

Sahibi bulunduğu her azaya karşı adaletine gelince; onları yerli yerinde yanı Allah'ın emrettiği şekilde kullanmaktır!

Eğer söz sahihi bir kimse ise çoluk çocuğunu ve halkına karşı, nasıl davranması icap ettiği meydandadır, izaha lüzum yoktur.

Çokları zanneder ki, zülüm başkalarına eziyet etmekten; adaletse başkasına yardım etmek ve onlara iyi davranmaktan ibarettir.. Oysa durum hiç ele sanıldığı gibi değildir. Çünkü bir melik (idareci), silah, para, kitaptan meydana gelen mallarını taksim ederken, bütün paraları zenginlere, kitapları askerlere, silahları da alimlere verse, belki böyle yapmakla faydalı bir iş yapmış olur, Lakin verdiği şeyler yerini bulmadığı için, yani taksi­matı icap ettiği şekilde yerli yerine yapmadığı için adaletten ayrılmış olur.

Bunun tersi, hastalara acı ilaçları vermekle iyileştirir, canileri de bir ceza vermek suretiyle öldürürse onlara belki eziyet etmiş olur. Fakat adaleti de yerine getirmiş olur. Çünkü yaptığı işler haksız değil, bilâkis Hakkın ve adaletin gerektirdiği işlerdir..

Din yönünden, kulun bundan istifade edebileceği hususa gelince:

Her şeyden, önce kulun, Allah'ın, yaptığı bütün işlerde, hü­kümlerinde, emir ve yasaklarında adil olduğuna inanması gerekir.

Allah'ın emirleri, ister kendi isteklerine uygun, ister uymasın. İster kendi menfaatleriyle bağdaşsın, ister bağdaşmasın.. Allah ma­demki emretmiştir, doğrudur. Onun emrini yerine getirmesi lazımdır. Mademki yasak etmiştir yine doğrudur onun yasakla­rından uzak durması lazımdır..

Allah'ın emrine sarılmazsa, mutlaka zarara girmiş olur. Çünkü o, Allah kadar bilemez. Onu, Rabbi kendisinden daha iyi bilir.

Nitekim kanının alınması gerekli olan bir hasta, "acıya daya­namam" diyerek kan aldırmaktan imtina ederse, bu acıdan daha büyük zararlara girmiş olur..

İşte kulun, Allah'ın yaptığı bütün işlerde haklı ve adaletli ol­duğunu bilmesi ve buna böyle inanması gerekir.

Çünkü iman, inkarı kökten keser, zahiren bütün itirazları sü­pürüp atar..

Kişi, zaman ve feleğe kabahat yüklememekle mükelleftir. (İşte ne yapalım bu yaptıklarımız zaman icabı... Zalim felek geldi de bizi mi buldu?) gibi sözlerle zamanı ve feleği suçlamak ki bu zamandaki insanlarını ekserisinin yaptıkları gibi bir ceha­let örneğinden başka bir şey değildir. Kul şunu iyi bilmeli ve aklına koymalıdır ki, her şey bir sebebe bağlıdır. O şekilde ter­tiplenmiştir. Allah tarafından nasıl tertip edilmiş ise öylece vuku bulmaktadır.

Allah'ın tertibinde haksızlık olamaz, Allah'ın her dediği doğ­ru ve her yaptığı da adildir!.. [95]

 

EL'LÂTİF

 

Bu isme ancak, maslahat ve menfaatlerin gizli tasarruflarını, herkesin anlayamayacağı inceliklerini bilen ve o menfaatleri yumuşak bir eda ile hak edenlere ulaştıran müstahak olur. Fiilde rıfk (yumuşaklık), ilimde lütuf bulunursa işte lütfün manası tamamlan­mış olur. Gerek mi ve gerekse ilimde bunun keman (Mükemmel olması) ancak Allah için mevzubahis olabilir.

İnceliklere, ince olandan daha ince olan şeylere Allah'ın vukufu bilinen bir şeydir. İzaha lüzum yok... Gizli ve kapalı olan hususlar, O'na göre apaçık meydanda' olan hususlar gibidir. Arada' en ufak bir fark yoktur.

Yaptığı işlerdeki rıfkı ve lütfuna gelince, bu da sonsuzdur. Allah'ın efâldeki rıfk ve lütfunu ancak, Allah'ın yaptığı işleri tam manasıyla bilen kişi bilir. Bizde o bilgi nerede?

Cenab-ı Hakk'ın bu isminin (Latif ismi Celil'inin) manasını kul, yukarıda arz ettiğimiz gibi, ancak bilgisi miktarınca anlayabilir..

Bunun izah ve şerhi de hayli vaktimizi alacağı gibi, büyük ciltli kitaplara da sığdıramayız. Onun için bazı mühim yerlerine işaret etmekle yetineceğiz:

Allah'ın lütuflarından birisi de anne karnında çocuğu karan­lıklarda yaratması, onu (bir zarar gelmeden) hıfz etmesi, do­ğuncaya kadar, gıdasını göbeği vasıtasıyla almasını temin etmesi, doğduktan sonra ağzı ile yemesini öğretmesidir. Ona o ilhamı vermeseydi çocuk doğar doğmaz annesinin memesini emmeyi nasıl ve nereden bilecekti?.

Çocuk gecenin zifiri karanlığında doğsa bile yine memenin yerini bulup emer.

Kuluçkadan yeni çıkan civcive yerden taneleri toplama ve yeme kabiliyetini kim ihsan etmiştir!

Belirli bir zamana kadar, rahatça meme emebilmesi için, yavrunun ağzını dişsiz yaratan, sonra rahatça yemek yiyebilmek ve yediğini serbestçe öğütebilmek için inci gibi dişleri ona takan kimdir? (Bunlar hep Allah'ın birer lütfü ve ihsanı değil de nedir?)

Ağızdaki dişlerin taksimatına dikkat ettiniz mi hiç? Bazıları, rahatça öğütebilmek için geniş, kimisi kırmak için azı olarak, kimisi de kesmek için sert ve keskin olarak yaratılmıştır! (Bunlar kimin lütfudur?)

En büyük gayesi konuşmak olan dilin bile, yemekteki fayda­sı akla durgunluk verecek niteliktedir.

Ağzımıza aldığımız tek bir lokmayı inceleyecek olursak, onu ne kadar rahatlıkla aldığımız hemen anlaşılır. Ya onun mey­dana gelmesindeki çalışmalar: O, önce ekilmiş, sonra biçilmiş, daha sonra öğütülmüş, pişirilmiştir..

Bunlar zor şeyler değil mi? Ya yemesi? (İşte bunda bile Al­lah'ın lütfûnu görmek güç değildir!..)

Demek ki, Allah, tedbir ve takdir bakımından Hakim (Her şeyi yerli yerine yaratan mutlak hikmet ve hüküm sahibi olan), onları meydana getirme yönünden Cevat (ziyadesiyle cömert) onları tertip etme bakımından Musavvir (şekillendirici), her şeyi yerli yerine koyması cihetinden Adı (Adil), rıfk ve mülâyemetin en ince cihetlerini terk etmeksizin kullarına lütfûda bulunması bakımından da Latifdir!...

Allah'ın efâlini tam manasıyla bilmeyen insanoğlu, bu isimle­rin manalarını hakkıyla nasıl bilebilir?

Allah'ın kullarına karşı lütûflanndan birisi de; onlara, güç ve takat getirmedikleri herhangi bir vazifeyi tahmil etmemesidir.

Yine Allah'ın lütfü icabıdır: Kısa bir ömür içinde onlara ebe­di saadeti elde etmek imkanına kavuşturmuştur..

Tertemiz ve taptaze süt, çok değerli ve kıymetli cevherler, bal ve ipek gibi insanların faydalandıkları şeyler nereden gelmiş­tir düşündünüz mü?

Ya insanın, tiksinti duyulan bir nutfeden meydana gelişine ne buyurulur? Mebdei bu olan insanoğlunun, ilim, marifetle teçhiz edilmesi, emanetin ona tahmil edilmesi, semavat ve melekûtunun ona gösterilmesindeki sır ve hikmet gerçek manada düşünülüp incelenirse, bütün bunların Allah'ın sayılmayacak kadar çok olan eltaf'ı Sübhanisinin birer parçası olduklarını an­lamakta (doğru söyleyin!) güçlük çekilir mi? [96]

 
Tenbih:

 

Bu isimden kul şunu elde edebilir:

Allah yoluna çağırırken, Allah kullarına karşı gayet yumuşak davranır, onlara karşı şiddet tavırları takınmaz, taassup yolunu seçerek onları rencide etmez, hakkı kabul ettirme, doğru olana ikna etme usullerinin en iyisini seçer.

Lütuf usullerinin en iyisi, salih amel, Allah'ın rızasına uygun hareketlerle, tam bir ihlâs içinde Hakk'a koşmaktır. Bu, süslü lâfızlar söylemek ve laf ebeliğini yapmaktan daha iyi ve daha tesirlidir!.. [97]



EL'HABİR

 

O, öyle bir varlıktır ki, en gizli haberler bile, O'nun malûmu olur. Yerlerde, göklerde olup bitenlerden haberdardır.

Hareket eden veya hareketsiz duran (giden, gelen) her şeyden O'nun haberi vardır. Bu itibarla Allah'ın bu ismi aynı Alim (ziyadesiyle bilen) manasında olmuş olur, Ancak şu farkla: İlim, gizli ve batini şeylere izafe edildiğinde o ilme Hibre (Haberdar olma), sahibine de Habir (Tam manasıyla haberdar) denilir.. [98]

 
Tenbih:

 

Kulun bundan hazzı şu olabilir: Kul kendi âleminde cereyan edenleri bilmelidir.

Kulun kendi dünyası hiç şüphe yok ki, kalbi ile bedenidir.

Kalpte çöreklenen gizli şeyler de; kin, hiyanet, dış, dünyaya karşı aşırı temayül, kötüyü gizlemek, iyiyi de sırf gösteriş için izhar etmek gibi köksüz hislerdir.. İşte kendini bilen ve kendi iç dünyasından haberdar olan, kişi, iç aleminde cereyan edenler­den haberdar olur ve ona göre kollarını sıvar da olanca gücü ile o hislerle mücadele eder. Sırtlarını yere getirinceye kadar bu mücadeleyi elden bırakmaz.

Bu suretle o kul, bu isme layık olur,.[99]

EL'HALÎM

 

O, kullarının isyanını, onların kendi emrine muhalif olan dav­ranışları görür, bilir de öfkeye kapılıp hemen onları cezalandır­maya kalkışmaz. Onları yerden yere çarpmaya iktidarı olduğu halde onlara karşı Halim olur. yoksa, insanları ma'siyetlerinden dolayı cezalandıracak olsaydı, yeryüzünde hareket eden bir tek canlı varlık bırakmazdı. "Eğer Allah, insanları kazandıkları (günah­lar) yüzünden (hemen) muahaza etseydi, (yerin) sırtında hiç bir canlı mahlûk bırakmazdı..[100]

 
Tenbih:

 

Kulun bu isimden istifade edeceği şey meydanda... Hilim, kulun en güzel huylanndandır. Onun için genişçe izahına lüzum yoktur... [101]

 

EL'AZÎM

 

Şunu iyi bil ki: (Azim) kelimesi ilk vazedildiğinde, cisimlere itlâk edilip şöyle denilmiştir:

Bu cisim büyüktür. Şu cisim bundan daha büyük tür.. Cisim­lere göre tabii.. Büyük olan cisme büyük, ondan daha büyüğü görüldüğünde onun hakkında daha büyük cisimdir, tabiri kulla­nılmıştır.

Sonra bu büyüklük; gözün çevreleyebileceği kadar olur, çevrelemeyeceği kadar olur. Yer, gök gibi.

Meselâ bir fil için (Fil büyüktür, bir dağ için de bu dağ bü­yüktür) deriz ve göz onun büyüklüğünü çevreleyebilir. Ama yer (dünya) büyüktür dediğimizde göz onu ihata edemez. Gök de öyle. Çünkü bunlar gözlerin göremeyeceği kadar büyüklüğe sahiptirler.

Sonra gözlerin görüp idrak ettiği şeyler de kısım kısımdır. Akılların künhünü (Hakikatini) idrak edebilecekleri vardır, idrak edemeyecekleri vardır.

İşte akılların künhünü idrak edemeyeceği, bütün büyüklerin ötesinde olan en büyük, ihatası imkansız olan Mutlak Büyük Allah'tır... Bunun açıklaması birinci bölümde geçmiştir. [102]

 
Tenbih:

 

İnsanlar arasında bu sıfata haiz olanlar, Peygamberler ve âlimlerdir.

Kişi, bunlardaki büyüklüğü bilmiş olsa onların heybetinden kalbi titremeğe başlar, sinesine sığmaz olur.

Ümmetine karşı Peygamber, müridine karşı şeye, talebeye karşı hoca büyüktürler. Ne yazık ki, bazı kısa görüşlü olan insan­lar bir türlü bunu kabul etmemektedirler..

Eğer büyüklükte ümmet, peygambere, mürid şeyhe, talebe de hocaya eşit olsaydı büyüklüklerinin manası kalmazdı.

Allah'tan başkasına izafe edilen her büyüklük hiç şüphe yok ki, küçüklüktür. Çünkü o (insan) mutlak azim değildir. Ancak kendisinin gözününde (kendinden aşağı) olan kişilere izafetle (nispetle) büyüktür.

Allah'ın büyüklüğü' böyle mi ya? O, mutlak azimdir. (Kayıt­sız şartsız büyüktür). O'nun büyüklüğü izafet tariki ile değildir! [103]



EL'GAFUR

 

Bu kelime, Gaffar (Ziyadesiyle afv edici) manasınadır. An­cak şu farkla: Bunda olan mübalağalık (Ziyadelik), Gaffar kelime­sinde yoktur.

Niçin mi? Çünkü; Gaffar mağfiret bakımından çokluk ifade etmekte, yani mağfiretin tekrarlanması babında ziyadelik ifade eder. Lakin, faul vezninde olan "Gafur" gufranı tam olan, bütün mağfiretleri içine alan gayet şümullü bir mâna taşımaktadır. Bu­nun hakkında geçmiş sayfalarda yeteri kadar izahat verilmiştir. [104]

EŞ'ŞEKÛR

 

Bu, az taat karşılığında çok büyük dereceler veren, sayılı günlerde yapılan amel karşılığında ahiret âleminde sonsuz ni­metler veren, demektir.

Yapılan iyiliği, daha büyük bir iyilikle karşılayana (Şekere tilkelhasene.. O, iyiliğe karşı teşekkür ederek kadrini bildi ve daha fazlasını yaptı.) derler..

İyilik yapan kimseyi öven kişiye de, "bak filan adam ona te­şekkür etti," derler.

Bu bakımdan (Şekûr) kelimesinin, iyiliği fazlasıyla karşılayan, manasına geldiğini söylediğimizde, buna Allah'tan başka hiç kimsenin layık olmayacağını itiraf etmiş oluruz. Çünkü O'nun amellere karşı verdiği mükâfatların haddi hududu yoktur. Söyle­yin bakalım, cennet nimetlerine payam var mıdır?!..

Allah-ü Teâlâ buyuruyor: "Geçmiş günlerde takdim ettiğiniz (iyi ameller) in karşılığı olarak afiyetle yiyin, için,"[105]

Sena (övgü) kelimesinin manasına baktığımızda anlarız ki, her öven kimsenin senası başkasınadır. Rab Teâlâ kullarının amel­lerini övdüğü zaman, kendini övmüş olur. Çünkü onların amelle­rinin halikı O'dur.

Veren ve öven bu isme layık olduktan sonra, verene veren, vereni öven hiç şüphesiz bu isme daha çok layıktır!

Allah'ın, kullarını sena ettiğini gösteren iki ayet: "Allah'ı çok zikreden erkeklerle, çok zikreden kadınlar." [106] "O, ne güzel kul­du! Hakikat O, daima (Allah'a) dönen (bir zat) idi."[107]

İşte bütün bunlar Allah'ın biratiyesidir.. [108]

 
Tenbih:

 

Kul, bazen gördüğü bir iyiliğe karşı sadece teşekkür etmek­le Şakir (şükredici) olur. Bazen da gördüğü iyiliğe karşı daha fazla iyilik yapmakla (şakir şükredici) olur. Nasıl olursa olsun, bütün bunlar iyi huylardandır.

Allah'ın Resulü Sallallâhü Aleyhi ve Sellem buyurmuşlardır: "İnsanlara şükr etmeyen Allah'a da şükr etmez!"[109]

Allah'a karşı şükretmesi mecazi yöndendir. Çünkü O'na kar­şı ne kadar şükretse yine de tam şükretmiş olamaz. Zira nimet ve ihsanları sayısızdır.

Allah'a itaat etmek suretiyle şükretmeye kalkışsa yine de şükretmiş sayılamaz, zira itaat etmesi bile, Allah tarafından ken­disine bahşedilen başka bir nimettir. Hatta şükür nimeti bile, şükrü gerektiren bir nimettir.

Öyleyse Allah'ın nimetlerine karşı yapılacak en iyi şükür: O nimetleri masiyet yollarında kullanmayıp, ta'at yollarında kullan­maktır.

Çok düşün! Bu çok ince bir bahistir. Biz bunu İHYA isimli kitabımızdaki şükür bahsinde anlattık. Çünkü bu kitabın hacmi bu kadar uzun bahsi içine almaya yetişmemektedir. [110]



EL'KEBÎR

 

O, kibriya sahibidir. Kibriya; zatın kemalinden ibarettir. Kemâli zat ile varlığının mükemmel olmasını kastediyorum. Varlığı­nın mükemmel olması iki şeye bağlıdır:

1- Ezel ve ebed bakımından devam etmesi... Her varlık ki, önü veya sonu kesiktir o, nakıstır. Bu sebepledir ki çok yaşamış insana şöyle derler:

O, büyüktür, yani yaşı büyüktür. Çok yaşamıştır.

Ona azimüşşan (azim bir yaşa sahip) denilmez. Zira (Kebir büyük) kelimesi ile (Azim büyük) kelimesi ayrı ayrı yerlerde kullanılır.

Hayatı mahdut olan bir yaratık, biraz fazla yaşamakla (kebir) vasfına layık olursa, varlığının evveli ve sonu olmayan bir varlığın kebir olması pek tabiidir ki evlâdır...

2- Onun vücudu (varlığı) öyle bir varlıktır ki, bütün varlıklar ondan meydana gelir.

Kendi nefsinde varlığı tamam olan, kamil ve kebir olursa, bütün mevcudatın kendisinden sudur ettiği O yüce varlık haydi haydi kamil ve kebir olur!.. [113]

 
Tenbih:

 

Kullardan bu vasfa layık olanlar, olgun kimselerdir ki, bunlar ahlak bakımından herkese örnek olurlar. Kimle otururlarsa ona maddi ve manevi yönden faydaları dokunur. Evet kulun kemâli (olgunluğu) aklı, veraı ve ilmi ile ölçülür.

Kullardan büyük o kimsedir ki, âlim, muttaki olduğu gibi hal­kı da irşat eder. Etrafa saçtığı ilmi ve feyizleri ile herkese örnek olur.

Hazreti İsa (AS.) buyurmuştur:

"İlmi ile amel eden âlimi sema melekûtunda Azim (büyük) diye çağırırlar.." [114]

EL'HAFÎZ

 

O, gerçekten Hafiz (Koruyucu)'dır..

Hıfz korumak, kelimesinin mânasını anlamak iki yönden olur. Birincisi, varlıkların devamını (belirli bir zamana kadar) sağlamak, muhafaza etmek ki, Allah, gökler, yerler gibi fazla yaşayan varlıkların da, hayvan, bitki ve insan gibi ömrü az olan varlıkların da hafızıdır..

İkincisi, birbirlerine zıt olan şeylerin, yekdiğerlerine saldır­masını önlemek, birbirlerinin şerrinden onları korumak.

Mesela su ile ateş gibi.. Bunlar birbirlerinin zıddıdır. Yekdi­ğerlerine saldırabilirler. Meseli su ateşi söndürür, ateş de çok ve önlenmeyecek durumda olursa suyun bulunduğu yeri yakıp kavurur. Su da buhar haline gelir.

Tezad ve teaddi hararet ve bürûdet arasında, birbirlerini yendikleri zaman elle tutulur derecesinde görülebilir; Rutubetle kuruluk da böyledir. Birbirlerine zıd unsurlardan teşekkül etmiş bütün varlıklar da böyledir...

Canlı bir varlığı ele alalım: Mutlaka yaşaması içini hararet la­zımdır. Hararet olmazsa yaşayamaz. Kan gibi bedenine bir gıda olan rutubetli bir şeyin de bulunması lazımdır. Azalan birbirine kenetleyecek ve ayakta tutacak kemikler gibi kuru olan unsurla­rında bulunması lazım gelmektedir.

Hararetin kuvvetini ve şiddetini azaltacak ve vücuda itidali sağlayacak bürûdet (soğukluk)un da olması gerekmektedir:

İşte bunlar birbirlerine zıt şeylerdir. Allah bunları insan be­deninde hattâ her canlının vücudunda bir araya getirmiştir. Ve aynı zamanda, bunları, birbirlerine saldırmaktan da menetmiş, korumuştur: Öyle olmasaydı bir vücutta bulunan zıt şeyler (un­surlar) yekdiğerlerine saldırırlardı, dolayısıyla de vücut diye bir şey kalmazdı.

Allah bunları, kâh eşit kuvvette kılmakla, kâh mağlup olan ta­rafın imdadına yetişmekle korumuştur. Bunu bir misal ile izah edelim:

Mesela, hararet rutubeti yok eder, kurutur. Mağlup olduğu zaman, bürûdet ve rutubet zayıflamaya hatta yavaş yavaş yok olmaya başlar. Hararet ve kuruluk fazlalaşır. Bunu önlemek için Allah başka bir cisimle o rutubetin imdadına yetişir. Ona bir susuzluk verir, su içme ihtiyacını duyar. Su içtiği gibi harareti bertaraf edilmiş olur. Böylece vücutta gereken muvazene temin edilmiş olur.

Şimdi Allah'ın, yiyecekleri, suları ve ilâçları neden halk ettiği­ni daha iyi anlamış oluyoruz.

İnsanların sağlığını koruyacak ilâç ve aletlerin yaratılmasının sırrı da bir kere daha meydana çıkmış değil midir. İşte bütün bunlar, zıd unsurlardan meydana gelen canlı varlıkların bedenle­rini korumak için yaratılmışlardır. İnsan varlığını helake sürüklen­mekten koruyacak en belirgin sebeplerdir bunlar!..

Çünkü insanoğlu, yırtıcı hayvanlar tarafından parçalanıp öl­dürülmeye her zaman maruz kalmaktadır. Allah ona, gören göz, işiten kulak, koruyan el, vurup öldüren silah vermekle korumuş­tur!.

Bütün bunlara rağmen kendisini korumaktan aciz olabilir. Bunun da çaresini bahsetmiştir: Yürüyen hayvana ayak, uçan kuşa kanat vermiştir!.

(Konuyu biraz daha açıklayalım:) Kudreti yüce olan Allah'ın hıfzı (koruması) varlıktaki her şeyi kuşatmıştır, hatta yerden biten otu bile muhafaza etmiştir. Onun içini (özünü) korumak için ona kabuk vermiştir.

Bir kutu gibi onu, kabuğunun içinde saklamıştır. Yumuşak kalması için de ona rutubet bahsetmiştir.

Mücerret kabukla korunmayacak şeyi, ona diken vererek korumuştur. Neden mi. Onu bazı mütecaviz hayvanlardan ko­rumak için!..

Demek ki; bitkilere göre diken, hayvanlara göre boynuz veya pençe ne ise odur! Hatta ve hatta suyun her damlasına, zıddı olan bir unsurdan korumak için bir unsur ihsan etmiştir. İzah edelim: Mesela suyu bir kaba koysak orada uzun bir müddet kalırsa hava haline gelir. Hava onu su olmaktan çıkarır. O suya parmağını sokup çıkarırsan parmağına yapışan ve yere dökülmeyen bir madde hasıl olur. Oysa onun hemen yere damlaması icap ederdi.

Öyleyse suyun her damlasını koruyan bir şey vardır. O, kendi kendini koruyamaz; mutlaka bir koruyucuya ihtiyacı vardır. Haberde varid olmuştur: Gökten inen yağmurun her damlasına, onu yerde kararlaştıran yerine rahatça inebilmesini sağla­yacak bir melek verilmiştir.

Bu, basiret erbabına gizli değildir. Basiret erbabı bunu ra­hatlıkla görmektedirler. Ben de size yolu gösterdim. Öyleyse Habere (Hadise) taklidi değil de basiretle (göre göre) inanın!.

Cenab-ı Hakk'ın eşyayı nasıl koruduğunu izah edecek olur­sak, söz çok uzar.

Bu ismin mânası ancak Allah'ın yüceliğini ve kainatı koruma gücünü uzun uzun düşünmekle bilinebilir. Yoksa lûgattaki işti­kakı ve "HIFZ" kelimesinin mânasını alelicmâl tevehhüm etmekle değil.. [115]

 
Tenbih:

 

Kullardan bu vasfa layık olan o kişidir ki, azalarını, kalbini, di­nini ve ahlâkını, öfke, şehvet, hücumlarından, nefis ve şeytanın entrikalarından kurtarır. Çünkü O, uçurumun tam kenarında sayı­lır, eğer sıkı durmazsa, daima yanında bulunan bu helak edici düşmanları onu iter ve uçuruma yuvarlarlar!. [116]

 

EL'MUKÎT

 

Bunun manası; azıkları yaratıp beden ve kalplere gönderen demektir. Bedenlere gönderilen azıklar, yemek içmek gibi azık­lardır, kalbe ulaştırılan azık ise marifettir. Bu itibarla El Mukit, Er'Rezzak mânasında olmuş oluyor. Ancak şu farkla:

O, bundan daha ahastır (Daha özellik ifade etmektedir. Çünkü rızık, azık olanı da olmayanı da içine almaktadır.

Azık, bedenin kıvamını (ayakta durmasını) sağlayan şey demektir...

Bu kelimenin bir şeyi istilâ etmesi ve ona gücü yetmesi an­lamına gelmesi, istilânın da ancak kudret ve ilimle tamamlanması meselesine gelince, buna Cenabı Hakkın şu ayeti delâlet etmiş­tir: Allah her şeye, hakkıyla kadir ve nazırdır..[117]

Görülüyor ki, bu kelime, kadir (her şeye gücü yeten) mâna­sına gelmektedir..

Bu ise hem ilme ve hem kudrete racidir. İlim hakkında bilgi yukarıda verilmiştir. Kudret hakkındaki bilgi ise ileride gelecektir.

Cenab-ı Hakk'ın bununla vasf edilmesi, yalnız kudretle veya da yalnız ilim ile vasf edilmesinden etem (daha tamamlayıcıdır.. Çünkü bu kelime, her iki mânanın bir araya gelmesini göstermek­tedir. Bu itibarla bu isim, eş anlam ifade eden isimlerden olma­mıştır. [118]



EL'HASÎB

 

Bu, kâfi (yeterli) anlamına gelmektedir. Allah-ü Teâlâ herke­se ve her şeye kafidir (yeterlidir). Bu öyle bir vasıftır ki, hakiki anlamı, Allah'tan başkası için katiyen düşünülemez!.

Çünkü kifayet (yeterlik) Mükeffinin (yeterlik sahibinin) varlı­sını, varlığının devamını, varlığının kemâlini gerektirir.

Varlık aleminde, Allah'tan başka, yalnız başına her şeye kâfi gelecek bir varlık var mıdır?

Evet Allah hiç kimseye ve hiç bir şeye muhtaç olmadan yalnız başına her şeye yetmektedir. Eşya ancak onun sayesinde vücut bulmakta ve devam edebilmektedir (belirli bir zamana kadar).

Sen, yemeğe, suya, yere, göge, güneşe muhtaç olduğun zaman, sakın ondan başkasına muhtaç olduğunu sanmayasın! Çünkü bunları sana yeren O'dur! Zira yemeği, suyu, göğü, yeri ve güneşi senin menfaatin için vücuda getiren O'dur!..,

Sonra yavrunun annesine muhtaç olduğunu görerek, onun Allah'a muhtaç olmadığını da sakın aklının köşesinden geçirmeyesin. Onu her şeyden önce düşünen yine Allah olmuştur. Zira annesini, annesinin memelerindeki sütü, annesinin ona karşı olan sevsi ve şefkatini yaratan O'dur! Kifayet bu sebeplerle tezahür ediyorsa muhakkak ki, bu sebeplerin yaratıcısı yine O'dur!

Şimdi aklını belki şöyle bir husus kurcalayabilir: "Çocuk an­neye muhtaçtır.. Çünkü Anne ona süt vermektedir. Süt annenin memesinden gelme itibarı ne annedendir. Öyleyse çocuğun anneden başkasına ihtiyacı yoktur. Annesi ona kati gelmekte­dir." Aklını kurcalayacak böyle bir şey karşısında uyanık olmalısın ve şunu iyi bilmelisin ki: Süt, anneden değildir... Bilakis o ve Anne Allah'tandır, yanı Allah'ın lütfundan ve ihsanındandır.. Alla­nın lütfü olmasaydı o anne o sütü nerden bulacaktı? Hatta o anne nereden olacaktı?

Öyleyse yalnız başına her şeye yeten ancak ve ancak Al­lah'tır.

Eşyalar her ne kadar zahiren birbirlerine bağlı iseler de he­men hepsi aslında Allah'ın kudretine bağlıdır.. [119]

 
Tenbih:

 

Kulun bu vasıfta hiç bir nasibi yoktur. Ancak belki uzak bir ihtimal ile mecazi anlamda ve ilk görünüşte, işin derinine dal­madan onun rolü olduğu sanılabilir.

Mecazi anlamda, çocuğuna bakması, hoca ise talebesine öğretmesi bakımından, onların bu babta yeterli oldukları, çocuk veya talebinin onlardan başkasına muhtaç olmadıkları anlaşılır; fakat aslında tam manâsıyla yeterli olan Allah'tır, kul bir vasıtadır.

Allah, anneye veya babaya güç, hocaya da ilim vermesey­di, anne ile baba çocuğu nasıl bakacaktı, hoca da talebesine dersi nasıl verecekti?..

Çocuğa bakmak için anne bir yere ve bazı şeylere, muh­taçtır.. Hocada ilmini unutmamak için kalbe ve zekâya, istidat ve kabiliyete muhtaçtır. Allah böyle midir ya?.. O mekândan ve insanlar için tasavvur ve tahayyül edilen her türlü yer ve sıfatlar­dan münezzeh ve müberradır. Çünkü yapılan işin halikı O'dur. O işe mahal teşkil eden yerin de yaratıcısı şüphe yok ki, yine O'dur! yerin o işi kabul etmesi için, lazım gelen şartların da yara­tıcısıdır. Lâkin ilk bakışta hatıra o işi yapan gelir, başkasını düşü­nemez. O işi yapan kişi onun sahibi ve kili (yeterli) si olduğunu zanneder. Oysa durum, hiç de zannedildiği gibi değildir.

Evet kulun bu vasıftan nasibi su olabilir:

O, Allah'tan başka hiç bir şey düşünmez, Allah'ın ona ye­terli olduğunu, anar ve ona göre amel eder. İbadet ettiği za­man, Allah'ın cenneti için değil de bizzat Allah için, günahtan çekindiğinde de azap'tan korktuğu için değil de bizzat Allah yasak ettiği için çekinir ve devamlı olarak Allah'ı düşünür.

Allah, ona celâlini gösterdiği zaman, "İşte bu bana yeter; bundan başka bir şey istememder.. [120]



EL'CELİL

 

O, Celâl sıfatları ile Muttasıf olandır.

Celâl sıfatları, kimseye muhtaç olmamak, hakimiyet, Tekaddüs, ilim ve kudretten ibarettir. Bu sıfatların hepsini birden ihtiva eden Mutlak cemdir ki, o da Allah'tır..,

Allah'ın Kebir olması, zatının kemâline, Celil olması Sıfatının kemâline Azim olması ise her ikisinin (Zatının ve sıfatının) kemâli­ne racidir...

Sonra Celâl Sıfatı, O'nu idrak eden basiret'e nispet edildi­ğinde, ona Cemâl denilir. Onunla muttasıl olana da Cemil der­ler. Cemil ismi aslında, gözle görünen zahiri şekle denilmiştir, sonra iç alemindeki güzel huya denilmiştir. Mesela Siretün, hasenetün, cemiletün iyi, güzel bir siyret derler, de bundan güzel ahlâkı kasd ederler..

İç alem, kendisine layık güzel sıfatları cem eden gayet mü­kemmel ve mütenasip olursa: ona her bakımdan münasip olan basirete göre güzeldir. Gerçekte güzel olan. Allah'tır. Çünkü âlemde güzellik, cemâl ve kemâl namına ne varsa hepsi Allah'ın zâtının nurlarından, sıfatının eserlerindendir.

Varlık aleminde, Allah'tan başka mutlak kemâl ve cemâl'e sahip olan hiç bir varlık yoktur...

O'nu bilen, O'nun cemâlini gören kişi ancak idrak edebilir bunun mânasını.. Çünkü öyle bir behçet ve sevinç, neşe ve sürür kaplar ki içini bütün cennet nimetlerini unutur gider, O'nun Cemâli karşısında,

Şurası da bir gerçektir ki, gözle görünen zahiri olan şekil güzelliği ile kalp gözü ile görünen batıni mânâ güzelliği arasında hiç bir münasebet ve ilgi yoktur...

Bu mevzuu, İHYA isimli Kitabımızda Muhabbet bölümünde derinlemesine işledik.

Onun CELİL VE CEMİL olduğu, her Cemil'in de mahbûb ol­duğu sabit olunca, o, (Allah) kendisine inananların maşukudur!

İşte bu sebepledir ki, Cenab-ı Hak Ariflerin mahbubu ol­muştur. Tıpkı zahiri suretlerin körler tarafından değil de gözleri gören kimselere mahbub olduğu gibi. [121]

 
Tenbih:

 

Kullardan celil ve cemil olan, gören kalplerin lezzet duya­cağı güzel ahlâkla muttasıf olandır. Dış görünüşe kulak asma! [122]



EL'KERÎM

 

O vaad ettiği zaman sözünü yerine getiren, verdiği zaman son derece çok veren, ne kadar verdiğine ve kime verdiğine aldırmayandır.

Yine O' başkasına muhtaç olduğunu söylediğinde razı ol­maz. Başkasına boyun eğdiğinde hoşlanmaz. Kendisine sığınan ve gönül vereni boş çevirmez, rahmetine gark eder.

Vesilelere ve şefaatçilere muhtaç bırakmadan doğrudan doğruya kendisine iltica ettirir.. İşte bu vasıflar kendisinde cemeden ve mutlak Kerim olan ancak Allah'tır, [123]

 
Tenbih:

 

Bu hisal (Huy)larla kul da süslenebilir ama, biraz uğraşmak ve çalışmakla.. Lâkin Kerimi Mutlaka nispetle o, hiç mesabesin­de olur tabiî...

Evet kul da bazı fedakarlıklar yaparak bu vasıfla vasıflanabi­lir. Nitekim Allah'ın Resulü (S.A.V.) bir hadislerinde bunu bize şöylece izah etmişlerdir:

"Üzüm ağacına kerem demeyin, çünkü kerem, müslüman adam (sıfat) dır."[124]

Üzüme bu ismin verilmesi, güzel ağaç, meyvesi güzel, top­lanması kolay, dikenlerden ve eziyet verici hususlardan arınmış olmasındandır.. Hurma ise böyle değildir, tabii.. [125]

 

EL'RAKİB

 

O Bilici ve koruyucu anlamındadır. Bir şeyi koruyan ve de­vamlı kontrol altında bulundurana Rakib derler..

Bunun tahakkuku tabii bilgi ve hıfza (muhafaza etmeye) ta­bidir. [126]

 
Tenbih:

 

Kulun, murakaba ile vasi edilmesi ancak Rabbine kalple bağlandığı ve devamlı olarak murakaba halinde olduğu zaman mevzu bahis değildir.

Bu da ancak, Allah'ın, kendisini devamlı olarak kontrol etti­ğini ve onu gördüğünü, ne yaparsa yapsın, bütün yaptıklarından haberdar olduğunu bilmesiyle olur.

Kulun, nefis ve şeytanın kendisinin başlıca düşmanı, insanları gaflete ve Allah'a asi olmaya iten kötü birer varlık olduklarını bilip de onlardan uzak durması ve onlara yüz vermemesi, onlara tarafından açılacak bütün kapıları kapaması da Murakabeden­dir... [127]

 

EL'MUCİB

 

O' isteyenlerin isteklerini, dua edenlerin dualarını hemen kabul edendir.

Sıkıntıda ve muztar durumda kalanların imdadına, yetişen ve hatta kendisine müracaat edilmeden bile sayısız nimetler verir...

Bunu ancak Allah yapar, O'ndan başka hiç kimse yapamaz. Çünkü O, muhtaçların ihtiyaçlarını bilir. Bunu ezelde bilmiş, ye­mekler, azıklar, yaratmak suretiyle, ihtiyaç sebeplerini takdir bu­yurmuştur.. [128]

 
Tenbih:

 

Kul her şeyden önce, Rabbinin; verdiği emirleri kabul edip nehiylerinden uzaklaşmak suretiyle "Evet kabul ediyorum!" de­mesini bilmelidir, sonra Allah'ın kendisine ihsan ettiği mallardan veya yapabileceği iyiliklerden, isteyen kimselere de vermesini, onların istek ve ricalarını kabul etmesini bilmelidir.

Şayet verecek durumu yoksa iyilikle, etrafı kırmadan onu savmasını başarmalıdır. Allah buyurmuştur:

"Saile gelince, (onu) da azarlayıp koğma"[129]

Allah'ın Resulü (S.A.V.) buyurmuşlardır:

"Hayvan bacağı (kemiği) yemeğe çağrılsam bile icabet ederim, (koyun) kolu hediye edilirse, kabul ederim.."

Peygamber Sallallâhü Aleyhi ve Sellemin davetlerde bu­lunması, hediyeleri kabul etmesi bile ikramların en güzeli olurdu.

Nice hasis ve mütekebbir kimseler var ki, verilen hediyeleri kabul etmezler. Çağırılan yerlere, gururlarına yedirip gitmezler..

Kendilerinden bir şey istenildiğinde de vermezler. Onun için bu ismin mânâsını, o hasisleri söz önüne alarak iyiden iyice düşünmelisin. [130]



EL'VASİ

 

Bu isim, Essea (Genişlik) kökünden gelmedir Essea, kâh bir­çok malûmatı içine alan geniş bir ilme izafe edilir, kâh bol ihsan ve ikrama izafe edilir. Bu yönden Vasi-i Mutlak hiç şüphe yok ki, Allah'tır.

Çünkü ilmine baktığımızda, O'nun malûmat denizinin sonu yoktur. Zira bütün denizler O'nun sözlerine mürekkep olacak olursa tükenir de O'nun ilmi bitmez.

İhsan ve ikramına bakacak olursak yine oda sonsuz olmakta ve bitmemektedir.

Bütün geniş isimler ve bütün ihsanlar, O'nun ilmi ve ihsanı yanında hiç mesabesindedir. Bu bakımdan (biraz önce arz ettiğimiz gibi) Vasi-i Mutlak ancak ve ancak O'dur!..

Çünkü, önden başka her vasi kendisinden ilimce ve ihsan­ca daha geniş olana nispetle yetersiz durumdadır. Allahın ilmi ve ihsanı ise sonsuzdur.

Binaenaleyh onun ilminin üstünde her hangi bir ilim, ihsa­nından çok her hangi bir ihsan kabili tasavvur değildir!.. [131]

 
Tenbih:

 

Kul'un gerek bilgi ve gerekse ahlâk bakımından geniş olma­sı, her ne kadar çok olursa olsun yine de bir sonu vardır.

Ahlâk yönünden, fakirlikten korkmadan, kıskançların hasedi­ne aldırmadan ve hırsa kapılmadan ne kadar ileri giderse gitsin, yine de zirveye vasıl olamaz, Ona her ne kadar Vasi denirse de bu denme mecazi mânâda olur. Çünkü Vasıi Mutlak ancak ve ancak Allah'tır!.. [132]

 

EL'HAKİM

 

Bu, Hikmet sahibi demektir. Hikmet, en üstün ilimlerle en üstün hususları' bilmekten ibarettir. En üstün ve en yüce şey Allah'tır! O'nun künhünü, kendisinden başkası tam manâsıyla bilemez. Gerçek Hakim O'dur. Çünkü en yüce şeyleri en yüce ilimlerle bilen O'dur..

Zira en yüce ilim, zevali tasavvur olunmayan dâimi ve ezeli ilimdir..

Gizlilik veya şüphenin uğrayamadığı, tastamam malûma (bi­linene) mutabık olan ilimdir.

Bu niteliği Allahın ilminden başka hangi ilim taşıyabilir?

İnce sanalları iyi yapan, yaptığı işi temiz ve güzel yapana da her ne kadar mecazi mânâda hakim denirse de gerçek ve mut­lak hakim Allah'tan başka kimse olamaz.. [133]

 
Tenbih:

 

Bir kimse bütün şeyleri bilip de Allah'ı bilmezse, ona Hakim denilmez. Çünkü o, en üstün ve yüce olan şeyi bilememiştir.

HİKMET ilimlerin en yücesidir. İlmin yüceliği malumun yüce­liği ile ölçülür. Allah'tan yüce varlık var mıdır?

Allah'ı bilen kişi, diğer ilimlerde her ne kadar zayıf ise de, her ne kadar güzel konuşup konuyu etraflıca açıklayamasa da o hakimdir. Lâkin kulun hikmetini Allanın hikmetine kıyaslayacak olursak, onun kendisini bilmesi ile Allahın kendi zâtını bilmesi arasındaki fark kadar büyük olduğunu görürüz.

Evet bu iki hikmet arasındaki fark gerçekten büyüktür. Buna rağmen bu bilgi (Kulun Allah'ı bilmesi) bütün bilgilerin en enfesi ve en hayırlısıdır.

Çünkü kendisine hikmet verilen kişi, kendisine pek çok hayır verilen kişidir..

Evet Allah'ı gerçekten bilen kişinin sözü, diğer insanların sözüne uymaz! Çünkü o, cüziyata temas etmez: Sözü küllî ve özlü olur. Sonra peşin menfaatlerin ardından koşmaz, sonunda kendisine yarayacak: şeyin peşinde olur.

Durum böyle açıklık arz edince, Allah'ı bilen ve hikmetli sözler söyleyen insanlara Hakim, söyledikleri sözlere de hikmet denilin Peygamberlerin Ulusu Sallallâhü Aleyhi ve Sellem'in şu ha­disleri gibi:

"Hikmetin Başı Allah Korkusudur!"

"Yiğit o kimsedir ki, nefsine galip olup, ölümden sonrası için çalışır, aciz o kişidir ki, nefsinin çirkin ar­zularına ram olup Allaha karşı boş ümidlere kapılacak (Allah Kerimdir! nasılsa beni AFV eder deyip kendisini avutur.)

"Az olup da yeteli olan, çok olup da, (Allaha İtaattan kişiyi) alıkoyandan iyidir!"[134]

"Sabahlayan kimse vücudunu sıhhat içinde, yolunu emniyet içinde bulursa bir günlük yiyeceği de olursa dünya bütünüyle onun olmuş demektir!"[135]

"Allah'tan korkar ol ki, insanların en çok ibadet edicisi ola­sın, kanaatkar ol ki, insanların en çok şükredeni olasın"[136]

"Gelen bela, insanın dilinden gelir."[137]

"Kişinin malayaniyi terk etmesi Hüsn-ü İslamındandır."[138]

"Mutlu o kişidir ki, kendisini değil de başkasını ömek göste­rerek vaaz eder."[139]

"Sükût hikmettir, fakat susan azdır.."[140]

"Kanaat tükenmez bir hazinedir!" (Yine El-Kuzaî Enes (R.A.) den rivayet etmiştir;)

"Sabır imanın yarısıdır, yakın ise imanın hepsi" (Bu hadisi, Ebu Nuaym, Hilyede, Beyhâki   Şuabil İman'da,   İbni Mes'ud (R.A.) dan rivayet etmişlerdir.)

İşte bu ve benzeri sözlere hikmet; söyleyicileri ne de Ha­kim denir.. [141]

 

EL'VEDÛD

 

O, bütün mahlûkatın hayrını isteyen, onlara ihsan edendir.

Bu isim, (Rahim) isminin mânâsına yakın bir anlam taşmak­tadır. Ancak şu farkla: Rahmet (kendisine merhamet edilene) i gerektirir. Kendisine merhamet edilense muhtaç ve muztardır. Rahim, (Merhamet eden esirgeyen) in işleri, kendisine mer­hamet edilecek her bakımdan zayıf olan varlığı icab ettirir. Vedûd'un efâli ise bunu gerektirmez, esirgeme bir sevgi netice­sinden ileri gelir.

Cenab-ı Hakkın, esirgenen kimseye karşı merhamet murat etmesinin, insanların duyduğu (Hadis) bir duygu ile nasıl alâkası yoksa, onlara karşı olan sevgisinin bir tezahürü olan keramet, nimet ve ihsanı murat etmesi de insanlar hakkında. (Hadis olan) sevgi gibi hususlardan öyle münezzehtir.

Esirgenen kişi veya sevilen kişi hakkında bu iki mefhum, (ya­ni rahmet ile meveddet "Sevgi" ancak onların yararı için kasd edilir; Allah'ın rikkat ve meyle ihtiyacı olduğu için değil..

Kullara vasıl olacak yarar, merhamet ve meveddet "sevgi"nin, özüdür ki, işte Allah hakkında tasavvur edilen de bundan başkası değildir. [142]

 
Tenbih:

 

Kullardan bu isme ve bu vasfa layık olan o kişidir ki, Allah'ın mahlûkatına karşı daima iyilik murad eder. Kendisi için arzuladı­ğını onlar için de arzular. Hatta onların menfaatlerini kendi men­faatlerine tercih eder: Nitekim ruhen kemale ermişlerden biri şöyl e haykırmıştır:

"Cehennem üstünde bir köprü olmak isterim. Takı üzerim­den halk geçsin de ateşe duçar olmasınlar!.."

Bu ulvi duygu ancak, zor anlarda, insanların kin ve öfkeleri ile karşılaşıldığı hallerde tezahür eder. Tıpkı Peygamber Aleyhisselâmın mübarek dişleri şehid edilip, nur cemali kana boyandığındaki Kainata ibret verici hali gibi.

"Allahım, ümmetimi hidayet et! Çünkü onlar (Hakikati) bil­mezler." görüyorsunuz ya, onların kötülükleri, Peygamberin onlara karşı, iyilik istemesine mani olmamıştır.

Ve yine, Hazreti Ali (K.V.)'ye şöyle emretmişlerdir.

"Mukarrebleri geçmek istersen, seni ziyaret etmeyeni ziya­ret et seni mahrum bırakana ver, sana haksızlık edeni de afv et!.." [143]

 

EL'MECÎD

 

O, Zatı Şerif, Efali Cemil, ikramı ve nimeti celil (bol) olandır.

Zatın şerefine güzel işler de mukarrin olduğu zaman mecd (şerefli) derler.

Mecid de aynı manaya gelir fakat bunlardan birisi daha çok ziyadelik ifade eder.

Yani (El Mecid) ismi şerifi (Macidden), fazla olarak; Celil, Vehhab ve Kerim isimlerinin manalarını da cemetmektedir.. [144]



EL'BAİS

 

Bu, Dirilme günü halkı dirilten, kabirlerden halkı, kaldıran, gönüllerde saklı olanları meydana çıkaran demektir...

(Aslında) Ba's: ahiretteki dirilmedir. Bu ismin tam manâsıyla manasını bilmek ve anlamak, Ba'sın hakikatini bilmeye bağlıdır. Bu ise en derin ve en çetin bilgiler zincirindendir..

İnsanlardan bir çokları bu hususta yanlış tevehhümlere kapı­lırlar. Bunu çeşitli şekillerde izaha çalışırlar, derler ki, ölüm yokluk­tur, ba'as, yok olduktan sonra yeniden diriltmektir, aynen birinci diriltme, canlandırma gibi...

Bir kere onların ölümün yokluk olduğunu zannetmeleri yan­lıştır. İkinci diriltmenin de birinci gibi olduğunu sanmaları da yanlıştır.

Ölümün yokluk olduğunu sanmak batıldır. Çünkü, kabir ya ateş çukurlarından bir çukurdur; yahut da cennet bahçelerin­den bir bahçe...

Ölmüş olanlar da ya mutlu kişilerdir ki, onlar ölü değildirler: "Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Bilâkis onlar, Rableri katında diridirler." [145] Ya da şaki (bahtsız) kişilerdir ki, onlar da diridirler, Bedir Vakasında Resûlüllah (SAV.) onlara (ölen kafirlere) şöyle seslenmişlerdir:

"Allahın bana vadettiğini doğru buldum; sizde vaad ettiğini doğru buldunuz mu?"

Kendisine, öldürülen kişilere nasıl sesleniyorsunuz, onlar sizi duyarlar mı? diye sorduklarında cevaben şöyle buyurmuşlardır:

"(Öyle bir duyarlarki) söylediğimi, siz onlar kadar duyamaz­sınız! Lâkin onlar cevap vermeye muktedir değillerdir"

İşin iç yüzüne vakıf olan Erbâb-ı Basiret, insan varlığının ebediyet için halk olduğunu bilir ve anlarlar. Ona yokluk arız olmaz (Ölümleri bir intikalden ibarettir.)..

Evet bazen cesetle ilgisi kesilir de kendisi hakkında öldü derler. Bazen cesede iade edilir de hakkında diriltildi derler.

Bu mevzuu etraflıca anlatmak için bu kitabın hacmi müsait değildir.

Dirilmenin, ilk yaratılış gibi ikinci bir yaratılış olduğunu sanan­lar da bu zanlarında yaratılmışlardır. Çünkü diriltmek ilk canlandırışlarına uymayan yepyeni bir yaratma fiilinden ibarettir. Aslında insan oğlunun bir çok dirilmesi, (Allah tarafından kendisine ha­yat verilmesi) vardır, onun diriltilmesi iki defadan ibaret değildir.

Bakınız Allah, ana karında mudğa (et parçası)nı ve pıhtıyı yarattıktan sonra "Bilahare onu, başka, yaratılışla inşa ettik" [146] buyurmuştur.

Hatta nutfe, topraktan yaratılmış, mudğa da nutreden yaratılmıştır. Ruh da Alekâ'dan sonra yaratılmıştır. Ruh şerefli bir şey, bir Emr-i Rabbani, olduğu için Allah onun hakkında. Kur'an'da "Bilahare onu başka bir yaratılışla inşa ettik" [147] buyurmuştur, Ve yine "Sana Ruhtan soruyorlar: De ki O Rabbimin emrindendin" [148] buyurmuştur.

Ruhun aslı yaratıldıktan sonra, insanların his (duyulan) yara­tılmıştır ki, bu başka bir yaratılıştır. Sonra yedi yaştan sonra ki, sabinin mümeyyiz haline getirilmesi de bir yaratılış sayılmalıdır. Aradan onbeş sene gibi bir müddet geçtikten sonra akıl yaratılmaktadır. İnsanoğlunun her safhası bir hal sayılmak itibarı ile yeni bir yaradılış sayılabilir. Sonra velayet mertebesine ulaşması (bu herkese mahsus değildir tabii..) başka bir yaratılış sayılmalı­dır. Daha sonra Peygamberliğin bazı insanlara Allah tarafından verilmesi yepyeni bir yaratma işidir. Bu da bir nevi diriltmedir. Peygamberleri gönderen hiç şüphe yok ki, Allah'tır. O'nları ve bütün insanları kıyamet günü yeniden diriltecek olan da yine Allah'tır.

Beşikteki çocuk, nasıl mümeyyiz bir sabinin anladığını anlayamıyorsa, mümeyyiz bir sabi de aklı başına gelen yani akıl balig olan bir kimsenin anladığını anlayamaz.

Her aklı başında olan kişi de velayet (velilik) ve Nübüvvet (Peygamberlik) halini anlamakta güçlük çeker..

Çünkü velayet, aklın yaradılışı ötesindeki bir safhadır, aklın, temyiz ötesinde bir safha olması gibi. Temyiz de Havas (duyu­ların yaratılışından sonra gelen bir safhadır..

Evet insanoğlunun tabiatında, bilmediği ve görmediği hu­susları inkâr etmek vardır. Velilik ve Peygamberlik derecesine ermeyen ve bunu anlamayan bazı kişilerin bunları inkâr etmesi gibi.

Hatta onların tabiatında, ikinci hayatı yani ahiret hayatını, bilmedikleri ve görmedikleri için inkâr etme huyu vardır.

Akıl bâliğ olan kişide görülen ilerlemeleri, henüz o kıvam da olmayan küçük mümeyyiz sabi bir türlü kabul etmez ve onu muhal sayar.

Görmediği bir şeye iman eden kişi, gaybe iman etmiş de­mektir ki, Saadetin anahtarı budur işte!..

Sini Rüşte eren kişi ile henüz bu çağa gelmeyen kişi arasın­daki fark nasıl kabili kıyas değilse, dünya hayatı ile ahiret hayatı arasındaki fark ta kabil-i kıyas değildir. Çünkü Ahiret hayatı bam­başka bir hayattır:

Orada insanlar Allah'ın huzuruna çıkarılacaktır. Ya Allah tara­fından kabul edilecekler veya da reddedileceklerdir. Ya Allah'ı görenlerden olacaklar ve ya, da O'nun Cemalini müşahede etmekten mahrum bırakılmış kişilerden olacaklardır.

Allah tarafından Hüsn-ü Kabul görenler hiç şüphe, yok ki, Alây-ı Illıyyine çıkacaklar, red edilenlerse Esfel-i safiline indirile­ceklerdir.

İki hayatın arasında münasebet yoktur, dediğimiz zaman bu, isim yönündendir. Çünkü neşeti ba'sı bilmeyen kişi, Bais'in ismini nerden bilecek?, Bunun açıklanması uzar! Onun için bu konuyu burada keselim. [149]

 
Tenbih:

 

Ba'sın (diriltmenin) hakikati, ikinci bir inşa ile ölülere can vermektir. Cehalet ise en büyük ölümdür! İlim en şerefli hayat­tır...

Allah, Kitab'da (Kur'an'da) ilimle, cehil zikr etmiş ve bunlara hayat ve memat ismini vermiştir..

Kişiyi, cehalet derecesinden ilim derecesine yükseltene, onu ikinci defa diriltti derler. Ona güzeller hayat yaşattı derler.

Bu itibarla eğer ilmi meydana getirmekte ve halkı Allah'a ça­ğırmakta kulun bir rolü varsa bu bir nevi (Mecazi anlamda) ihya sayılır ki bu, Peygamberler ve Alimlerden kendilerine varis ola­cakların rütbesidir.. [150]



EŞ'ŞEHÎD

 

Şehid, Alim demektir. Ama biraz farkları vardır. Allah hem meydanda olanı, hem de sizli olanı bilir..

İlim mutlak olarak nazarı itibara alındığında O, (Allah) Âlim­dir. Gaybe izafe edildiğinde O, Habirdir, Zahiri işlere izafe edil­diğinde O, Şehiddir.. Bununla beraber kıyamet günü, bildiği ve gördüğü hususlarla halk şahid olacaktır!

Bu isim hakkında söyleyeceklerimiz, Alim ve Habir Cisimleri) hakkında söylediklerimizden farksız olacağından mevzuu bura­da bitireceğiz. Aynı şeyleri tekrarlamayacağız.. [151]

EL'HAK

 

Bu, Bâtıl'ın karşılığında olan bir isimdir. Eşya zıdları ile açıklanır.

Verilen her haber, ya mutlak batıldır; yahut da mutlak Haktır. Yahut da bir yönden Hak, bir yönden batıldır.

Mümteni bizatihi (olan) mutlak batıldır. Vacib bizatihi olan mutlak haktır. Mümkün bizatihi biğayrihi (olansa) bir yönden haktır, diğer yönden bâtıldır.

O, zatı bakımından varlığı olmadığı için batıl; başkasından dolayı varlık kazanması bakımından ise Haktır,. "Onun Vechinden başka her şey helak olucudur." Ezel, ebed bakı­mından bu böyledir. Çünkü ondan başka her şey zatı itibarı ile varlığa müstahak değildir (yanı varlığı kendinden değildir.) Lakin bir bakıma (onun cihetinden) varlığa hak kazanmıştır.

Böyle olan şey ise, bizatihi batıldır; biğayrihi Haktır.

İşte hakiki Hak, her hakikatin kendisinden alındığı bizatihi Hak olandır. Mutlak Hak budur!

Aklın müsadif olduğu makule, mevcuda mutabakatı bakım­dan Hak denilmiştir.. Çünkü ona zatı itibarı ile mevcud demek­tedir; onu idrak eden akla izafetle de ona Hak denilmiştir:

Öyleyse Hak olmak itibarı mevcudattan buna en Ahak olan şüphesiz ki Allah'tır. Marifetlerin en doğrusu da marifetullahtır. Çünkü kendi nefsinde Haktır, Ezelen ve ebeden malûma muta­bıktır. Bu, başkasının varlığını bilmek gibi değildir. Çünkü bu, o başka var oldukça vdr olur. Yok olunca o inanç bâtıla dönüşür. Çünkü o, mutekidin zatı için doğru bir itikad olmamıştır. Zira O, bizatihi değil de liğayrihi mevcuttur.

Bu Hak (doğru) kelimesi sözler hakkında da kullanılarak, (Hak söz; boş söz) denilebilir.

Şu halde en doğru söz: (La ilahe illailah) kavlidir. Çünkü bu söz, ezelen, ebeden bizatihi doğrudur.

Öyleyse Hak, ayandaki varlığa, zihinlerdeki varlığa (ki o, ma­rifettir) dilde olan varlığa (ki o konuşmaktır) ittâk ediliyor..

Hak olmak itiban ile eşyanın en ahakkı, vücudu (varlığı) bi­zatihi ezelen ve ebeden sabit olan, marifeti ezelen ve ebeden doğru olan, varlığına yapılan şehadetin ezelen ve ebeden doğ­ru olandır.

Bütün bu saydıklarımız, hakiki varlığın (Allahın) Zâtine mah­sustur; başkasına değil!.. [152]

 
Tenbih:

 

Bu isimden kulun hazzı şu olmalı:

Her şeyden önce Kul, kendini bâtıl (Boş) saymalı ve bilme­lidir ki, Allah'tan başka hiç bir varlık Hak (Gerçek) değildir. Kul her ne kadar gerçek ise de o, kendi nefsi ile gerçek değil Allah­'ın sayesinde Allah'ın izni ile gerçektir. Çünkü o, onunla mevcut­tur, (Allah onu yarattığı için var olmuştur).. Zati ile mevcut değil­dir (yani varlığı kendinden değildir.) Çünkü kendi bizatihi boş­tur. Allah onu halk etmeseydi mevcut olmayacaktı...

Bu sebepledir ki, "Enel Hak" diyen yanılmıştır. Ancak iki tevil onu kurtarabilir:

1) Bu sözü ile kendisi Hak tarafından yaratılmış olduğunu kasd etmesi ki, bu tevil uzak bir ihtimaldir. Çünkü lâfzın bu mânâ ile uzak veya yakından hiçbir alâkası yoktur. Sonra bu, kendisine has olan, bir şey değildir. Çünkü Allah'tan maada bütün her şey Allah tarafından yaratılmıştır.

2) Daima hakla beraber olmak. Öylesine onunla olmak ki, ondan başka hiç bir şeyi gözü görmez!

İnsan, bir şey uğrunda kendisini gayp ederse yani kendini ona tam manasıyla verirse sanki o şey haline gelmiş olur.. Şairin sözü gibi:

"Ben sevdiğim kişiyim sevdiğini kişi de bendir."

Ehli Tasavvuf, mevcudiyetleri bakımından kendilerini yok görünce, lisanlarında Allah'ın isimlerinden biri olan (Hak) lafzı dolaşmağa başlamıştır.

Kelam ehli, efalle istidlali çok ileri safhaya götürdükleri için, lisanlarından umumiyetle Allah'ın El Bari' imini dolaştırmalardır.

İnsanların çoğu O'ndan başka (Allah'tan başka) gördükleri şeyle Allahın varlığını ispata çalışırlar:

"Onlar, (Allanın) göklerde ve yerdeki o muazzam mülkü saltanat (ın)a, Allah'ın yarattığı herhangi bir şeye, belki ecellerin yaklaşmış olduğuna da hiç bakmadılar mı? Artık bundan sonra hangi bir söze inanacaklar ki?"[153]

Sıddîkier Ondan başka hiç bir şey görmezler onun için ona, yine onunla istişhad etmeye çalışırlar "Rabbinin her şeye şahit olması sana kâfi değil mi?"[154]

 

EL'VEKİL

 

O, işler, kendine havale edilendir. Lakin işler kendine havale edilen iki kısımdır:

1) Bazı işler kendine havale edilen ki, bu tam değil, noksandır.

2) her şey kendine havale edilen.. Bu da ancak Allah için bahis konusu olabilir..

Kendisine işler havale edilen, ya bizatihi değil de, tevkii ve havale suretiyle havaleye müstahaktır ki, bu nakısdır. Çünkü O, Havale ve tevliyeye muhtaçtır. Ya da bizatihi buna müstahaktır. Bütün işler ve kalpler ona çevrilmiştir. Lâkin bunlar, başkası tara­fından tevliye ve tafviz tankı ile değildir; bilâkis buna, bizatihi müstahak olmuştur. İşte bu, Vekil-i Mutlakın ta kendisidir!

Sonra Vekil, kendisine havale edilenleri tam manasıyla yeri­ne getiren ve hepsini değil de bazısını yerine getiren olmak üzere ikiye ayrılır.

İşte Vekil-i Mutlak o varlıktır ki, kendisine havale edilenlerin hepsini noksansız olarak yapar ve tamamlar. İşte bu da yalnız ve yalnız Allah'tır!

Bu anlattıklarımızdan, kutun bu ismin manasından ne kadar hazzı olduğunu anlamış bulunuyorsun!. [155]




EL'KAVİY EL'METİN

 

Kuvvet, tam bir kudrete delâlet eder. Metanetse, kuvvetin şiddetine delalet eder.

Allah-u Teâlâ, tam bir kuvvete sahip olmak bakımından kavi, gücünün çok şiddetli olması itibarı ile de Metindir!

Bu iki isim de Kudret manalarındandır ki bahsi ileride gele­cektir... [156]



EL'VELİY

 

O, seven ve yardım edendir. Sevsisinden ne kasd edildi­ğini yukarıda izah ettik. Yardım etmesinden ne kasd edildiği de açıktır. Yani dostlarına yardım eder; din düşmanlarını kahrü perişan eder. Allan buyurmuştur "Allah iman edenlerin velisidir." [157] Yine buyurmuştur: "Bunun sebebi şudur: Çünkü Allah şüphesiz iman edenlerin velisi (yardımcısı) dır, Kâfirlere (gelince hakikaten) Onların velisi (yardımcısı) yoktur"[158]

 
Tenbih:

 

Kullardan veli olan o kişidir ki: Allah'ı, onun dostlarını sever, Allah'ın emirlerini tutar, kullarına yardım eder, düşmanları ile mücadele eder.

Şeytan ve nefis hiç şüphe yok ki Allah'ın düşmanlarındandır. Onlarla çarpışmak; onların sırtını yere getirmek lâ­zımdır. Çünkü her kim onlarla çarpışıp da Allah'ın emrini yapmak suretiyle Allah'a yardım ederse, Allah dostları ve dost düşman­ları ile de düşman olursa işte o, kullardan veli olmuş kimseler­den olmuş olur. [159]

 

EL'HAMÎD

 

O, övülen demektir! Allah-ü Teâlâ ezelde kendi zatını öv­müş ve ebede kadar da kullar onu övecektir! Bu, zikri edenlerin zikrini göz önünde tutarsak, Cemal, Uluv ve Kemal sıfatlarına dönüştüğünü görürüz!.

Çünkü Hamd, Kemal Sıfatlarını zikretmekten ibarettir!.. [160]

 
Tenbih:

 

Kullardan Hamid o kişidir ki, inançları, ahlak ve amellerinden ötürü herkes tarafından övülür.. İşte Peygamber (S.A.V.) ona yakın olan Peygamberler veliler ve ilmi ile amil olan alimler bu vasfa layık olanlardır. Her birerleri, kendi inanç ve ameline göre övülür.

Kullardan hiç kimse, kusurdan hali olmayacağından, övüle­cek huyları ne kadar çok olursa olsun yine de mutlak Hamid olamaz. Çünkü mutlak Hamid ancak ve ancak Allah'tır!... [161]

 

EL'MUHSİ

 

O, Âlimdir. Lakin ilim Malumata izafe edildiği zaman, malu­matı kuşatmak ve onu saymak hiç şüphe yok ki, İhsa adını alır. Öyleyse gerçek Muhsi ilmi her şeyi ihata ededen ve her şeyin miktarını bilip eksiksiz tastamam sayabilendir.

Kul, her ne kadar bazı şeyleri bilip sayabilirse de her iyi hat­ta birçok şey sayamayacağından hakiki Muhsi olamaz! Şu halde mutlak Muhsi yalnız ve yalnız Allah'tır! Kulun bundaki rolü ilim sıfatında olduğu gibi yok denecek kadar azdır!. [162


EL'MUBDÎ EL'MUÎD

 

Bu ismin mânası, Mucid (icad edici) demektir. Ne var ki, eğer icad bir benzeri ile mesbuk değilse ibda tesmiye edilir. Benzeri ile mesbuk ise iade tesmiye edilir..

Başlangıçta insanları halk eden şüphesiz ki Allah'tır. Onları haşr etmek suretiyle tekrar iade edecek (yaratacak) olan yine O'dur! Eşyanın hepsi O'ndan olmuştur, yine ona avdet edecek­tir. O'nunla başlamıştır, yine O'nunla avdet edecektir. [163]




EL'MUHYÎ EL'MÜMİT

 

Bu da aşağı yukarı icad manasındadır. Ancak şu farkla:

Mevcut (var olan) eğer hayat ise bunu yapmaya ihya (di­riltmek) denilir, yok eğer mevt (ölüm) ise bunu yapmaya İmâte (Öldürmek) tesmiye edilir.

Ölümü de, hayatı da Allah'tan başka kim yaratabilir. Bunların hepsini Allah yaratmıştır.. Dirilten de, öldüren de ancak O'dur!

Hayatın mânasına, el-BAİS ismini şerh ederken anlatmıştık, tekrarına lüzum görmüyoruz!.. [164]

 

EL'HAYY

 

O, daima uyanık ve yapıcıdır. Çünkü fiili ve idraki olmayan ölü demektir!

İdrakin, en az derecesi, idrak edenin, kendi nefsini bilmesidir. Kendini bilmeyen (tanımayan) cemat ve ölüdür! Şu halde tam manasıyla kayıtsız, şartsız diri olan, bütün varlıklar kendi fiili, bütün idrak edilecekler kendi idraki tahtında bulundurandır: Bunların hepsi hiç şüphe yok ki Allah için bahis konusu olabilir. İşte bu sebepten Allah gerçek ve kayıtsız şartsız Haydir. On­dan, başka her canlının hayatı, (diri olması) idraki ve fiili kadardır (yani onlarla ölçülebilir) ki, mahduddur..

Sonra canlı varlıklar da derece derecedir. Yukarda buna işaret etmiştik: Melekler, insanlar ve hayvanlar, arasındaki derece farkları gibi... [165]

 

EL'KAYYÛM

 

Şunu iyi bil ki:

Eşya başlıca ikiye ayrılır:

1- Araz ve vasıflar gibi mekana muhtaç olup da kendi ne­fisleri ile kaim olmayan,

2- Mekana muhtaç olmayan ve kendi nefsi ile kaim olduğu söylenen: Cevher gibi.. Ancak Cevher her ne kadar kendi nefsi ile kaim ise de bir mahalle (yere) muhtaç değilse de, kendinde bulunması şart olan bazı şeylerden hali değildir. Bu itibarla ona kendi nefisle kaimdir, diyemeyiz. Çünkü o, kıyamında (ayakta durmasında) başkasının varlığına muhtaç olmaktadır, mahalle (yere) muhtaç değilse de..

Kendi zatı ile kaim olmasında, hiç bir yere, hiçbir şeye muhtaç olmayana (Kaimun bi nefsihi mutlaken) denir. Kendi netsiyle kaim olmasında hiç bir şeye muhtaç olmayan, bununla beraber, her mevcut kendi sayesinde ayakta durabilen, Onsuz, eşya için varlık, tasavvur edilemeyene de KAVYUM denilir. Çün­kü O'nun kıvamı kendi zatı ile, olduğu gibi her şeyin kıvamı da onunla olmuştur.. İşte bu vasıf ancak Allah'a layıktır. Kulun bu vasıftan hazzı, Allah'tan başkasından müsteğni olduğu kadardır.. [166]

EL'VACÎD

 

Hiç bir şeye ihtiyacı olmayan demektir. Bu kelime El' Fakid (yitiren) kelimesinin karşılığında kullanılır.

Kişi, ihtiyacı olmayan bir şeyi kayıp ettiği zaman, fakid sayıl­maz.

Zâtına ve zâtının kemâline taallûk etmeyen bir şey elde et­tiği zamanda da kendisine Vacid denilmez...

Öyleyse Vacid, İlâhi sıfatlar babında mutlaka bulunması ge­reken hususlara ihtiyaç duymaksızın kendisinde bulunan de­mektir. İşte bu, Allah için mevcuttur. (Allah) bu itibarla Vacid olunmuştur. Hem de Vacid-i Mutlak.

Ondan başkası, bazı ahlâki faziletler ve kemalâtlar elde edebilse de ona Vacid denilemez. Çünkü o bunun yanında elde edemediği bir çok şeyler kaybetmiştir..

Bir şeyler elde edebilse, dahi madunu olan kişilere nisbeten bir şey elde etmiştir, hepsi o kadar... [167]

 

EL'MACİD

 

Bu, EI-MECİD Mânâsındadır: Alim'in Alim manasında olduğu gibi...

Ancak aralarındaki fark şudur. Sıfatı müşebbehe olan El-A'LİM'de mana ziyadeliği vardır. Yukarıda bu bahis geçmiştir. [168]

EL'VÂHİD

 

O, bölünmeyen, ikilenmeyen (Bir ikincisi olmayan) demektir.

BÖLÜNMEYEN: CEVHER-İ VAHİD gibidir. Taksim kabul et­meyene Vahid denilmesi, onun parçası olmamasındandır. Nok­ta da böyledir, parçası yoktur...

ALLAH birdir demek, zatında bölünmesi imkânsız demektir.

İkilenmeyen (ikincisi) olmayan bir şeye misal verecek olur­sak buna güneşi misal verebiliriz. Çünkü Onun eşi (bir daha onun gibi güneş) yoktur.

Bunun, elsim olması itibarı ile zatında parçalanmak suretiyle inkısam kabul etiğini söyleyebiliriz. Ne var ki bunun eşi yoktur! Fakat bir eşinin bulunması mümkündür..

Tek olan mutlak tek olan, bir ikincisi bulunmayan ve bulun­ması mustahil olan ezelde, ebedde tek olan ancak Allah'tır..

Kulun tek olması, kendi ebnai cinsine nispeten bazı ahlâki üstünlükleri haiz bulunması babından mecazi anlamdadır. Çün­kü her ne kadar bazı hususlarda eşsiz olursa da, zamanla eşsiz olduğu haslette onun gibi olacak hattâ onu geçecek biri çıkabi­lir..

Öyleyse kayıtsız şartsız tek olmak, eşsiz olmak ancak ve ancak Allah'a mahsustur. [169]

 

ES'SAMED

 

O, ihtiyaç ve dileklerde kendisine müracaat edilen arzu ve bütün istekler kendisine sunulandır. Çünkü sonsuz büyüklük ve ihsan O'ndadır.

Allah, gerek din ve gerek dünya işleri için, insanları kime muhtaç etmişse, şüphe yok ki, bu vasıftan, ona ihsanda bulun­muş olur.

Ne varki mutlak Samad her bakımdan kendisine baş vuru­lup sığınılandır. Bu da hiç şüphe yok ki, Allah'tır.. [170]


EL'KADİR - EL'MUKTEDİR

 

Bu iki (ismin) manası, kudret sahibi demektir. Ancak şu farkla:

El Muktedir ismi mübalağa (ziyadelik) bakımından biraz da fazla mânâ ifade etmektedir.

Kudret, irade ve ilmin takdiri ile bir şey icad etmek kabiliye­tidir.

EI-KADİR: İsterse yapar, isterse yapmaz.. Demektir. Dilemek (murat etmek) bunun şartından değildir tabii..

Allah şu anda kıyameti kame etmeye kadirdir. Çünkü isterse bunu yapar.

Eğer kıyameti şu anda koparmıyorsa, demek ki onun henüz dilememiştir ve şu anda olmasını istememiştir de. Çünkü ezelde onun ne zaman kopacağı takdir ve tayin edilmiştir de henüz zamanı gelmemiştir.. Bunun böyle olması, Allah'ın Kudret sıfatına halel getirmez.

KADÎR-İ MUTLAK, Öyle bir varlıktır ki, her varlığı yaratır ve ya­ratırken hiç kimsenin yardımına muhtaç olmaz. İşte o da Al­lah'tır...

Kula gelince,

Onun da kendine göre kudreti (gücü) var ama, çok zayıf ve çok noksandır..

O, ancak bazı mümkün olan şeylerin hakkından gelebilir. Yaratma iktidarı yoktur.

Çünkü Kul için mukadder olanları da, yine kul vasıtası ile Al­lah yaratmaktadır. Çünkü onun hakkında mukadder olan husus­ların var olma sebeplerini yaratan O'dur!. Bu derin bir meseledir. Bu gibi hacmi küçük kitabı ar kaldıramaz bunu. [171]




EL'MUKADDİM - EL'MUAHHİR

 

Yaklaştıran da uzaklaştıran da O'dur. Kimi yaklaştırmışsa, onu takdim, kimi uzaklaştırmışsa, onu tehir etmiştir..

Peygamber ve dostlarını, kendisine yaklaştırmakla takdim, düşmanlarını kendisinden uzaklaştırmak, kendi ile onlar arasını perdelemekle tehir etmiştir.

Bir kral iki şahsı kendisine yaklaştırırsa ve fakat birini kendi­ne daha yakın bir yerde otursa tabi onu diğerinin önüne ge­çirmiş olmakla takdim etmiş olur.

Önde olma keyfiyeti, ya yer bakımından olur ve yahut rütbe bakımından...

Şüphesiz; kendisinden uzakta olana muzaftır (nispet edilmiştir) O..

Bunda bir maksat olmalıdır. (Kainatta bütün varlıkların mak­sadı hiç şüphe yok ki,) Allah'tır..

Allah katında mukaddem olan hiç şüphe yok ki Mukarreb olandır...

Önce melekleri, sonra peygamberleri, daha sonra velileri ve onları takiben de (ilmi ile amil olan) âlimleri takdim etmiştir. (diğer mahlukata..)

Her tehir edilen, makabline nispeten takdim edilmiştir. Her takdim edilen de mabadine nispeten takdim edilmiştir..

İşte Mukaddim de Muahhir de Allah'tır. Çünkü onların (ya­ni Kulların) ilerlemesini veya serilemesini gördüğümüz zaman, onları ilerleten veya himmetlerini ibadetten azaltıp gerileten kim olduğunu anlamakta güçlük çeker miyiz hiç? İşte bunların hepsi Allah'tandır. Bunun için de O, hem Mukaddimdir (ilerle­ten),, hem Muahhirdir (gerileten)..

Takdim ile tehirden murat, rütbe bakımından ilerleme ve­ya gerilemedir.

Demek ki ilerleyen, kendi bilgi ve kabiliyeti ile değil de Al­lah'ın ilerletmesi sebebiyle ilerlemiştir. Gerileyen de öyle!

Bu iddiamızı ispatlayacak iki ayet:

"Şüphe yok ki, kendileri için bizden en süzel (bir saadet) sebketmiş (takdir edilmiş) olanlar, işte bunlar oradan (cehen­nemden) uzaklaştırılmışlardır"[172]

Eğer biz dileseydik herkesi elbette hidayete erdirirdik. Fakat benden (sadır olan şu): "Cehennemi bütün cinlerle insanlardan (niceleri ile) muhakkak dolduracağım.[173]

 
Tenbih:

 

Fiiller sıfatından kulun hazzı meydandadır. Bu sebeple, mevzuun uzamasını istemediğimizden her isimde aynı şeyleri tekrarlamaktan sarfı nazar ettik. [174]




EL'EVVEL  EL'AHIR

 

Bil ki; Evvel, bir şeyler izafetle ancak evvel olur. Ahirde öy­le şu halde bunlar birbirlerine zıt iki manadırlar. Öyleyse bir şey aynı şeye izafetle hem evvel ve hem ahir (son) olması imkân­sızdır.

Varlığın tertip ve tanzimine, tertip edilmiş mevcudatın silsi­lesine baktığın zaman, görürsün ki, Allah mevcudata nispetle hepsinden evveldir., Çünkü mevcudatın hepsi varlıklarını ondan almışlardır. O ise kendi zatı ile mevcuttur (varlığı kendindedir). Varlığı hiç kimseden almamıştır.

Sulûk'un tertibine baktığında, seyr edenlerin menzillerini Sözden geçirdiğinde, ariflerin en son derecesi O'nu (Allah'ı), bilmektir. Onun marifetinden evvel olan her marifet demek ki O'na ulaşmak için bir merdivendir. Şu halde Menzil-i Aksa (En son menzil) MARİFETULLAH'tır. Demek oluyor ki, sulûk'a izafetle o, sondur. Varlığa izafetle ise o evveldir. Netice: varlıkların baş­langıcı O'ndandır ve yine en son O'na döneceklerdir. [175]




EZ'ZAHİR  EL'BATIN

 

Bu iki vasıf da muzaflardandır: Zahir, bir şeyin batını olur. Bir şey, aynı yönden hem zahir, hem batın alamaz.

İdrake izafetle bir yönden zahir ve diğer yönden batın olur. Şu halde zuhur (açıklık) bütün (gizlilik) idraklere izafetle kabili tasavvur oluyor.

Allah, his ve hayal idraklerinin gücü ile aranacak olursa batın, istidlal tarikini elde eden akıl ve mantık gücü ile aranacak olursa zahirdir..

SORU:

Hislerin idrake, izafetle, batın oluşu açıktır, izaha lüzum yok..

Akıl için zahir oluşu meselesine gelince, anlaşılması biraz güç. Çünkü zahir (açık) olan herhangi bir şeyi herkes görür. Onu idrak etme babında halk arasında fikir ayrıldığı olmaz. Bu ise, insanlar arasında ihtilâf konusu olmuştur.. (Zira ona, inananlar  bulunduğu gibi inanmayanlarda olmuştur..)

CEVAP:

Şüphesiz O, zuhurunun şiddetinden hafi (Gizli) olmuştur. Onun zuhuru, batınının (hafi olmasının) sebebidir. Nuru ise, nurunun perdesidir.. Haddini aşan her şey zıddı üzerine in'ikas eder. Bunu bir misâl vermeden anlayamayacaksın, galiba. İşte sana misal:

Bir kâtip tarafında yazılan bir kelimeye baktığın zaman, o kelime ile onun âlim, Kadir, Semi, Basir olduğuna, istidlal eder ve ondan yakın elde edersin!

Çünkü bu sıfatlar (nitelikler) onda bulunmuştur. Tek bir ke­lime, katibin varlığına, onun gören, gücü yeten, duyan ve yaşa­yan bir varlık olduğuna delâlet ederse göklerde, yerde, bulunan gezegenler, güneş, ay, hayvan, bitki gibi varlıklar, kendilerini meydana getirecek ve idare edecek bir varlığa delalet etmez mi?

Hatta insan, yalnız kendi varlığını incelese bile, kendisinin bir yaratıcısı, idare edicisi olduğunu hemen idrak eder..

Eşya, görme bakımından çeşit çeşit olursa, yani kimisi gö­rüp de kimisi göremezse, hepsi için yakin hasıl olur.

Lâkin müşahedeler çoğalınca, zuhurun rünmez olur..

Misâli

Eşyanın en meydanda olanı, duyularla idrak edilendir. Bu­nun da en zahir olanı gözle görülendir. Gözle görünenler ara­sında en meydanda olanı bütün cisimleri aydınlatan güneşin ışığıdır. Her şeye ışık veren yani her şey kendi sayesinde aydınlı­ğa kavuşan bir şeyin kendisinin zahir olmaması düşünülebilir mi?

Bu gerçeği birçok kimseler anlayamadılar da şöyle dediler.

Renkli şeylerde ancak kendi renkleri bulunur. Siyahsa siyah, kırmızı ise kırmızı olur.. Bu renklerle beraber bir ziya veya nurun bulunası ise mümkün değildir. Sonra böyle düşünenler idrak ettiler renkli olan şeylerde de nurun bulunduğuna kali oldular, idraklerinin sebebi şudur:

Gölge ile, aydınlığın bulunduğu yer arasındaki fark ile, gece ne gündüzün arasındaki fark...

Güneşin geceleyin gaybubeti, gündüzleri de karanlık cisim­lerden uzaklaşması düşünüldüğünde, renkli olan şeylerden eserinin kesildiği görüldü. Ve böylece güneşin tesiri ile aydınlananla, ondan mahrum olan karanlık arasındaki fark anlaşıldı. Nu­run varlığı, bu suretle nurun yokluğu ile meydana çıkmış oldu.. Varlık haleti, yokluk haletine izafe edildiği vakit, her iki halde de renklerin kaybolmadığı görülerek aradaki fark hemen anlaşılır,

Eğer güneş devamlı olarak cisimleri aydınlatmakta devam etseydi, hiç gözden kayıp olmasaydı (geceleri olduğu gibi) o zaman aydınlığın, diğer renklerden farklı bir şey olduğu biline­mezdi. Halbuki o, eşyada en sahir olan bir şeydir. Hatta bütün eşyayı aydınlatan odur.

Netice:

Eğer Allah-ü Teâlâ ve Tekaddes Hazretlerine (Hâşâ) yokluk veya bazı şeylerden gaybubeti düşünülseydi, gökler ve yerler ve nurundan mahrum olan her şey, yıkılırdı ve iki hâl arasındaki fark anlaşılıp kati suretle varlığı idrak edilirdi. Lâkin, bütün eşya şehadet hususunda söz birliği ettiği, bütün haller yeknasak mut­tarit olduğu için, bu Hefasına (gizli olmasına) sebep olmuştur.

Nuru ne mahlukattan gizlenen, Zuhurunun şiddetinden on­lardan gizli kalan ulu varlık, seni (bütün mevcudiyetimle) tenzih ederim!...

Evet O (Allah), zahirdir, hem de öylesine zahir ki ondan zahir hiç bir şey yoktur; O, Batındır.. Öylesine Batın ki, ondan daha batın hiç bir şey yoktur!... [176]

 
Tenbih:

 

Allanın bu sıfatları hakkında verdiğimiz bilgiye hayret etme!

İnsanı insan yapan da içi ve dışıdır. Tertipli ve düzenli hare­ketleri ile Zahirdir.

His idraki yönünden incelendiği zaman öd, o batındır. Çünkü his, beşeresinin (Vücudunun) zahirine teallûk eder. in­san, ondan görünen bedeni ve eti ile insan değildir. Onun cildi hatta azalarından bir kaç tanesi değişse bile yine o, odur. Ne var ki bazı azaları (eczaları) değişmiştir.

Belki de büyüdüğü zaman insan vücudunun aldığı deri ve parçaları, küçüklüğündekinden başkadır. Zamanla onlar, emsali ile gıda almak suretiyle değişmişlerdir ama, yine de insan insan­dır. Hüviyeti değişmemiştir. İşte o hüviyet, duyulardan gizlidir, lakin, eser ve fiilleri ile (hareketleri ile) istidlal yolu ile akla zahir­dir.. [177]



EL'BERR

 

O, ihsanda bulunandır (iyilik yapandır). Her iyilik ve ihsanın ana kaynağı O, olduğundan mutlak iyilik sahibi ancak ve ancak O'dur.

Kul, ancak gücü yettiği kadar iyilik yapabilir. Bilhassa anne babası ile üstadları ve şeyhlerine karşı iyilik ve ihsanda bulunabi­lir.

Bîr Rivayet:

Musa Aleyhisselam, Rabbi ile konuştuğu' zaman, arşa ilişmiş bir adam gördü ve sordu:

Yarabbi, bu kul, bu mevkiye nasıl erişti? Allah-ü Teâlâ izah buyurdu:

Bu kul, kullarıma verdiklerimden ötürü hiç kimseyi, kıs­kanmadı. Üstelik anne babasına son derece iyilik yapardı..

İşte bu, kulun iyiliğidir. Yani kulun iyiliğine verilen bir misaldir.

Allah'ın mahlukatına karşı olan iyilik ve ihsanını anlatacak olursak mevzu çok uzar. Bazı anlattıklarımızdan, isteyen istifade edebilir.. [178]
 

ET'TEVVAB

 

Kulun defalarca tevbe etmesi için imkânlar sağlayan şüphe­siz ki O'dur!

Kullar, Allahın ayetlerini, gördükleri zaman, işledikleri günah­lar yüzünden çarpıştırılacaklar! ceza kendilerine bildirildiğinde hemen tevbe etmeye koşarlar, Allah'ta tevbelerini kabul edip onlara ihsan ve ikram da bulunur.. [179]

 
Tenbih:

 

Emrinde bulundurduğu kişiler veya arkadaşları tarafından iş­lenen suçları tekrar tekrar afveden kişi, bu ahlakla ahlaklanmış ve bundan nasibini almış demektir. [180]



EL'MUNTEKİM

 

Asilerin belini kıran, canilerin hakkından gelen, taşkınlık ya­pan azgınların haddini bildiren şüphesiz ki, O'dur!

Tabii bu ukubet (Ceza) faslı, onlan 'defalarca mazur gör­dükten, onları uyardıktan, defalarca onlara fırsat verdikten son­radır..

Bu şekildeki intikam, peşin alman intikamdan daha çetindir, çünkü fazla masiyet işlemiş olmaları, onların daha çetin azaba çarptırılmalarına sebep olacaktır.. [181]

 
Tenbih:

 

Kulların alacağı intikamlarından makbul olan intikam; Allah düşmanlarından olacağı intikamdır. Düşmanların en zorlusu hiç şüphe yok ki kulun nefsidir..

Bir masiyet irtikâp ettiğinde veya ibadetlerden birine halel getirdiğinde, ondan intikam almak kulun en başta gelen meşru haklarındandır..

Bayezid-i Bistami'den nakledilmiştir.

"Nefis beni, bir gece zevkli ibadetlerimden alıkoydu. Fakat ben de ona tam bir sene su vermemekle intikamımı aldım."

İşte nefisten intikam böyle alınmalıdır!. [182]



EL'AFUVV

 

Bu, günahları mahveden, masiyetlerden geçiverendir. Bu itibarla bu isim Gafur ismine yakındır. Ancak şu farkla; Gafur'dan çok mana ifade etmektedir. Çünkü Gufran, günahları örtüvermek demektir, Afv ise günahlan kökünden kazımaktır..

Bir şeyi kökünden kazımak, o şeyi örtmekten daha iyidir, tabii.. [183]

 
Tenbih:

 

Kulun bu isimden alacağı nasip meydanda.. Kendisine zülm eden kişiyi afv eder, hatta ona iyilik bile yapar. Allah'ı görmüyor mu? Dünyada âsilere ve kafirlere nasıl ihsanda bulunuyor da küfür ve isyanlarından dolayı onları hemen cezalandırmıyor..

Hatta tevbe edip, günahlarından veya küfürlerinden vaz­geçtikleri zaman, Allah'ı onları bağışlamaktadır da. Çünkü güna­hına tevbe eden, günah işlemeyen kişi gibidir.. İşte suçu afv edip kökten kazımanın gerçek mânâsı budur'[184]



ER'RAÛF

 

Rafet sahibi demektir. Rafet (şefkat dediğimiz) aşırı merha­met manasına gelir. Bu itibarla bu kelime (isim) Rahim manasındadır. Ancak bunda, mânâ yönünden biraz fazlalık vardır. [185]

MALİKÜL MÜLK

 

Bu, dileğini, memleketinde istediği gibi yürüten demektir: İstediği zaman var eder, istediğinde yok eder, istediğinde bıra­kır.

Mülk'ün buradaki anlamı, Memlekettir. Malik ise tastamam bir kudrete sahip olan manasınadır.

Varlık âleminin bütünü tek bir memlekettir. O ise bu mem­leketin (ülkenin) sahibi...

Varlık âleminin tek bir memleket sayılması, içinde bulunan varlıkların birbirlerine bağlı olmasından ileri gelmektedir. Bunlar, bir bakıma her ne kadar çok görünürlerse de diğer yönden bir sayılırlar..

Tıpkı insan gibi. İnsan hakikatin bir memleketidir...

Lâkin bu memleket bir çok azadan teşekkül etmektedir. Bu azalar birbirlerine yardım ediyorlar ki, insan hakikatinin istekleri yerine gelsin... Bu itibarla bu, tek bir memleket olmuştur..

İşte bütün âlem de tek bir şahıs gibidir. Alemin eczası, tek bir gaye için birbirlerine yardımcı olan o şahsın azalan gibidir..

Allahın ihsanı, bütün alemde tam manası ile gerçekleşsin diye bu eczai alem devamlı surette birbirlerine yardım etmek­te, yekdiğerlerini tamamlamaktadırlar..

Bütün âlemin yeknesak oluşu aynı nizam ve intizam içinde bulunuşu itibarı ile tek bir ülke sayılmıştır.

Bu ülkenin sahibi de hiç şüphe yok ki, yalnız ve yalnız: o Allah'tır,

Kulun ülkesine gelince, Onun ülkesi, bedenidir. O, gerek kalbine ve gerekse diğer azalarına söz geçirebilirse, kendisine verilen kudret nispetinde, kendi ülkesinin sahibi olur.. [186]



VEL-İKRAM  ZÜL-CELÂL

 

Onun olmayan hiç bir yücelik ve mükemmellik yoktur. Hiç bir Keramet ve şeref yoktur ki, O'ndan sadır olmasın!..

Onun Celâli zatında; kerameti (iyilik ve ihsanı) ise, ondan malûkatına saçılmaktadır. Mahlûkata olan ikramının çeşitleri sayıl­mayacak kadar çoktur. Bunu, (Ve Lekad kerremna beni âdeme: Andolsun ki biz Adem oğullarını bütün bir izzet ve şerefe mazhar kılmışızdır.) [187]

EL'VALÎ

 

Mahlukatın işlerini yoluna koyan ve gereği gibi idare eden ancak O'dur.

Velayet, Tedbir, Kudret ve Fili gibi hususları iş'ar eder. Bun­ları kendinde bulundurmayana vali denemez!

Bütün umurun (işlerin) valisi şüphe yok ki, Allah'tır.

O işleri önce tedbir, etmiştir, ikinci, defa tahkik sahasına çı­karmıştır, üçüncü defa da onları devam ettirmiş ve idaresinde bulundurmuştur.. [188]

EL'MUTEÂLİ

 

Bu isim, EL-Aliy (Yüce)mânâsındadır. Ne var ki bunda biraz mana fazlalığı mevcuttur.. [189]

EL'MUKSİT

 

Mazluma acıyıp, zalimin elinden kurtaran demektir.

Bunun kemâli, hem mazlumu, hem zalimi hoşnut etmekle gerçekleşir...

İşte son derece adalet ve insaf budur. Buna Allah'tan baş­ka kimin gücü yeter ki?..

Peygamber Sallallâhü Aleyhi ve Sellem; Eshabı arasında otururlarken tebessüm ettiler ve ön dişleri görüldü. Hz. Ömer (R.A.) sordular:

Anam, babam sana feda olsun, neden güldünüz? Ce­vap verdiler:

Ümmetimden iki kişi Allah'ın huzurunda diz çökmüşler. Biri diyor ki: Yarabbi bundan hakkımı al! Allah öbürüne:

Kardeşine hakkını ver!

Yarabbi hiç sevabım kalmadı ki! Allah öbürüne hitaben:

Kardeşine ne vereceksin şimdi, bak hiç sevabı kalma­mış? der, Hakkını isteyen cevap verir:

Yarabbi (mademki sevabı kalmamış) öyleyse benim gü­nahlarımdan alsın!"

Bunu anlattıktan sonra Resûlüllah (S.A.V,) in mübarek gözle­ri dolar ve şöyle buyurdular:

"İşte O gün, gerçekten büyük bir gündür! Çünkü insanlar çaresiz birbirlerinin günahlarını yüklenecekler." Sonra kıssaya devam ettiler:

Allah, alacaklıya hitaben der ki:

Gözlerini kaldır da cennetlere bak! Adam başını kaldı­rınca şöyle haykırmaktan kendini alamaz:

A... A... Gümüş şehirleri inci karışık altın köşkler görüyo­rum!

Yarabbi, bunlar acaba hangi Siddîk'in, hangi Şehidin ola­caktır? Allah buyurur:

Bunların değerini kim verirse; onun olacak!..

Bunları alabilecek kadar zengin var mı ki?..

Tabii. Bunları pekâlâ sen alabilirsin. Çünkü sende bu im­kân mevcuttur.

Ne ile yarabbi!

Kardeşini (Din kardeşini) affetmekle, suçunu bağışlamak­la, ondaki alacağından vaz geçmekle..

Affettim onu yarabbi!

Madem affettin, tut kardeşinin elinden doğru girin Cen­nete! diye onu taltif eder..

Bu kıssayı anlattıktan sonra Resûlüllah. (S.A.V.) şöyle buyur­dular:

"Allah'tan korkun, birbirlerinizi barıştırın. Çünkü Allah kıya­met günü Müminlerin arasını bulacaktır.."

İşte zalimden hakkını alıp mazluma vermek böyle olur ki, bunu tam manasıyla Allah'tan başkası yapamaz.. Bu isimden kulun alacağı nasip, hisse şudur:

Evvel kendisinin yaptığı haksızlıklardan vazgeçer. Sonra başkasına yapılan haksızlığı gidermek için uğraşır. Başkası tarafın­dan kendisine yapılan haksızlığa sabreder.. (Yukarıda arz ettiği­miz hadisi, Hakim, Enes'den (R.A.) rivayet etmiştir.) [190]

EL'CAMİ

 

Bu isim; birbirlerine benzeyen, birbirlerine benzemeyen, birbirlerinin zıddı olan varlıkları bir araya toplayan manasına gelir.

Birbirlerine benzeyenleri bir araya getirme meselesine ge­lince:

Allah, yeryüzünde bir çok insanı yaratmış ve onları kıyamet günü aynı bir yerde toplayacaktır..

Birbirlerine aykırı olan varlıkları bir araya getirmesi meselesi­ne gelince, Allah; gökler, yıldızlar, hava, yer, denizler, hayvanlar, bitkiler, çeşitli madenler ve şekilleri, renkleri, tatları ve birçok vasıfları birbirlerine uymayan varlıkları bir araya getirmiştir.   

Sonra canlı varlıklarda, et, kemik, adale, damar, beyin, cilt ve kan gibi çeşitli şeyleri cemetmiştir.

Birbirlerine zıt olan olanlar; bir araya getirmesi meselesine gelince: Allah; hararet, burudet, rutubet, yubûset (kuruluk) gibi birbirlerine zıt olan unsurları canlı varlıkların terkibinde bir araya getirmiştir.

Bundan daha mükemmel iş ne olabilir? Bunları ayrı ayrı an­lamak veya anlatmak, ancak dünya ve ahirette bunları mufassal şekilde bilene müyesserdir.

Evet bütün bunları derinlemesine şerh ve izah etmek, uzun vakitlere müsteniddir.. [191]

 
Tenbih:

 

Kullardan bu vasfa layık olan o kişidir ki, dış görünüşteki edep ve terbiye kaidelerini, iyi davranışları ile iç görünüşteki yani kalbi olan davranışlarındaki incelikleri bir araya getirir.

Marifeti tam, siyreti güzel olan kişiye (Mecazi anlamda) ca­mi denebilir.

Bu sebeple KÂMİL kişiyi şöyle tarif ettiler:

"Kâmil insan o kişidir ki; marifetinin nuru, veraının nurunu söndürmez!"

Sabır ile basireti bir araya getirmek de imkânsızdır.. Bundan dolayıdır ki, zühdü takvaya karşı son derece sabırlı olan kişide basiret göremiyoruz.

Bunun aksi olarak da, basiret sahibinde de sabır görülemi­yor... İşte Cami, sabırla basiret, arasını cem edendir. [192]

 


EL'GANÎ EL'MUGNÎ

 

Bu, ne zatında ve ne sıfatında başkası ile ilgisi olmayan, başkalarıyla alâkası olmaktan tamamen münezzeh olan, demek­tir. Zatı veya sıfatı, kendi zatından hariç herhangi bir şeye taallûk ederse, onun varlığı veya kemali ona bağlı olur. Böyle olan şey veya kimse muhakkak kesbe (kazanmaya) muhtaç demektir. Allah'ın ise hiç kimseye ihtiyacı yoktur, zira cümle âlem ona muhtaçtır.

Muğni olan (zengin eden) de O'dur. Lâkin zengin ettiği kimse, asla mutlak zengin olamaz. Çünkü zenginliği ile kullardan emsaline muhtaç olamazsa dahi yine Allah'a muhtaçtır.

Şu halde hakiki zengin hiç kimseye ve hiç bir şeye ihtiyacı olmayan yalnız ve yalnız Allah'tır. Başkasına muhtaç olmayıp da Allah'a muhtaç olana zengin, yalnız mecazi anlamda denebilir. Çünkü hakiki manada o, asla zengin değildir. Allah buyuruyor: "Allah Ganiydir, siz ise fakirlersiniz"[193]

Allah'tan başkasına ihtiyacı olmayan kişiye zengin denme­si, düşünülmeseydi Allah'ı (el'MUGNİ) ismiyle vasf etmek sahip olmazdı. Onun için Allah'tan başkasına ihtiyacı olmayana da zengin denebilir. (Amma yukarıda anlattığımız gibi. Mecazi anlamda... Çünkü gerçek manada zengin Allah'tan başka kim­se olamaz!.) [194]



EL'MANİ

 

Dinlerde veya bedenlerde görülecek noksanlığı veya he­laki, ona karşı hazırlanmış koruyucu sebeplerle önleyen, şüphe yok ki O'dur! Yukarıda (Hafız) isminin manası geçmiştir. Hafiz kelimesini icaplarında birisi de önlemedir.

(Hafız) isminin manasın! anlayan. El-Mani isminin mânâsını da anlar. Men helake sürükleyen sebebe izafe edilir; Hıfz (Ko­ruma) ise, helâktan korunana izafe edilir.

Felaketi önlemekten maksat ve gaye, felakete duçar olacak kişiyi veya şeyi korumaktır.

Man'den hıfs kasd edilip de, hıfzdan men kasd edilmedigine göre, her hafız (koruyan) önleyicidir; her önleyici, koruyu­cu değildir. Meğerki önleyiciden, bütün helak sebeplerin önle­yicisi kast edile. [195]




ED'DAR  EN'NAFÎ

 

Bu, hayrında şerrinde, faydanın da zararında kendinden sadır olan, manasına gelir... Bütün bunların hepsi; ya melekler ya insanlar veya cemadat vasıtasıyla, veyahut da doğrudan doğru­ya Allah'a izafe edilir.

Sanma ki, zehir (kendisi) öldürüyor, yemek (kendisi) doyu­ruyor, melek, insan, şeytan veya felek, yıldız gibi yaratıklardan herhangi biri hayra, şer'e, fayda veya zarar vermeye kadirdir. Bilâkis bunların hep sineye teshir edilmişse onu yapmaktadır ki, ezeli kudrete izafe edilirler. Kalemin itikadi ammi'de katibe izafe edildiği gibi..

Sultan, iyilik ve zarar bildiren bir evrakı imzaladığı zaman onun fayda veya zaran kalemin kendisinden değil ancak kalemi kullananlardandır. "İtikadı ammide" tabirini kullanmamızın sebebi şudur;

Çünkü cahil, kalemin, katibin emrinde olduğunu sanır, arif ise, onun Allah'ın emrinde olan bir kimsenin elinde olduğunu anlar.

Çünkü katibi ve katipteki gücü kabiliyeti yaratan, parmakları­na ve kaleme hareket veren şüphe yok ki, Allah'tır..

Onun için kalem istese de istemese de yazacaktır. Hatta yazmak istememesi de mümkün değildir. Çünkü gerçek yazan Allah'tır. Canlılarda bu, böyle olursa, cansızlarda bunun aksi hiç düşünülemez. Çünkü cansızlarda keyfiyet izaha lüzum görülmeyecek kadar açıktır. [196]



EN'NUR

 

O, öyle bir zahirdir ki bütün zuhur onunladır. Çünkü kendi nefsinde zahir olan (görünen) ve başkasını da gösteren nesne­ye "NUR" denir.

Varlık yoklukla karşılaştığı zaman, şüphesiz zuhur (görünme) şansı varlığındır. Çünkü yokluktan daha karanlık bir şey yoktur. Yokluk karanlığından hatta yokluk imkânından beri, bütün eşyayı yokluk karanlığından varlık aydınlığına çıkaran "NUR" adını almaya her şeyden ve herkesten daha layıktır.

Bütün eşyayı aydınlatan nur, şüphesiz ki O'nun zatının nurundandır. Çünkü göklerin ve yerin nuru O'dur!

Nasıl ki, güneşin aydınlattığı her zerre, güneşin varlığına bir delildir, kainatın her zerresinde görünen aydınlık da, o aydınlığı yaratan varlığın mevcut olmasına bir delil teşkil etmektedir..

(Ez'Zahir) İsm-i Celilinde yaptığımız açıklama, nur'un mana­sına anlatmaya yetişir de artar bile... [197]

EL'HADÎ

 

O, öyle bir varlıktır ki, kullarından havas olanlarına, zalim ta­nımaya hidayet etmiştir de onunla, zatının bilinmesine delil ge­tirmişlerdir. Kullarından avam tabakasına, yaratıklarını göstermiştir de onlar, onunla zatını ispata koyulmuşlardır.

Hülasa her yaratığı, neye ihtiyacı varsa, ne yapması lazım gelirse ona hidayet etmiştir.

İşte çocuğa doğar doğmaz, meme emme ilhamını, civcive yumurtadan çıkar çıkmaz yerdeki taneleri toplama ilhamını veren o olmuştur.

Ya arı? Ona altı köşe şeklinde petek yapmayı kim göster­miştir? Bunların hepsini ayrı ayrı açıklayacak olursak konu uzayıp gider. İki ayetle anlatmaya çalışalım:

1- "Bizim Rabbimiz her şeye hilkatini veren, sonra da doğ­ru yolunu gösterendir"[198]

2 - "Takdir eden (ona göre de) yol gösterendir.[199]

İnsanlardan hidayet edenler, peygamberler ve halkı doğru yola irşat eden âlimlerdir. Aslında insanları onların vasıtasıyla hidayet eden Allah'tır. Çünkü peygamberler olsun, âlimler olsun, O'nun emirlerini yerine getirmeye yine O'nun tarafından vazifelendirilmişlerdir. [200]

EL'BEDİ

 

Bu, Zâtında, sıfatında ve ona raci olan her işte emsali görülmemiş demektir. İşte bu vasıf mutlak surette ancak Allah'a mahsustur. Çünkü Bedi-i Mutlak ancak ve ancak O'dur. Çünkü O'ndan evvel kimse ve hiç bir şey yok ki, misli görülmüş olsun; O'ndan sonraki varlıkların, hepsini O, yarat­mıştır, yaratıklar, hiçbir zaman kendilerini yaratanla bir ola­mazlar. Şu halde O (Allah), ezelen ve ebeden Bediidir.

Herhangi bir kulunu, peygamberlik vererek üstün kılmışsa, bu üstünlük ancak bazı zamanlarda veya kendi asrında olmuştur. Şu halde o kul, kendisine verilen bu üstünlükle, ancak kendi zamanına izafetle Bedii olmuştur.[201]

EL'BAKÎ

 

Bu, bizatihi varlığı vacib olan manasına gelir. Ne var ki, zi­hinde istikbal düşünüldüğünde buna baki denilir. Mazi düşü­nüldüğünde kadim denilir.

Mutlak baki, varlığının takdiri namütenahidir.. Buna, ebedi­dir, diye de tabir edilir.

Mutlak kadim, varlığının evveli olmayan demektir ki, buna ezeli de denilir. Bizatihi varlığı vacip dediğimiz zaman, bütün bu mânâları içine alır. Bu isimler, ancak mazi veya istikbâle izaretle oluyor.

Çünkü mazi ve istikbalde bazı değişiklikler oluyor. Zira her ikisi de zamandan ibarettir. Tagayyür (değişme) ve hareket za­man icabıdır. Çünkü hareket bizatihi mazi ve müstakbele bö­lünmektedir., Değişen, değişme vasıtasıyla zamanla alâkası bu­lunmaktadır.

Tagayyür ve hareketten hali olan, zaman içinde değildir. Onun için de, onda mazi (geçmiş) ve müstakbel (gelecek) zaman yoktur. O bize göredir; geçmiş zamanda geçen hadise­lere, bunlar geçmiştir, geçmiş zamanda vukua gelmiştir; ileride vukua geleceklere de ilerde olacaktır, şimdi hali hazırda olan hadiselere de şimdi cereyan etmektedir, deriz..

Hak Teâlâ, zamandan da öncedir, çünkü zamanı yaratmıştır. Zamanı yarattığı zaman, zatından hiç bir şey değişmemiştir.

Zamanı yaratmadan önce, zamanın onun üzerinde hiç bir rolü yoktu. Çünkü zaman diye bir merhum yoktu.. Zamanı yarattıktan sonra da nasıl idiyse öyle kaldı.

Beka'nın Zâtil Baki üzerine zait bir sıfat olduğunu iddia eden yanılmıştır. Kıdem'in Zâtil Kadim üzerine zait bir sıfat oldu­ğunu iddia eden daha çok yanılmıştır. Bekanın bekası, sıfatın bekası, kıdemin kıdemi, sıfatın kıdemi gibi sözler icap ettirir ki, bu aslından çürüktür.. [202]

EL'VARİS

 

Bu, mal sahibi öldükten sonra mal kendine kalan mânâsına gelir.

İşte asıl varis Allah'tır. Mahlukat yok olduktan sonra, her za­man olduğu gibi yine Hay olacak ve Baki kalacak O'dur. Çünkü her şeyin dönüşü O'nadır. O zaman: "Bugün mülk kimindir?" diyecek olan da O "Bir ve Kahhar olan Allah'ındır!" [203] diye cevap verecek olan da Odur.

Bu, tabii mal ve mülkün kendilerinin olduğunu sananlar için bahis konusu olacak. Çünkü onlar o gün bu nidayı duydukların­da mülkün hakiki sahibinin Allah olduğunu anlayacaklar..

Erbâb-ı Besâir'e (Basiret sahiplerine) gelince:

Onlar, zaten öteden beri bu nidanın mânâsını bilmekte ve bunu sessiz sedasız huşu içinde dinlemekte ve mülkün hakiki sahibi bir ve Kahhar olan Allah olduğuna yakinen iman etmek­tedirler..

Evet bunu ancak, her gün, her saat, mülk ve melekûttaki hakiki idarecinin tek olduğunu idrak edenler bilirler.

Biz buna. (İHYA-I ULUMİDDİN) isimli kitabımızın Tevekkül bahsinde işaret etmiştik.. Fazla bilgi edinmek isteyen oraya mü­racaat edebilir. Çünkü bu kitabın hacmi bundan uzun uzadıya bahsetmeye müsait değildir,. [204]

ER'REŞİD

 

Bu, hiç bir mürşidin irşadı, hiç bir müş'irin işareti., hiç bir doğrultucunun doğrultması olmaksızın, tek başına her şeyi yerli yerine koyan ve en doğru şekilde nizama sokan mânâsına gelir. Bu mânâda "Raşid" Allah'tan başka kim olabilir ki?!

Kulun rüşdüne gelince, din ve dünyasına ait işlerde, Allah­'ın kendisine sağladığı başarı nispetindedir.. [205]



ES'SABÛR

 

O, bir işi, vakti gelmeden yapmak için; acele eden değildir. Yapacağı işlere muayyen bir zaman koyar ve onları koyduğu kanunlara göre zamanı gelince icra eder, önceden çizdiği zamandan, bir tembelin geciktirmesi gibi geciktirmez veya ace­lecinin yaptığı gibi zamanı gelmeden yapmaya, kalkışmaz.. Bilâ­kis her şeyi, hangi zamanda yapılmasını takdir buyurmuş ise o zaman yapar.

O'nun, hakkında bütün bunlar, iradeyi zorlayacak ve onu sıkıntıya sokacak sebeplerden halidir.

Kulun sabrı ise iradeyi zorlayacak sebeplerden hali değildir.

Çünkü onun sabrı, şehvet ve öfkenin gerektirdiği şeyler karşısın­da dinin icap ettirdiği şeylere karşı sebat gzöstermek demektir.

Bu itibarla kul, iki zıd şey karşısında kalmaktadır. Zıd şeyler­den (şehvet ve öfkenin icap ettirdiği) hususu itip, dinin gerek­tirdiği hususa sarıldığı zaman kula Sabûr (çok sabredici) ismi verilebilir. Çünkü onu kötülüğe iten şeyi kahredip sabretmîştir.

Allah hakkında aceleyi gerektirecek durum bahis konusu değildir. Onun için, takdir ettiği şeyi zamanından, önce yapma­sına sebep olacak bir bais yoktur. Zaten olamaz da. Öyleyse bu isme (Es'Babûr) ismine en lâyık olan da Allah'tır. Onun hak­kında, mücahede tarikiyle altedilecek aksi sebepler katiyen mevcut olamaz.. [206]
KAYNAKLAR
[1] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları:

[2] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 1-3.

[3] el-Munkız sf: 18.

[4] el-Munkız Türkçe tercümesi sf. 62.

[5] el-Munkız Türkçe tercümesi sf. 58.

[6] el-Munkız sf: 64.

[7] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 3-5.

[8] Bakınız el-Munkız tercümesi sf. 59 ve 64 v.d.

[9] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 5-8.

[10] Bak; İthafa'l Şada Cilt 1. sf: 2744.

[11] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 8-11.

[12] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 15-16.

[13] Yusuf: 12/40. ayet.

[14] El'A'lâ: 87/1. âyet.

[15] Eş'Şûra: 26/11. ayet.

[16] El'Â'raf: 7/180. ayet.

[17] Buharîve Müslim'de Ebu Hüreyre'den rivayet edilmiştir.

[18] el'Â'lâ: 87/1. ayet.

[19] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 17-34.

[20] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 35-37.

[21] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 39-41.

[22] Enfâl: 8/17. ayetin bir kısmı.

[23] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 43-58.

[24] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 59-61.

[25] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 62.

[26] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 62.

[27] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 62-63.

[28] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 63.

[29] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 64.

[30] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 64-65.

[31] İsra: 17/110. âyet.

[32] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 65-66.

[33] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 66.

[34] Bu Hadis-i Kudsi Müslim'dedir. Ayrıca Diyanet işleri Bşk.lığı yayınlarından "Kırk Kudsi  Hadis" Aliyyül Kari. Mütercim H. Hüsnü Erdem isimli kitabın 25. sayfa­sındaki 18 No'lu  Hadis.

[35] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 67-69.

[36] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 70.

[37] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 70.

[38] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 70-72.

[39] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 72-73.

[40] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 73-74.

[41] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 74.

[42] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 74-75.

[43] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 75-76.

[44] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 76-77.

[45] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 77.

[46] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 78.

[47] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 78.

[48] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 78-79.

[49] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 79-80.

[50] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 80.

[51] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 80-81.

[52] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 81.

[53] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 81-82.

[54] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 82-85.

[55] Er'Ra'd: 13/11. ayetin bir kısmı.

[56] Bu hadisi Taberani. Muhammed bin Mesleme (R.A.)'dan şu lâfızla rivayet etmiştir:  "Zaman günlerinde Allah'ın nefhalan vardır. Ona koşusun! Belki biriniz ondan bir nefha alır da  bir daha şaki olmaz..."

[57] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 85-87.

[58] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 87-88.

[59] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 88-89.

[60] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 89.

[61] Âl-i İmran: 3/169. ayet. İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 89-90.

[62] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 90-91.

[63] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 91-94.

[64] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 94.

[65] Ebu Abdurrahman Hatim bin Unvan El'Esen. (Vefatı H. 237 de) Birinci tabaka  evliyadandır. Belh ehlindendir. Şakik Belhi'nin talebesi ve Ahmed bin Hidraveyh'in üstadı idi.  Yüksek halleri tabakat kitaplarında yazılıdır. Bak. Risale-i Küşeyri sf; 56. Nefahat-ül Üns sf:  130, Tabakat-ı Sülemi sf: 91-97, Tabakat-ı Şarani C.1,sf: 93 v.s.

[66] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 95-96.

[67] El-Fetih: 48/1

[68] El-Fatır: 35/2

[69] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 96.

[70] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 96-97.

[71] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 97.

[72] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 97-98.

[73] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 98.

[74] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 98-99.

[75] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 99.

[76] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 100.

[77] El-Fecr: 89/27,28. ayetler.

[78] El-Hadid: 57/14. ayet.

[79] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 100-101.

[80] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 101.

[81] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 102.

[82] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 102.

[83] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 103.

[84] En-Necm: 53/29, 30. ayetler.

[85] El-İnfitar: 82/13,14. ayetler.

[86] Fussilet: 41/12. ayet. 21.

[87] Bir nevi saat.

[88] Gazali bu sözü zamanımızdan dokuz asır evvel söylemiştir. Bugün ilmen de sabit olan  bu hususun o zaman bilinmesine ve bu gerçeklerin Avrupa'da ancak zamanımızdan dört asır  ewel kabul edilmesine okuyucularımızın dikka­tini çekeriz.

[89] Er-Rahman: 55/5. ayet.

[90] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 104-108.

[91] Bu hadisi Taberani, Kebirde, ibni Abbas (R.A.) ile İmran bin Hüseyn (RA)'den rivayet  edilmiştir.

[92] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 108-111.

[93] Fussilet: 41/53. ayet.

[94] El-En'am: 76/5. ayet.

[95] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 111-116.

[96] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 116-119.

[97] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 119.

[98] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 119-120.

[99] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 120.

[100] Fatır: 35/45. ayet. İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 121.

[101] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 121.

[102] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 121.

[103] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 122.

[104] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 122.

[105] El'Hakka: 69/24. ayet.

[106] El-Ahzab: 33/35. ayet.

[107] Sad: 38/44, ayet

[108] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 123-124.

[109] Bu Hadisi İmam Ahmed, Müsne dinde, Tirmizi ve Ezziya da Ebi Said (R.A.)'dan rivayet  etmişlerdir.

[110] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 124.

[111] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 125-127.

[112] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 128.

[113] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 128-129.

[114] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 129.

[115] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 129-132.

[116] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 132.

[117] Nisa: 4/85. ayet.

[118] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 133.

[119] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 134-135.

[120] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 135-136.

[121] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 136-137.

[122] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 137.

[123] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 137-138.

[124] Bu hadisi Müslim şu hafızla rivayet etmiştir, "Kerem demeyin, üzüm ve hable deyin!"

[125] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 138.

[126] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 138.

[127] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 139.

[128] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 139.

[129] Ed-Duhâ: 93/10. ayet.

[130] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 139-140.

[131] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 140-141.

[132] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 141.

[133] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 141-142.

[134] Ebu Ya'lâ ve Ezziya, Ebi Said (RA)'den rivayet etmişlerdir.

[135] Buhari rivayet etmiştir.

[136] Bu Hadisi Beyhaki Ebu Hüreyre (RA Vden rivayet etmiştir.

[137] el-Kuzai Huzeyfe'den rivayet edilmiştir.

[138] Tirmizi, Ebu Hüreyre R.A.)'den rivayet etmiştir.

[139] Deylemi rivayet etmiştir.

[140] Kuzai, Enes (R.A.)'den rivayet etmiştir.

[141] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 142-144.

[142] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 144.

[143] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 145.

[144] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 145-146.

[145] Âl-i İmran: 3/169. ayet.

[146] el'Mü'minûn: 23/14. ayetin bir kısmı.

[147] el'Mü'minûn: 23/14. ayetin bir kısmı.

[148] el'İsrâ: 17/85. ayet.

[149] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 146-149.

[150] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 149.

[151] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 150.

[152] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 150-151.

[153] el-A'raf: 7/185. ayet.

[154] Fussilet: 41/53. ayet. İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 151-153.

[155] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 153-154.

[156] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 154.

[157] Bakara: 2/257. ayet.

[158] Muhammed: 47/11. ayet. İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 154.

[159] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 155.

[160] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 155.

[161] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 155.

[162] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 156.

[163] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 156.

[164] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 157.

[165] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 157.

[166] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 158.

[167] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 158-159.

[168] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 159.

[169] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 159-160.

[170] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 160-161.

[171] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 161-162.

[172] el-Enbiya: 21/101. ayet.

[173] es-Secde: 32/13. ayet. İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 162-163.

[174] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 163.

[175] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 164.

[176] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 164-167.

[177] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 167.

[178] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 168.

[179] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 168-169.

[180] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 169.

[181] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 169.

[182] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 169-170.

[183] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 170.

[184] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 170.

[185] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 170.

[186] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 171-172.

[187] Sûre-i İsra, 17/70. Ayet . İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 172.

[188] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 172.

[189] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 173.

[190] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 173-175.

[191] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 175-176.

[192] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 176.

[193] Muhammed: 47/38. ayet.

[194] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 176-177.

[195] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 177-178.

[196] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 178-179.

[197] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 179.

[198] Taha: 20/50. ayet.

[199] el-A'lâ: 87/3. ayet

[200] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 179-180.

[201] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 180-181.

[202] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 181-182.

[203] eI'Mü'min: 40/16. ayet.

[204] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 182-183.

[205] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 183.

[206] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 183-184.

[207] Bu Hadisi, Hakim, Ebu ya'lâ Müsneddin'de, Beyhakî Şuab'ül iman'ında şu lafızla rivayet  etmişlerdir: "Allah'ın 117 ahlâkı vardır. Her kim onlardan bir tanesini kendinde bulundurursa  Cennete girer."

[208] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 184-193.

[209] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 195-198.

[210] Bu kitap Türkçe'ye tercüme edilmiştir. "Felsefecilere Cevab" Mütercim Akif Nuri, Dava  Yayınlan 1969 İstanbul.

[211] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 199-201.

[212] İmam Ahmed, Tirmizi ve İbni Hace bu hadisi Ebu Said (R.A.)'den rivayet etmişlerdir.

[213] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 203-205.

[214] Bakara Süresi, 2/163. ayet. Meal-i Şerifi şudur: "Hepinizin Tanrısı (zatında ve  sıfatlarında asla benzeri bulunmayan) bir tek Tanrıdır. O'ndan başka hiçbir Tanrı yoktur. O,  hem Rahmandır, hem Rahimdir." Elmalı Tefsiri C.1 sf: 561.

[215] Al-i İmran Suresi: 3/1 ve 2. ayetler. Meal-i Şerifleri: "1- Elif, Lam, Mim. 2- Allah o  Allah'tır ki kendinden başka hiçbir Tanrı yoktur. (O, zati, ezeli ve ebedi hayat ile) diri (ve  baki)dir. Zatiyle, kemaliyle kaimdir." (yarattıklarının her an tedbir-ü hıfzında yegane hakimdir,  her şey O'nunla kaimdir.) Fazla bilgi için bak. Elmalı Tefsiri C. 2, sf: 1015 ve Çantay Tefsiri C.  1, sf: 81 'e.

[216] Sünen-i Tirmizi. Kütb-i Sitte'nin üçüncüsü olan bu kitab Türkçeye tercüme  edilmektedir. Cilt: 1 "Sünen-i Tirmizi Tercemesi" Mütercim: O. Zeki Moliamehmedoğlu.  yunus Emre Yayınevi. İstanbul 1972.

[217] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 207-214.

[218] Buharı, Müslim, Tirmizi, Malik, Nesei'nin Cübeyr İbn-i Mut'm (R.A.)'den riva­yet  edildiğine göre: Peygamber efendimiz şöyle buyurmuşlardır: "Benim beş ismim vardır. Ben  Muhammed'im. Ben Ahmed'im. Ben o Mâni'yim ki Allah benîm (nübüvvetimi)le küfrü  mahvedecektir. Ben o Hâşir(im ki (kıyamet gü­nünde bütün) insanlar beni takib ederek haşr  olunacaklardır. Ben kendinden sonra (peygamberlikle vazifeli) hiçbir kimse bulunmayan o  malûm Akib'imdir." Akib, kendisinden sonra hiçbir peygamber bulunmayandır. Bu mevzuda  fazla bilgi için şu kitaplara bakınız. Müslim'in Sofuoğlu tercümesi C. 7 sf: 227 de 2354 No'lu  hadis. Tirmizi'de 2842 No'lu hadis. Camüssağir 3437 No'lu hadis.

[219] Enfâl: 8/17. âyetin bir kısmı.

[220] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 215-220.

[221] Bu kısım mütercim M, Ferşat tarafından ilâve edilmiştir.

[222] İmam-ı Gazali, Esma-i Hüsna Şerhi, Ferşat Yayınları: 221-245.