15. MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ

Help >

MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

SESLİ DİNLE

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

İSMAİL FAKİRULLAH HAZRETLERİ

                                       İsmail Fakirullah Hazretleri

         İsmail Fakirullah Hz. Hicri 1067'de Recep Ayı Regaip Kandili'ne rastlayan Cuma Gecesi dünyaya gelmiştir. Babası Hoca Kasım Efendi'dir. İsmail Fakirullah Hz. çocuk yaşlarında ilim tahsiline başlamış ve hoca oluncaya kadar ilim tahsiline aralıksız devam etmiştir. 24 yaşındayken babasını kaybetmiştir. Bu yaşta evlenerek oturduğu camide müderrislik ve imamlık yapmaya başlamıştır. 30 yaşında annesini kaybettikten sonra zühd ve takvasının gereği olarak kendisine bir tarla satın almış, bizzat kendi elleriyle asma ağaçları dikmiş ve geçimini sağlamak için çalışmıştır. Tarla ekmiş, ekin biçmiştir. 40 yaşına kadar günlerinin çoğunu oruçla geçimiş, orucunu birkaç üzüm tanesi ile açmıştır. 40 gün konuşmadan, yeme içmeden kesilip mana alemine dalmıştır. Kırkıncı gün gözünü açmış, bir tas su içmiş, ekşi nar aşı isteyip, bir parça ekmekle yemiş ve kendine gelmiştir. Bundan sonra yemeğini normal yemeye başlamıştır. Daha sonra 48 yaşında Hacc'a gitmiştir. İsmail Fakirullah Hz.'nin biri kız olmak üzere 5 çocuğu vardı. İbrahim Hakkı Hz.'nin üstadı olan İsmail Fakirullah Hz.'nin büyük kerametleri olmuştur. Bunlardan bir tanesi de kuyu hadisesidir.İsmail Fakirullah Hz. 48 yaşındayken komşularından biri vefat eder. Onların evlerine taziyeye gider. Taziyede bulunduktan sonra namaz vakti izin alıp, eve dönmek isterken, avluda bulunan ve içinde su bulunmayan 22 m. derinliğinde bir kuyuya düşer. İsmail Fakirullah Hz.'nin camiye gelmediğini gören cemaat İsmail Fakirullah Hz.'ni aramaya başlar. Nihayet taziye evinden çıkanlar İsmail Fakirullah Hz.'nin kuyudan seslerini işitirler. Bunun üzerine kuyuya biri inerek İsmail Fakirullah Hz.'ni kuyudan çıkarır. Büyük Mürşid kuyudan çıkarılırken sarığı başında, terliği ayağında ve kaşındaki ufak sıyrık haricinde vücudunda herhangi bir yara veya kırık olmadığı halde olup bitenlerden habersiz hala o manevi mecliste içtiği muhabbet ve ilahi aşk şarabının etkisiyle istiğrak halindeydi. Kendisini kuyudan çıkartmak isteyenlere, "Beni kendi halime bırakın. Artık benim sizinle işim kalmadı, benden uzaklaşınız." diyerek kendisini mevlasıyla ve o manevi mecliste hazır bulunan evliya ruhlarıyla başbaşa bırakmalarını ısrarla istemiştir. İsmail Fakirullah Hz. ayıldığında kuyuya düştüğünden haberi olmadığını, ancak kuyuda bulunduğu zaman zarfında yüce Allah'ın Tecelli Sıfatlarıyla müstağrik olduğunu, bir çok evliyanın ruhlarıyla tanıştığını ifade eder. İsmail Fakirullah Hz.'nin istiğrak hali 8 yıl boyunca devam etmiştir. 9. yıl istiğrak halinden ayrılıp Cenab-ı Hak'tan aldığı feyzle, insanları hak yoluna irşada başlamıştır. Bir tarafta "Uveysiyye" tarikatının esasları doğrultusunda her kesimden insanları irşad ederken, diğer tarafta şer-i ilimler ve müspet ilimlerde dünyaca ünlü meşhur ilim adamları yetiştirmiştir. Hayatını hak yolda insanları irşad etmekle geçiren bu büyük veli Hicri 1146, Miladi 1734 senesinde ruhunu mevlasına teslim etmiştir. Kabri Tillo Kabristanlığı'nda kendi ismiyle anılan türbededir. İsmail Fakirullah Hz.'ni vefatından sonra halka tanıtan İbrahim Hakkı Hz.'dir. Her sene binlerce kişi türbesini ziyaret etmektedir.

KAYNAK
http://www.marifetnametillo.tr.gg/Ana-Sayfa.htm

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ

  İbrahim Hakkı Hazretleri
İbrahim Hakkı Hz. Hicri 1115, Miladi 1703 yılında Erzurum'a bağlı Hasankale İlçesi'nde doğmuştur. Babası Molla Osman, bir mürşit aramak maksadıyla Tillo'ya gelmiş, burada İsmail Fakirullah Hz.'ni bularak hizmetine girmiştir.

 

            Babasının arkasından İbrahim Hakkı da amcası Ali ile birlikte Tillo'ya gelmiştir. Okuma çağındayken İsmail Fakirullah Hz.'ne talebe olup, o günün şartlarına göre çok ileri seviyede dini ve fenni ilimler tahsil etmiştir. Bunun üzerine hem dini ilimlerde, hem de fenni ilimlerde üstünlüğü ifade eden "Zülcenaheyn" yani "İki kanatlı" ünvanını elde etmiştir. Bu sırada hocası ve şeyhi olan İsmail Fakirullah Hz.'nin tarikatı olan "Uveysiyye" tarikatına intisap etmiştir.

 

            Büyük mütefekkir İbrahim Hakkı Hz. hadis ve fıkıhta, tasavvuf ve edebiyatta, psikoloji ve sosyolojide, tıp ve astronomide ve pek çok ilim dalında büyük bir kudret ve yetenek göstermiştir. Doğunun yetiştirdiği bu büyük alim, kısa zamanda dünya çapında ün salmıştır. İslam alemine ve insanlığa bıraktığı değerli eserler, onun şahsiyetinin ve ilminin faziletini gösterir.

 

            Mürşidi ve hocası İsmail Fakirullah Hz.'nin vefatından sonra irşad ve öğretim görevlerini hocasının oğlu Abdulkadir-i Sani Hz. ile birlikte devralarak hayatı boyunca sürdürmüştür.

 

            İbrahim Hakkı Hz. üç sefer Hacc'a gitmiştir. İlk hac farizasını 1738'de, ikincisini 1763'te, son haccını da 1767'de yapmıştır.

 

            İbrahim Hakkı Hz. 1758'de İstanbul'a gitmiş, bu gidişinde saraya özel olarak davet edilmiştir. O zamanın sultanı I. Mahmud tarafından davet edilmesinin sebebi daha önce sultan ile İsmail Fakirullah Hz. arasındaki haberleşme olmuştur. İbrahim Hakkı Hz. sarayda bulunduğu müddetçe, zamanının çoğunu saray kütüphanesinde geçirmiştir, bir süre sonra yeniden Tillo'ya dönmüştür.

 

            Hicri 1194, Miladi 1780'de 77 yaşında iken Cenab-ı Hakk'ın rahmetine kavuşmuştur. Kendi arzusu üzerine Mürşidi İsmail Fakirullah Hz. için daha önce yaptırdığı ve kozmografik bir özelliğe sahip olan türbede, mürşidinin ayaklarının ucuna defnedilmiştir.

 

İsmail Fakirullah Hz. ve İbrahim Hakkı Hz.'nin Türbesi :        

Bir büyük ve iki küçük kubbenin örttüğü iki oda ve bir hol ile bir kuleden ibarettir. Türbenin asıl özelliği; Tillo'nun 3-4 Km. doğusundaki bir tepe üzerine yapılmış olan duvardaki 40x50 Cm boyundaki pencereden her yıl; gece ve gündüzün eşit olduğu 21 Mart günü, yeni doğan güneşin ilk ışınları, türbenin tümü kale duvarının etkisiyle gölgede kalırken, pencere boşluğundan geçip, türbe kulesinin penceresine vurarak kırılmak suretiyle İsmail Fakirullah'a ait sandukanın baş tarafını aydınlatmasıdır. Bununla ilgili "yeni yılda doğan ilk güneş, hocamın baş ucunu aydınlatmazsa, ben o güneşi neyleyim." Sözü İbrahim Hakkı'nın hocasına olan saygısını göstermektedir.

 

Ne yazık ki bu ışık düzeni, türbenin restorasyonu sırasında bozulmuş bulunmaktadır. Avrupa'nın bir çok uzman bilim adamı, bütün uğraşlarına rağmen bu ışık düzenini eski orijinal haline getirememişlerdir.

 

 

İsmail Fakirullah Hz. ve İbrahim Hakkı Hz. Müzesi :

            Tillo tarihi eserler yönünden çok zengindir. İbrahim Hakkı'nın kullandığı kozmoğrafya aletleri, haritalar, güneş sistemi ile ilgili tahta küreler, el yazması çok değerli kitaplarla düşünüre ait çeşitli eşyalar halen Tillo'daki torunlarında bulunmaktadır.

 

İbrahim Hakkı Hz.'nin Eserleri :

            İlk ana eseri Divanı'dır. 1755'te yazılmış. 1847'de Mehmed Said tarafından İstanbul'da basılmıştır. Erzurumlu İbrahim Hakkı Divanı ismini taşır. 230 sayfadır. İlâhiname, Aşknâme, Hz. Muhammed'i öven bir şiir ve kendi halini, niteliğini bildiren bir manzumesi vardır. Divanı büyük oğlu İsmail Fehim'e ithaf edilmiştir. İsmail Fehim astronomi ve müzikle uğraşan güzel kanun, santur çalan bir zattır. Kendisinin çalmış olduğu 74 telli bir santuru vardı. İbrahim Hakkı Divanı'nda musiki ile ilgili "Musikiye Dair Nazım" adlı bir şiir bulunmaktadır.

 

            İkinci ana eseri Marifetname'dir. Ansiklopedi türündedir. 1757'de yazılmıştır. 1836 ve 1864'te Mısır'da 1868, 1889 ve 1914'te İstanbul'da basılmıştır. Ortalama 600 büyük sayfadır. El yazmaları 2 cilt olup, halen Tillo'da torunlarından Sadettin TOPRAK tarafından muhafaza edilmektedir.

 

            Eser bir önsöz, üç büyük bölüm ve bir sonsöz ihtiva eder. Her bölüm daha alt bölümlere ayrılmıştır. Önsöz tamamen dinidir.

 

            Birinci bölüm Fenn-i Evvel'dir. Allah'ın varlığını, birliğini anlattıktan sonra yalın ve bileşik cisimleri, madenleri, bitkileri ve nihayet insanı anlatır. Sonra geometri, astronomi ve takvim konuları yer alır. Coğrafyaya ait bölümünde 100'den fazla ilin hangi enlem ve boylamda olduğunu göstermiştir. Ayrıca, "Hiçbir çağda yerin döndüğüne inananlar eksik olmamıştır." demiştir.

 

            İkinci bölümde fenn-i Sani, anatomi, fizyoloji gibi bilimler yer alır. İnsan vücudunu estetik bakımdan da incelemiş, araya beyitler sıkıştırmıştır. Vücut yapısı ile huy arasındaki ilişkiye inanmış ve bunu şiirle anlatmıştır. Bu bölümün sonunda ruha, sağlığa ve ölüme ait geniş bilgi vardır.

 

            Üçüncü bölüm olan fenn-i Salis, dini, ilahi ve felsefi içeriklidir.

 

            Kırk sayfa tutan son bölüm törebilimdir diyebiliriz. Öğretimin yol ve yöntemini, öğrencinin üstadına takınacağı tutumu, ana ve babaya karşı saygı ve sevgi, evlenme ve evlenmede aranacak nitelikler, karı-kocanın birbiriyle ilişkileri töresi, çocuklara karşı görevleri, akraba, hizmetçi, komşu, dost, halk ve bilginlerle görüşüp konuşma yolu ve töreleri yer alır. Sayın Rauf İNAN, İbrahim Hakkı'nın bu cephesini incelerken, O'nu ilk eğitim filozofumuz olarak tanıtır.

 

            Marifetname, Arapça ve Farsça'ya da çevrilmiştir.

 

            İbrahim Hakkı'nın üçüncü büyük eseri İrfaniye'dir. 1761'de yazılmıştır. 495 sayfadır. Arapça, Farsça ve Türkçe bölümleri vardır. Konusu "Kendisini bilmeyen, Rabbini bilemez." anlamındaki hadistir. İnsan vücudu evrene benzetilmiştir. Vücutta akıl, evrende Rab gibidir. Şöyle öğütleri vardır: "Tekkelerde eğlenmeyip, ilim meclisine gelesin. Herkese şefkat nazarı ile bakıp hakir görmeyesin ve hizmet buyurmayasın. Tezyi-i zahiri koyup gökçek ahlak ile tezyi-i bâtına gidersin." demektedir.

 

            Dördüncü ana eseri İnsaniye'dir. 1763'te yazılmıştır. 722 sayfadır. Kendisi bu eseri için "140 kitaptan üç lisan üzre cem ettim." diyor. Oğlu İsmail Fehim ve amcazadesi Yusuf Nedim'in el yazısı olan iki nüshası torunlarında vardır.

 

            Beşinci büyük eseri Mecmuat-ül Mani, 1765'te yazılmıştır. Kayınbiraderi Mustafa Fani'nin el yazısı olan bir nüshası Mehmet Ali Benderli'de vardır. Bu kitapta münacaatlar, şükürnameler ve Şifa-üs Sudur başlığı altında topladığı manzumeleri vardır. Fakirullah'ın ölümü, oğul ve torunlarının doğumuna, hacca gidişine ait düşürdüğü tarihler de bu kitaptadır. Arapça, Farsça ve Türkçe bir de sözlüğü vardır. Arapça ve Farsça'dan dilimize alınan kelimelerin imlalarını, Türkçe söylenişlerine göre sesli harf koyarak yazmıştır. Mesih İbrahim Hakkıoğlu diyor ki: "Bu sözlüğü incelemeden evvel, İbrahim Hakkı'nın mektuplarında müjde, aslan, sokak gibi kelimelerin yazılışını görüp şaşırdım. İbrahim Hakkı gibi Arapça ve Farsça'yı ana dili gibi bilen, bu dillerde yazılmış yüzlerce eseri inceleyen bir bilginin mektuplarında imla hatası yapmasına akıl erer miydi? Ancak bu sözlüğü inceledikten sonra bir çığır açmak istediğini anladım."

 

            İbrahim Hakkı'nın günümüze kadar kalmış bir de Ruzname'si vardır. 1753 yılında yapılmış, yüzyıllarca takvim işini görebildiği için Devr-i Daim de denen araç, 52,5 Cm çapında bir ağaç çembere gerilmiş derinin bir çok daire ve yarıçaplara bölünmesi ile meydana gelmiştir. Siirt ve Tillo gibi 40. Enlemde bulunan yerlere göre düzenlenmiştir. Bir göç yılının herhangi bir ayının bir günü aranırken bunun haftanın hangi günü olduğu, o gün güneşin kaçta doğup battığı kolayca bulunabilir. Duvar ve cep takvimlerinin bulunmadığı bir dönemde bu aracın önemi açıktır.

 

Bu açıklamalardan sonra İbrahim Hakkı Hz.'nin tespit edilebilen 58 eserini şöyle sıralayabiliriz.

 

             1- Seyr-u Süluk :1722 yılında yazılmıştır. Eser Arapça olup, bir tasavvuf kitabıdır.

   2- Süluk-u Tarikil-Fena :1726 yılında yazılmıştır. Eser Arapça bir tasavvuf kitabıdır.

   3- Lubbul-Kutub :1740 yılında yazılmıştır. Eser 4 cilt olup, seçme şiirlerden derlenmiştir.

   4- Tecvit :1749 yılında yazılmıştır. Eser tecvitle ilgilidir.

   5- Saatname :1750 yılında yazılmıştır. Eser zaman belirleme usullerini içerir.

   6- Tertib'ul-Ülum :1751 yılında yazılmıştır. Eser manzum olup, dini ve içtimai konuları içerir.

   7- Menazil'ul-Kamer :1752 yılında yazılmıştır. Eserde mevsimlerle, aylarla ilgili bilgiler vardır.

   8- İhtiyarat'ül-Kamer :1752 yılında yazılmıştır. Eser gezegenler ve takvimlerle ilgili bilgileri içerir.

   9- Gurre-Name :1752 yılında yazılmıştır. Eser takvimi hesapları kapsıyor.

 10-  Rûz-Name :1752 yılında yazılmıştır. Eser ağaçtan yaptığı takvimin kullanılışını izah ediyor.

 11-  Divan-ı İlahi-Name :1755 yılında yazılmıştır. Eser Türkçe manzum ve tasavvufidir.

 12-  Mahzen-Ül-Esrar :1755 yılında yazılmıştır. Eser manzum olup, tasavvufidir.

 13-  Marifetname :1757 yılında yazılmıştır. Eser Türkçe olup, tasavvuf, astronomi, anatomi, geometri, psikoloji ve edebiyat konularını içeriyor. Orjinali 2 cilttir.

 14-  Tezkirat'ül-Ehbab :1757 yılında yazılmıştır. Eser Arapça olup, Şeyh İsmail Fakirullah'ın hayatını konu ediniyor.

 15-  Mecmuat'ul-İrfanniye :1761 yılında yazılmıştır. Eser tasavvufidir.

 16-  Mecmuat'ul-İnsanniye :1763 yılında yazılmıştır. Eser nazımdır.

 17-  Hısn'ul-Arifin :1765 yılında yazılmıştır. Eser sırrın izahı ile ilgilidir.

 18-  Vuslat-Name :1765 yılında yazılmıştır. Eser nazımdır.

 19-  Mir'at'ul-Kevneyn :1765 yılında yazılmıştır. Eser Arapça nazımdır.

 20-  Kuvt-i Can :1765 yılında yazılmıştır. Eser şeyhinin menkıbelerini içeriyor.

 21-  Noş-i Can :1765 yılında yazılmıştır. Türkçe ve Farsça beyitleri içine alıyor.

 22-  Mecmuat'ül-Meani :1765 yılında yazılmıştır. Eser mana ilimleri ile ilgilidir.

 23-  Rub'ul Muceyyeb :1765 yılında yazılmıştır. Eser yeryüzünün enlem ve boylamlarının, saat vakitlerinin nasıl bulunabileceğinden, kıble ve yön tayininden, dağların yükseklikleri ile engebeli mesafelerin ölçülmesine dair usulleri içerir.

 24-  Tuhfet'ul-Kiram :1766 yılında yazılmıştır. Eser Arapça ve Farsça'dır.

 25-  Celal'ul-Kulub :1766 yılında yazılmıştır. Eser çok değerli manevi telkin ve tavsiyeleri içerir.

 26-  El-İnsan'ul Kamil :1766 yılında yazılmıştır. Eser Türkçe olup, olgun bir insan modelini takdim ediyor.

 27-  Nuhbet'ul-Kelam :1768 yılında yazılmıştır. Eser Arapça, Farsça ve Türkçe'dir.

 28-  Meşarik'ul-Yuh :1771 yılında yazılmıştır. Eser Arapça, Farsça ve Türkçe olup, değişik kaynaklardan derlenmiştir.

 29-  Avamil ve Kavaid'ul-Farisiyye :Eserler Fars Dili'nin bazı gramer kurallarını içeriyor.

 30-  Aynı Eser,

          31-  Sefinetu-Nuh :1773 yılında yazılmıştır. Eser üç dilde yazılmış manzumdur.

 32-  Kenz'ul-Fütuh :1774 yılında yazılmıştır. Eser tasavvufa dair nazımdır.

 33-  Definetur-Ruh :1775 yılında yazılmıştır. Eser Arapça, Farsça ve Türkçe yazılmıştır.

 34-  Kitab'ul-Alem :1775 yılında yazılmıştır. Eser Arapça'dır.

 35-  Ruhuş-Şüruh :1776 yılında yazılmıştır. Eser İlahi-Name adlı eserinden derlenmiştir.

 36-  Akidet'ul-İman :1777 yılında yazılmıştır. Eser Arapça olup, çocuklar için imani bilgiler içeriyor.

 37-  Urvetil-İslam :1777 yılında yazılmıştır. Eser Marifetname'den alınmıştır.

 38-  Ulfet'ul-Enam :1777 yılında yazılmıştır. Eser Arapça'dır.

 39-  Hey'et'ul-İslam :1777 yılında yazılmıştır. Eser tefsir ve hadis ilimleri ile ilgilidir.

 40-  Vasiyet-Name :1778 yılında yazılmıştır. Eser Oğlu İsmail Fehim'e yazdığı mektupları ihtiva ediyor.

 41-  Mürşid'ul-Muteehhiliyn :Eser ailevi konular içeriyor.

 42-  Muntehebat-i Manzume :Eser tasavvufi beyitlerden oluşturulmuştur.

 43-  Şükür-Name :Eser Manzumdur.

 44-  İkbal-Name :Eser ahlaki konuları içerir. Nazımdır.

 45-  İstihrac-i Amal-i Felekiyye :Eser astronomi ile ilgili nazımdır.

 46-  Süluk-i Tarik-i Nakşibendi :Eser Nakşi Tarikatı'nın usullerini izah ediyor.

 47-  Ed'iye-i Mensure,

    48-  Şifa-ul Sudur,  49-  Uzletname,  50-  Ulfet'ul-Kulub, 51-  Menkubus-Sır, 52-  Nefy'ul-Vücud, 53-  Vahdet-Name, 54-  Teferrüc-Name, 55-  Manzume-i Avamil, 56-  Sırr'ul-Sır, 57-  Kelimatu-Fakirullah, 58-  Lubbul-Lub,

İbrahim Hakkı Hz.'nin Şiirlerinden Seçmeler

 

    TEFVİZNÂME

Hak şerleri hayr eyler                       

Zannetme ki gayr eyler                   

Arif anı seyr eyler                              

Mevlâ görelim neyler                           

Neylerse güzel eyler                            

 

Sen Hakk'a tevekkül kıl                                

Tefviz et ve rahat bul                                     

Sabreyle ve razı ol                                         

Mevlâ görelim neyler                                     

Neylerse güzel eyler                                       

 

Kalbin ona berk (yaprak) eyle           

Tedbirini terk eyle                                         

Takdirini derk eyle (anla)                               

Mevlâ görelim neyler                                     

Neylerse güzel eyler                                       

          

Hallak-ı Rahim oldur                                     

Rezzak-ı Kerim oldur                                    

Fa'al-ı Hakim oldur                                       

Mevlâ görelim neyler                                     

Neylerse güzel eyler                                      

            ...........

KAYNAK
http://www.marifetnametillo.tr.gg/Ana-Sayfa.htm

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

1-BÖLÜM

  

1-BÖLÜM:
 
İTABIN MUKADDİMESİ
 
 Kur'an âyetleri ve Peygamber hadislerinin bildirdiği şekilde itimat ve itikat olunacak dinî hususlara ve kesinlikle ihtiyaç ola İslâm bilginlerinin görüşlerine göre; Arş'ın yaratılışının tertibini, Kürs'ü, Cennetleri, gökleri, yerleri, denizleri, ışıkları, kıyamet alâmetlerini, kıyametin hal ve durumlarını, cihanın harap oluşunu ve yokoluşunu, Rahman'a kavuşma âleminin (Ahiretin) ebediliğini dört bölümle tafsil eder.
BİRİNCİ BÖLÜM
 
Özet olarak âlemin yaratılış tertibini, Arş-ı Azam'ın büyüklüğünün keyfiyetini, Arş'ın taşıyıcılarını, o muhterem kürenin, çevresinde olan nehirleri, melekleri ve sair toplulukları ve altında olanr Kürs'ü, Sidre'yi, Levh-i Mahfuz'u ve Kalem'i altı madde ile beyan eder.
 
Birinci Madde:
 
Cihanın yaratıcısının, âlemde olan güzel sanatlarını derin derin düşünmeye sevkeden açık alâmetleri bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, Hak Teala bu âlemi, varlık ve birliğine alâmet edip, bütün eşyada, görecek gözü olanlara sanatını ortaya çıkarmakla hikmetinin hakikatlerini duyurmuştur. Kullarını, kendini tanıma hususunda rağbete getirmek için Kelam-ı Kadim'inde azametle şöyle buyurmuştur: (Burada yazılan âyetler, Kur'an'daki tertib üzerinedir.)
Bismillahirrahmanirrahim
"Hamd, âlemlerin Rabbine Mahsustur." (1/2)¥
"Göklerin ve yerin hükümranlığının Allah'a ait olduğunu bilmez misin? Allah'dan başka dost ve yardımcınız yoktur." (2/107)
"Allah, kendisinden başka tanrı olmayan, kendisini uyuklama ve uyku tutmayan, diri, her an yaratıklarını gözetip durandır. Göklerde olan ve yerde ola ancak onundur. Onun izni olmadan katında şefaat edecek kimdir? Onların işlediklerini ve işleyeceklerini bilir, dilediğinden başka ilminden hiçbir şey kavrayamazlar. Hükümdarlığı, gökleri ve yeri kaplamıştır, onların gözetmesi ona ağır gelmez. O, yücedir, büyüktür." (2/255)
"Şüphesiz gökte ve yerde hiçbir şey Allah'dan gizli kalmaz. Ana rahminde sizi, dilediği gibi şekillendirir. ondan başka tanrı yoktur. Güçlüdür, hakimdir." (3/5-6)
"Göklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'ındır. İşler Allah'a varacaktır. (3/109)
"Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde akıl sahiplerine şüphesiz deliller vardır. onlar, ayakta iken, otururlarken, yan yatarlarken Allah'ı anarlar; göklerin ve yerin yaratılışını düşünürler: "Rabbimiz! Sen bunu boşuna yaratmadın, sen münezzehsin. Bizi ateşin azabından koru," derler. (3/190-191).
"Göklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'ındır. Allah, her şeyi kuşatır." (4/126)
"Göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin hükümdarlığı Allah'ındır. Dönüş onadır." (5/18)
"Göklerin, yerin ve onlarda olanların hükümdarlığı Allah'ındır. Allah, her şeye kadirdir." (5/120)
"Göklerin ve yerin Allah'ı, içinizi, dışınızı bilir, kazandıklarınızı da bilir." (6/3)
"Gaybın anahtarları onun katındadır, onları ancak o bilir. Karada ve denizde olanı bilir. Düşen yaprağı, yerin karanlıklarında olan taneyi, yaşı kuruyu -ki apaçık bir Kitap'dadır- ancak o bilir." (6/59)
"Göklerde ve yerde olanlar onundur; hepsi ona boyun eğmiştir." (30/26)
"Yakinen bilenlerden olması için İbrahim'e göklerin ve yerin hükümranlığını şöylece gösterdik." (6/75)
"Doğrusu ben yüzümü, gökleri ve yeri yaratana, doğruya yönelerek çevirdim, ben puta tapanlardan değilim." (6/79)
"Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde yaratan sonra arşa hükmeden, gündüzü -durmadan kovalayan- gece ile bürüyen, güneşi, ayı, yıldızları, hepsini buyruğuna baş eğdirerek var eden Allah'dır. Bilin ki, yaratma da, emir de onun hakkıdır. Alemlerin Rabbi olan Allah yücedir."(7/56)
"Göklerin ve yerin hükümdarlığı elbette Allah'ındır. Dirilten ve öldüren odur. Allah'dan başka dost ve yardımcınız yoktur." (9/116)
"Yerde ve gökte hiç bir zerre Allah'dan gizli değildir; bundan daha küçüğü veya daha büyüğü şüphesiz apaçık bir Kitaptadır." (10/61)
"Göklerde ve yerde olana bakın, de" (10/101)
"Göklerde ve yerde olan herşey Rahman'ın kulundan başka bir şey değildir. And olsun ki ilmi onları kuşatmış ve teker teker saymıştır." (19/93-94)
"Eğer yerle gökte Allah'dan başka tanrılar olsaydı, ikisi de bozulurdu. Arşın Rabbi olan Allah, onların vasıflandırdıklarından münezzehtir." (21/22)
"Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını görmez misin? İsteseydi onu durdururdu. Sonra biz, güneşi, ona delil kılıp yavaş yavaş kendimize çekmişizdir." (25/45-46)
"Dağları yerinde donmuş sanırsın, oysa onlar bulutlar gibi geçerler. Bu herşeyi sağlam tutan Allah'ın işidir. Doğrusu o, yaptıklarınızdan haberdardır." (27/88)
"Rüzgarı gönderip bulutları yürüten, oları gökte dilediği gibi yayan ve kısım kısım yığan Allah'dır. Artık sen de aralarından yağmurun çıktığını görürsün. Allah'ın kullarından dilediğine verdiği yağmurla daha önceden kendilerine yağmur indirilmesinden ümitlerini kesmiş oldukları için onlar seviniverirler. Allah'ın rahmetinin belirtilerine bir bak; yeryüzünü ölümünden sonra nasıl diriltiyor? Şüphesiz ölüleri o diriltir, her şeye kadirdir." (30/48-50)
"Allah'ın geceyi gündüze, gündüzü geceye kattığını, her biri belirli bir süreye doğru hareket edecek olan güneşi ve ayı buyruk altında tuttuğunu; Allah'ın yaptıklarınızdan haberdar olduğunu bilmez misin?" (31/29)
"Gökleri, yeri ve ikisinin arasında bulunanları altı günde yaratan, sonra arşa hükmeden Allah'dır. Ondan başka bir dost ve şefaatçiniz yoktur. Düşünmüyor musunuz?" (32/4)
"Hamd, göklerde olanlar ve yerde bulunanlar kendisinin olan Allah'a mahsustur. Hamd, ahirette de ona mahsustur. O, hakimdir, her şeyden haberdardır. Yere gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya yükseleni bilir. o, merhametlidir, mağfiret sahibidir. Gaybı bilendir. Göklerde ve yerde zerre kadar olanlar bile onun ilminin dışında değildir. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü de şüphesiz apaçık Kitaptadır." (34/1-3)
"Doğrusu zeval bulmasın diye gökleri ve yeri tutan Allah'dır. Eğer onlar zevale uğrarsa ondan başka, and olsun ki, onları kimse tutamaz. O, şüphesiz halimdir, bağışlayıcıdır." (35/41)
"Orada hurmalıklar ve üzüm bağları var ederiz, aralarında pınarlar fışkırtırız. Onu ve elleriyle yaptıklarının ürünlerini yesinler; şükretmezler mi? Yerin yetiştirdiklerinden, kendilerinden ve daha bilmediklerinden çift çift yaratan Allah münezzehtir. Onlara bir delil de gecedir: Gündüzü ondan sıyırırız da karanlıkta kalıverirler. Güneş de yörüngesinde yürüyüp gitmektedir. Bu güçlü ve bilgin olan Allah'ın kanunudur. Ay için de sonunda kuru bir hurma dalına döneceği konaklar tayin etmişizdir. Aya erişmek güneşe düşmez. Gece de gündüzü geçemez. Her biri bir yörüngede yürürler. Onlara da bir delil: Soylarını dolu gemiyle taşımamız ve kendileri için bunun gibi daha nice binekler yaratmış olmamızdır." (36/34-42)
"Gökleri ve yeri yaratan, kendilerinin benzerini yaratmaya kadir olmaz mı? Elbette olur; çünkü o, yaratan ve bilendir. Bir şeyi dilediği zaman, onun buyruğu sadece, o şeye: 'Ol' demektir, hemen olur. Her şeyin hükümranlığı elinde olan ve sizin de kendisine döneceğiniz Allah yücedir." (36/81-83)
"Göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların Rabbi, güçlüdür, çok bağışlayandır." (38/66)
"Onlar, Allah'ı gereği gibi değerlendiremediler. Bütün yeryüzü, kıyamet günü onun avucundadır; gökler onun kudretiyle dürülmüş olacaktır. O, putperestlerin ortak koştuklarından yüce ve münezzehtir. (39/67)
"Sur'a üflenince, Allah'ın dilediği bir yana, göklerde olanlar, yerde olanlar baygın düşer. Sonra sura ir daha üflenince, hemen ayağa kalkıp bakışır dururlar. Yeryüzü Rabbinin nuruyla aydınlanır, kitap açılır, peygamberler ve şehitler getirilir ve onlara haksızlık yapılmadan, aralarında adaletle hüküm verilir. Her kişiye işlediği ödenir. Esasen Allah, onların yaptıklarını en iyi bilendir. inkar edenler, bölük bölük cehenneme sürülür. Oraya vardıklarında kapıları açılır. Bekçileri onlara: "Size, içinizden, Rabbinizin ayetlerini okuyan ve bugüne kavuşacağınızı ihtar eden peygamberler gelmedi mi?" derler. "Evet geldi," derler. Lakin azap sözü inkarcıların aleyhine gerçekleşir. Onlara: "Temelli kalacağınız cehennemin kapılarından girin; böbürlenenlerin durağı ne kötüdür!" denir. rabblerine karşı gelmekten sakınanlar, bölük bölük cennete götürülürler. Oraya varıp da kapıları açıldığında, bekçileri onlara: "Selam size, hoş geldiniz! Temelli olarak buraya girin," derler. Onlar: "Bize verdiği sözde duran ve bizi bu yere vâris kılan Allah'a hamdolsun. Cenette istediğimiz yerde oturabiliriz. Yararlı iş işleyenlerin ecri ne güzelmiş!" derler. (39/68-74)
"Sizin içi yeri durak, göğü bina eden, size şekil verip de şeklinizi güzel yapan, sizi temiz şeylerle rızıklandıran Allah'dır. İşte Rabbiniz olan Alah budur. Alemlerin Rabbi Allah ne yücedir." (40/64)
"Dikkat edin; onlar Rabblerine kavuşmaktan şüphededirler; dikkat edin, Allah şüphesiz her şeyi bilgisiyle kuşatandır." (41/54)
"Göklerin ve yerin yaratanı, size içinizden eşler, çift çift hayvanlar var etmiştir. Bu suretle çoğalmanızı ağlamıştır. Onun benzeri hiçbir şey yoktur. O, işitendir, görendir." (42/11)
"Gökte de tanrı, yerde de tanrı odur. Hakim olan, her şeyi bilen odur. Göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların hükümranlığı kendisinin olan Allah ne yücedir! Kıyamet saatini bilmek ona aittir. Ona döneceksiniz." (43/84-85)
"Biz gökleri, yeri ve ikisinin arasında bulunanları oyun olsun diye yaratmadık. Biz onları, ancak ve ancak gerektiği gibi yarattık. Ama insanların çoğu bilmezler." (44/38-39)
"Övülmek, göklerin Rabbi, yerin Rabbi ve âlemlerin Rabbi olan Allah içindir. Göklerde ve yerde azamet onundur. O, güçlüdür, hakimdir." (45/36-37)
"Göklerde olanları, yerde olanları, hepsini sizin buyruğunuz altına vermiştir. Doğrusu bunlarda düşünenler için dersler vardır." (45/13)
"Göklerdeki ve yerdeki ordular Allah'ın. Allah, bilendir, hakimdir." (48/4)
"Göklerin ve yerin hükümralığı Allah'ındır. O, dilediğini bağışlar, dilediğine azap eder. Allah bağışlayıcıdır, merhamet sahibidir." (48/14)
"Göklerde ve yerde olan kimseler, her şeyi ondan isterler; o, her an kainatı tasarruf etmektedir. Öyleyse Rabbinizin nimetlerinden hangisini yalanlarsınız?" (55/29-30)
"Yeryüzünde bulunan her şey fanidir, ancak yüce ve cömert olan Allah'ın varlığı bakidir." (55/29-30)
"Göklerde ve yerde olanlar Allah'ı tesbih ederler. O, güçlüdür, hakimdir. Göklerin ve yerin hükümranlığı onundur; diriltir, öldürür. O, her şeye kadidir. O, her şeyden öncedir, kendisinden sonra hiç bir şeyin kalmayacağı sondur; varlığı âşikardır; gerçek mahiyeti insan için gizlidir. O, her şeyi bilir. Gökleri ve yeri altı günde yaratan, sonra arşa hükmeden, yere gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya yükseleni bilen odur. Nerede olursanız olun, o sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görür. Göklerin ve yerin hükümranlığı onundur. Bütün işler Allah'a döndürülür. Geceyi gündüze katar, gündüzü geceye katar; o, kalblerde olanı bilendir." (57/1-6)
"Göklerde olanları da, yerde olanları da Allah'ın bildiğini bilmez misin? Üç kişinin gizli bulunduğu yerde dördüncü mutlaka odur; bunlardan az veya çok, ne olursa olsunlar, nerede bulunurlarsa bulunsunlar, mutlaka onlarla beraberdir. Sonra kıyamet günü, işlediklerini onlara haber verir. Doğrusu Allah, her şeyi bilendir." (58/7)
"Göklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'ı tesbih ederler. Hükümdarlık onundur, övülmek ona mahsustur. O, her şeye kadirdir." (64/1)
"Gökleri ve eri gerektiği gibi yaratmıştır. Size şekil vermiş ve şeklinizi güzel yapmıştır. Dönüş onadır. Göklerde ve yerde olanları bilir; gizlediklerinizi de açığa vurduklarınızı da bilir; Allah, kalblerde olanı bilendir." (64/3-4)
"Yedi göğü ve yerden bir o kadarını yaratan Allah'dır. Allah'ın her şeye kadir olduğunu ve ilminin her şeyi kuşattığını bilmeniz için Allah'ın buyruğu bunar arasında iner durur." (65/12)
"Hükümdarlık elinde olan Allah yücedir ve her şeye kadirdir. Hanginizin daha iyi iş işlediğini belirtmek için ölümü ve dirimi yaratan odur. O, güçlüdür, bağışlayıcıdır. Gökleri yedi kat üzere yaratan odur. Rahman'ın bu yaratmasında düzensizlik bulamazsın. Gözünü bir çevir bak, bir aksaklık görebilir misin." (67/1-3)
"And olsun ki yakın göğü şıklarla donattık, onlarla şeytanların taşlanmasını sağladık ve şeytanlara çılgın alev azabı hazırladık." (67/5)
"Sizi yerde yaratıp yayan odur ve onun huzurunda toplanacaksınız." (67/24)
"Allah'ın göğü yedi kat üzerine nasıl yarattığını görmez misiniz? Aralarında aya aydınlık vermiş, güneşin ışık saçmasını sağlamıştır. Allah sizi yerden bitirir gibi yetiştirmiştir. Sonra sizi oraya döndürür ve yine oradan çıkarır. Yeryüzünde dolaşabilmeniz, orada yollardan ve geniş geçitlerden geçebilmeniz için onu size yayan odur." (71/15-20)
 
 İkinci Madde
 
Alemin yaratılış düzenini özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak etmişlerdir ki; Allah Teala Hazretleri, birlik mertebesinde gizli bir hazineyken, tanınmayı ve bilinmeyi istemesi ve sevmesiyle, ruhlar ve cesetler âlemini yaratıp, kendi rahmetinin güzelliğini, celal ve azametini, bağış ve nimetini, sanatının çeşitliliğini ve hikmetinin sırlarını göstermeyi diledikte; bütün yaratıklarından önce yokluğun sırrından pırıl pırıl yeşil cevheri vücuda getirmiştir. Bazı rivayetlere göre, kendi nurundan oldukça hoş ve büyük bir cevher var edip, ondan kâinatın tümünü derece derece ve düzenli biçimde ortaya çıkarmıştır. Buna, ilk cevher, nur-u Muhammedî, Cevh-i mahfuz, akl-ı kül, izafî ruh diye adlandırırlar ki, bütün ruhların ve cesetlerin başlangıcı ve kaynağı bu cevherdir. Çünkü Hak Teala muhabbetle o cevhere bir bakmıştır; o anda cevher, utancından eriyip su gibi akmıştır, halis özü üstüne çıkmıştır. O özden ilk olarak küllî nefsi yaratmıştır. Sonra meleklerin ruhlarını, bitkilerin ruhlarını, tabiatların ruhlarını sırasıyla yaratmıştır. Bu ruhlar için mertebelerine göre belirli makamlar tayin edip, her sınıf kendi belli makamlarına gitmiştir. Her ruh, kendi cinsini bulup, topluluklar oluşturmuş ve her topluluk makamında kalmıştır. Ruhlar ve melekler âlemi, bu ondört çeşit ruhla tamam olmuştur. Bu âlemin en yüksek, en saf ve en güzel olanını gayb âlemi, lâhut âlemi, ceberut âlemi diye adlandırırlar. Ortasına, ruhlar âlemi, mânâlar âlemi, emirler âlemi, derler. Alt kısmına, en kesif ve cisimlere yakın olan kısmına mücerret âlemi, berzah âlemi, misal âlemi derler.
Melekler ve ruhlar âleminin yaratılmasından ikibin yıl sonra Hak Teala'nın ezeli iradesi diledi ki, nam ve şanını ortaya çıkarmak için cisimler âlemini yarattı. Bunun üzerine ilk cevhere muhabbetle bir daha bakmıştır. Onun yüzü suyu, utancından harekete gelip dalgaları yükselmişti r ve cevherin yüce özünden arş-ı âzam vücuda gelmiştir. Öteki özlerinden kürsü, cennet, cehennem, yedi gök, dört unsur vücuda gelip şekillenmiştir. Arş-ı âlâdan esfel-i sâfiline dek bu sûret âlemi, bu tertip üzere düzen bulup, onbeş çeşit cisimle mülk âleminin ortaya konuşu tamam olmuştur. Bu âlemin üst tabakasına ulvî âlem, beka âlemi, ahiret âlemi derler; orta tabakasına orta âlem, gök cisimleri âlemi, felekler âlemi, gökle âlemi derler; alt tabakasına süflî âlem, cisimler âlemi, unsurlar âlemi, oluş ve bozuluşlar âlemi, dünya âlemi derler. Ruhlar ve melekler âlemindekilerle mülk âlemindekilerin toplamı yani ruhların çeşitleri ile basit cisimlerin sınıflarının hepsi, harfler misali yirmi dokuzda tamam olmuştur. Her iki âlemin varlıklarının birleşmesinden üç kısım bileşik cisim vücuda gelmiştir: Madenler, bitkiler ve hayvanlar. Tıpkı hece harflerinden isim, fiil ve harflerin vücuda gelip, insanların lisanı olduğu gibi, her iki âlemdekilerden de üç bileşim ortaya çıkıp, onlardan cihan kitabı sonsuz mânâlar kazanmıştır. Şu halde ibret gözüyle âleme bakan ârifler, her nesnede nice hikmetler görmüşlerdir ve Allah dostları, Allah'ın yüce sanatının sırlarını anlayarak, birer harf olan eşyadan mânâya ulaşıp, Hak'kın huzuruna ermişlerdir.
Rubai
Alem ki tamam nüsha-i hikmettir
Mânâsını fehm eyleyene cennettir
Mahrum-u şuhûd olanların çeşminde
Zinda-ı belâ çah ve gam-ı mihnettir.
 
 Üçüncü Madde
 
Arş-ı âzamı ve muhterem taşıyıcılarının keyfiyetini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, müfessirler ve muhaddisler, söz birliği ile demişlerdir ki; Hak Taâlâ, âlemin tamamını bir anda yaratmaya kâdirken altı günde yaratması, yani pazar gününden başlayıp âlemde bulunanları cuma gününde tamam eylemesi, kullarına her işte sabır ve ihtiyatı öğretmek ve anlatmak içindir. Nitekim buyurmuşlardır ki: "And olsun ki gökleri, yeri ve ikisinin arasında bulunanları altı günde yarattık ve biz bir yorgunluk da duymadık." (51/38). Hak Teala kudretiyle, yeşil cevherin yüksek özünden arş-ı âzâmı yaratmıştır ki, onun nurunun büyüklüğü anlatılamaz. Bunun etrafı kırmızı yakut olup, bütün yaratıkların sıfat ve sûretleri burada nakşolunmuş, resmedilmiştir. Göklerin üstünde Rahman'ın arşı, meleklerin kıblesi kılınmıştır. Nitekim yeryüzünde Kâbe, yerdekilerin kıblesi kılınmıştır. Arş-ı âzamın yetmiş bin lisanı vardır ki, her bir lisanı başka bir lügatla Hak Taala'ya tesbih eder, zikredicidir. Arş-ı âzamın dört sütunu vardır ki, her biri yerin derinliklerine ulaşır. Arş-ı âzam su üzerinde, su rüzgâr üzerindeyken Hak Taala dört büyük melek yaratmıştır; halen arşı taşıyanlar onlardır. Kıyamet gününde başka dört büyük melek yaratsa gerektir ve arşın taşıyıcıları o gü sekiz olsa gerektir. Arşın taşıyıcılarının her birinin dört yüzü vardır ki; bir yüz insan sûretinde tasvir olunmuştur. Her bir yüz, yeryüzünde kendi benzeri olan yaratıklar için Allah'dan rızık istemektedir. Arşın taşıyıcıları daima ayakta durup, arş-ı âzamı boyunları üzerinde yüklenmişlerdir. ayakları ise yedi kat yerden aşağıdadır. Allah'a yakın meleklerin hepsinden, Allah katında daha muhterem olan arşın taşıyıcılarıdır. Bu meleklerin birinin adı israfil'dir ki, arşın bir ayağı onun boynu üzerinde sapasağlamdır. Hak Taala'ın katında hepsinden daha aziz ve kerim olan odur. Sûrun sahibi odur ki, kıyamete dek Levh-i Mahfuza bakar. Sûra üflemek için hazır durur. Levh-i Mahfuzdan, Cebrail, Mikail ve Azrail aleyhisselamların işlerini, durumlarını ve amellerini açıklamakta, haber vermekte ve kendilerine ulaştırmakta mahirdir. Arşın taşıyıcılarından her birinin dört kanadı vardır ki, dört yöne yayılmışlardır. Arşın taşıyıcılarının yarısı kar, yarısı ateştir ki, biribirlerini söndürmeyip, yıldız böceği gibi biribiriyle kaynaşmışlardır. Arşın taşıyıcılarının cüsseleri öyle büyüktür ki, kulak memeleriyle boyunları arası kuş uçuşuyla yediyüz yıllık mesafedir. Arşın taşıyıcılarına "büyük melekler" adı da verilmiştir. Arşın taşıyıcılarının kelimeleri, sürekli tesbih olup, şu sözler lisanlarının virdi kılınmıştır: "Sübhane zi'l' mülki ve'l-melekut. Sübhane zi'l-arşi ve'l-izzeti ve'l-azameti ve'l-heybeti ve'l-kudreti ve'l-kibriyai ve'l-ceberuti Sübhane'l-meliki'l-mabudi Sübhane'l-meliki'l-mevcudi Sübhane'l-meliki'l-hayyi'llezi Lâ yenâmü ve lâ yemutü sübbuhun kuddûsün Rabbünâ ve Rabbü'l-melaiketi ve'r-ruh."
 
 Dördüncü Madde
 
Arş-ı âzamın çevresinde olan nehirleri ve melekleri bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, müfessirler ve muhaddisler tam bir ittifakla demişlerdir ki: Hak Taala, arş-ı âzamın çevresinde sekiz nehir yaratmıştır ki, dördü kardan beyaz ve soğuk, dördü baldan tatlı ve temizdir. Bu sekiz nehir, sürekli akarak, arş-ı âzamı tavaf ederler. Hak Taala, orada Harkail namında bir melek yaratmıştır ki, bütün eşyanın sırlarına yetmiştir. O melek, arşa gitmek isteyip, Hak Taaladan destur isteyerek arşı tavafa gitmiştir. Üç bin sene boyunca, sekizbin kanadıyla uçmuş ve bitkin düşmüştür. Hak Taala ona kuvvet verip, tekrar uçmasını murat etmiştir. Üç bin yıl daha arşın çevresinde gitmiştir ve acze düşmüştür. Hak Taala ona tekrar kuvvet ve kudret vermiş ve uçmayı emretmiştir. Üç bin yıl kadar yine gitmiştir ve tekrar acze düşüp görmüştür ki, dokuzbin senede ancak arşın bir ayağından ötekine yetmiştir. O, hayretteyken, Hak'dan şöyle nida gelmiştir: "Ey Harkail! Eğer kıyamete dek uçsan, arşımı tamamıyle tavaf edemezsin."
Sekiz nehrin gerisinde arş-ı âzamın çevresinde bin perde nurdan, bin perde karanlıktan yaratılmıştır; ta ki, arşın nurunun şiddetinden çevresinde bulunan melekler yanmasınlar, iye onları perdelemiştir. Bu perdelerin arasında yetmişbin melek yaratılmıştır; arşı kuşatan Rahman'a sürekli tesbih ederler. Arşı tavaf için çevresinde giderler ve günde iki defa arşı yüklenenlere selam verirler. Bunlara "saf tutan melekler" derler. Bunların arasında da yetmişbin saf melek yaratılmıştır. Bunlar ebedî ayakta durup: "Sübhanallahü ve'l-hamdü lillahi ve lâ ilâhe illallahü ve'llahü ekber. Ve lâ havle ve lâ kuvvee illâ billahi'l-aliyyi'l-azim."2
Bu safların gerisinde bir büyük yılan vardır ki, arş-ı âzamı kuşatır. Yılan, başını kuyruğu üzerine koymuştur. Başı beyaz inciden, vücudu sarı altından, gözleri kırmızı yakuttan yaratılmıştır. Onun yüz bin kanadı vardır ki, kanatlarının her saçağının yanında bir melek tesbih eder bulunmuştur. O sarı yılanın tesbihinin sadasından melekleri titreme alır. Zira, bu, bütün meleklerin tesbihinin sadasına galip gelmiştir. ağzını açtıkça, gökleri ve yeri bir lokma etmesi mümkündür. Eğer o büyük yılan tesbihinde taltif ile ilham olunsaydı, onun sadasının mehabetinden bütün yaratıklar helak olurlardı.
Hak Taala, melekleri, değişik nurlardan ve çeşitli tavırlardan yaratmıştır. Arşa yakın olan meleklerin nurları şiddetli ve belirgindir. Arş meleklerinin nurlarına, sidre melekleri tahammül edemezler. Sidre meleklerinin nurlarına, göklerin ve yerin melekleri tahammül edemeyip, yanarlar. Bütün melekler, Hak'kın emirlerine göre amel ederler. Onar, insanlar gibi Hak Taala'ya âsi olmazlar. Gıdaları tesbihtir: Yemezler, içmezler, uyumazlar ve cinsi münasebette bulunmazlar. Çoğu insan suretinde olup, kanatları kuş kanatlarına benzer. Cisimleri latif olduğundan çeşitli suretlerde teşekkül ederler. Hak'kın emri ile hizmette göz kamaştıran şimşek gibi giderler. Her biri bir hizmettedir. Kimi, arşın çevresinde tesbih ve tavaf eder, kimi kürsüde, kimi sidrede, kimi cennette, kimi cehennemde, kimi gökte, kimi yerde, kimi ayakta, kimi kuutta, kimi rükuda, kimi secdede; sürekli tesbih ederler. Kimi, insanların hizmetine vekildir; gece-gündüz onları koruyup, amellerini yazarlar. Bunlara "Kiramenkatibin" ve "hafaza/koruyucu" derler. Meleklerin de kendilerinden peygamberleri vardır. Biri İsrafil aleyhisselamdır ki, sureti yukarıda anlatılmıştır. Biri Cebrail aleyhisselamdır ki, altıyüz kanadı vardır, her kanadının yüz saçağı vardır. Her saçağının uzunluğu doğu ile batı arası kadardır. Bütün kanatları değişik renkte nurlardandır. Büyük cüssesi kardan beyazdır. Ayakları yerin altındadır ve öyle kuvvetlidir ki bir saçağıyla dağları unufak eyler. O, Hak Taala'dan yeryüzündeki peygamberlere selam ve kelam getirmeye vekildir. Şekil ve azamette İsrafil aleyhisselam gibidir. Biri Mikail aleyhisselamdır. kanatlarının sayısını ancak Hak Taala bilir. O, denizdeki meleklerin vekilidir. Çünkü gökler ve yer meleklerle doludur. Her biri, yağmur yağdırmak gibi nica hizmetlere memurdur. Yağmur tanelerinin her birini bir melek indirir, kıyamete dek de bir daha ona nöbet gelmez. Her yere inen yağmur, Mikail aleyhisselamın reyi ve tedbiriyledir. Zira bu görev ona verilmiştir. O da, cüssece Cebrail aleyhisselam gibidir. Peygamberlerden biri de Azrail aleyhisselamdır. O, can almaya vekildir. Bütün ruhları kabzeden odur. Bütün yeryüzü, onun huzurunda bir sofra misalidir. Rahmet ve gazap meleklerinden nice yüzbin ordusu vardır. Şekil ve büyüklükte, kanatlarının çokluğunda Mikail aleyhisselam gibidir. Hazreti İsrafil, Cebrail, Mikail ve Azrail (selam onlara olsun) dördü de bütün meleklerin reisi ve peygamberidirler ki; göklerde ve yerde olan meleklerin hepsi bunların emrine itaatkâr ve boyun eğmiş durumdadır.
 
 Beşinci Madde
 
Arş-ı azamın altında olan kürsü, levh-i mahfuz, kalem, sidretülmünteha, tuba ağacı, İsrafil'in uru ve ruhların berzahını bildirir.
 
Ey aziz, malim olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak etmişlerdir ki: Hak Taala arş-ı azamın nurundan ve onun altında, kırmızı yakut renginde arşın ayağına bitişik dört sütun üzerinde bir büyük kürsü yaratmıştır. Onun sütunları yerin derinliklerine erişmiştir. Gökler, yerler ve kaf dağı kürsünün boşluğunda, çölde bir sofra misalidir. Ama u tür benzetmelerden muart, miktarları sınırlamak değildir, büyüklüklerini anlatmaktır. Çünkü onların miktarlarını ancak onları var eden âlemin yaratıcısı bilir. Arştan murat, taht mülküdür, kürsüden murat da Allah'ın ilmidir, diye itikat edenler, hata etmişlerdir; âyet ve hadislere muhalif gitmişlerdir.
Hak Taala, arş-ı azamın altında, onun nurundan yeşil bir zebercet renginde büyük ve yeşil bir levha yaratmıştır. Etrafını kırmızı yakut renginde yer etmiştir. Zümrüt renginde bir yeşil kalem yaratmıştır ki, uzunluğu yüz yıllık mesafe gitmiştir. Onun içinde mürekkebi beyaz nur çıkardı. Çünkü Hak Taala, ona: "Ey kalem yaz!" diye nida kılmıştır. O an, bu heybetten kalem, ıstıraba gelmiştir ve gök gürültüsü sadası gibi bir sada ile tesbih edip, Hak'kın yürütmesiyle levh-i mahfuz üzerinde yürümüştür ve kıyamete dek hep olup olacakları yazmıştır. Levh-i mahfu yazıyla dolmuştur. Ondan sonra 5akan aktı kalem kurudu) tabirince, kalem kuruyup kalmıştır. iyi olan iyi, kötü olan kötü olmuştur. Lakin Hak taala, her gece ve gündüzde levh-i mahfuza üçyüzaltmış kere nazır edip, her nazarda bir nesne mahvedip yerine bi nesne koyar. Murat ettiğini işler. Nitekim: "Allah dilediği hükmü kaldırır, dilediğii de yerinde bırakır. Bütün kitapların esası onun katındadır." (13/39) buyurmuştur Hak Taala bütün kulların işlerini levh-i mahfuza yazmıştır ki, göklerdekiler ve yerdekiler şunu bilsinler: Bütün yaratıkların hükümleri oradaki ilim üzere yürür ve ona uyar. O halde, levh-i mahfuzu ve kalemi inkar eden münafıktır.
Hak Taala arş-ı azamın altında ve onun nurundan, kürsü karşısında, cenetlerin üstünde beyaz inci benzeri bir boşluk yaratmıştır ki, bu, sidretülmünteha ve tuba ağacının asıl beslendiği yerdir. cebrail'in ve ona yakın meleklerin makamı buradadır. Hak Taala sidretülmüntehada büyük bir ağaç yaratmıştır ki, ona tuba ağacı derler. Onun aslı sarı altındandır. Dallaı kırmızı mercandandır. Yaprakları yeşil zümrüttendir. Çeşitli meyveleri şekerdendir. Sonsuz dalları, cennet köşklerine sartmıştır. Sayısız meyvelerinden, cennettekiler zevkle toplarlar. Sidretülmünteha ve arş-ı azam arasında yetmişbin perde tabakası yaratılmıştır; ta ki, sidrede olan melekler, arşın nurunun şiddetinden yanmayalar. Hak Taala arş-ı azamın altında ve onun nurundan arşın ayağına bitişik, kırmızı mercan renginde, boynuz ve kovan şeklinde, oldukça büyük ve uzun, içi boş bir nesne yaratmıştır. Onun boşluğunda birinci ve ikinci berzahı kılıp, yani insanların bedenlerine gelecek olan ruhların ve gelip gitmiş ruhların mekanı olup, göklerin ve yerlerin tabakaları yuvarlak ekmekler gibi onda düzülüp, o, onlara dokunmaksızın hepsini kuşatmıştır. Bu kuşatıcı boşluk, İsrafil'in surudur. Onun iç düzeyi, bal kovanındaki mumun yüzündeki gözenekler gibi göz göz olup, ilk berzah aleminde, bedenlere gidecek ruhlar için, ikinci berzahta bedenlerden çıkıp haşrı bekleyen ruhlar için o yüzeyin gözenekleri mesken ve sığınak olmuştur. Ruhlar, o çukurcuklarda, mertebelerine göre kıyamete kadar yuva ve makam tutup, her biri kendi makamında ikamet kılmıştır.
 
 Altıncı Madde
 
Sidretülmüntehada olan meleklerin vasıflarını ve durumlarını, arşın horozu olan tavusun renklerini ve zikirlerini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak üzere demişlerdir ki: Hak Taala, sidretülmüntehada vekil kıldığı meleği, büyük bir cüssede ve acaip şekilde yaratmıştır. Onun yetmiş yüzü vardır. Her yüzünde yetmiş ağzı vardır. Her ağzında yetmiş dili vardır. Her dili, başka bir lügatla Hak Taalayı devamlı tesbih eder. Hak Taala, sidrede dörtbin saf melek yaratmıştır. Her saffın meleklerinin sayısı onbine yetmiştir. Birinci safta olan melekler, sürekli secdeye varıp: "Sübhanallah" derler, ikinci safta bulunan melekler, daima oturup: "Elhamdülillah" derler. Üçüncü safta duran melekler, hep rükua varıp: "La ilahe illallah" derler. Dördüncü safta kalan melekler, kıyamda durup: "Allahü ekber" derler.
Hak Taala, sidrede, yeşil zümrütten, minare şeklinde bir büyük direk yaratmıştır ki, sidreden yüksekliği yetmişbin fersah mesafededir. O direğin başında beyaz inciden büyük bir kubbe yaratmıştır. O kubbenin üzerinde tavus kuşu şeklinde, çeşitli cevherler renginde bir acaip melek yaratmıştır. Oun bin beşyüz kanadı vardır. Her kanadında yüzbin saçağı vardır. Her bir saçağı üzerinde üç satır yeşil yazıyla yazılmış yazılar vardır. Birinci satırda: "Bismillahirrahmanirrahim", ikinci satırda: "La ilahe illallah Muhammedün resulüllah", üçüncü satırda: "Onun zatından başka her şey yokluğa mahkumdur" (28/88), yazılmıştır. İşte buna arş horozu derler ki, o kanatlarını yaydıkça, onun saçaklarından cennettekiler üzerine nisan yağmuru gibi Hak'kın izniyle rahmet iner. Namaz vakitlerinde, o arş horozu, kanatlarını birbirine vurup, feryat ile öter. Kanatlarının her bir saçağından başka bir sada peyga olup, cennetlerin ağaçlarının dallarını sabah rüzgarı gibi sallar. Onun ötüşünden, cennette olan huri ve gılman mesrur olup, odalardan başlarını çıkarıp, birbirlerini müjdelerler ki; "Muhammed sallallahüaleyhivesselamın ümmetinin namaz vakti gelmiştir. Şimdi hepsi ibadetle meşguldür." Hak Taâlâ, arş horozuna nida eder ki: "Ey kuş, niçin böyle feryat edersin?" O melek der ki: "Ey Allahım, mümin kulların dünyada sana ibadete yöneldikçe, ben onlar için senden rahmet isterim." O zaman ona, Hak'kın hitabı gelir ki: "Ey kuş, dünyada beş vakit namazını eda eden kullarıma rahmet edip, cehennem ateşinden azat ederim. Naim cennetleriyle onları hisselendirir ve sevindiririm." Bu hitap ile arş horozu hoşnut olmuştur. (Kudretiyle kainatı yaratan Allah münezzehtir. O, kainatları hikmetiyle benzersiz yaratmıştır. İlmiyle her şeyi kuşatmış ve her şeyi tek tek saymıştır.)

KAYNAK
http://www.marifetnametillo.tr.gg/Ana-Sayfa.htm

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

2-BÖLÜM

  

2-BÖLÜM
 
İKİNCİ BÖLÜM
 
Cennetlerin isimlerini, vasıflarını ve sayılarını onlarda olan nehirleri, ağaçları, binalarının çeşitlerini, nimetlerini, hurilerini ve gılmanlarını dört madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Cennetlerin isimlerini ve sıfatlarını ve onlarda olan nehirleri, ağaçları ve meyvelerini, yüksek şatoları ve gözalıcı elbiseleri bildirir.
 
Ey aziz, malum olun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak etmişlerdir ki: Hak Taala, arş ve kürsün altında, yedi göğün üstünde, arşın nuru ile sudan ekiz cennet yaratmıştır. Bunlar, biribirinden yüksektir. En yükseği adn cennetidir ki, Mevla'nın görülme yeridir. Birinci cennetin ismi, darülcelaldir ki, beyaz incidendir. İkinci cennetin ismi, darüsselamdır ki, kırmızı yakuttandır. Üçüncü cennetin ismi, cennetülme'vadır ki, yeşil zebercettendir. Dördüncü cennetin ismi cennetülhulddur ki, sarı mercandandır. Beşinci cennetin ismi, cennetünnaimdir ki, beyaz gümüştendir. Altıncı cennetin ismi, cennetülfirdevsdir ki, kırmızı altındandır. Yedinci cennetin ismi, cennetülkarardır ki, misktendir. Sekizinci cennetin ismi, cennetüladndir ki, terleyen incidendir. Bu adn cenneti, surlarla çevrili bir şehrin ortasındaki yüksek dağın üzerinde bulunan iç kale gibidir. Bütün cennetlerin içinde ve ortasında olduğundan, hepsine komşu, şereflendirilmiş bir mekandır; cennetlerin nehirlerinin çoğunun kaynağıdır. Burası sıddıkların, hâfızların makamıdır. Rahman'ın tecelli mahallidir.
Her cennetin bir kapısı vardır ki, uzunluğu ve genişliği yüz yıllık yoldur. Her kapı iki kanatlıdır ve tek parça sarı altındandır. Çeşitli renklerde cevherle işlenmiş ve nice bin nakış ile süslenmiştir. Birinci cennetin kapısı üzerinde: "La ilahe illallah Muhammedün resulüllah" yazılmıştır. Öteki kapıları üzerinde: "La ilahe illallah diyene azap etmem" yazılmıştır. Bütün cennetlerin toprağı misk, taşları cevher, bitkileri, zaferan çiçeklerinin renginde, kıpkırmızıdır. Binalarının bir cephesi altın, bir cephesi gümüş ve sıvası anberdendir. Sarayları terleyen incidir, köşkleri sarı yakuttur. Sarayların ve binaların kapıları hep mücevherdir. Her sarayın önünde dört nehir akar. Nehirlerden biri abıhayat, biri halis süt, biri tertemiz şarap, biri saf baldır. Nehirlerin etrafı meyveli ağaçlarla baştan aşağı bezenmiştir. Cennet ağaçlarının dalları kurumuz, yaprakları dökülüp çürümez, Meyveleri sürekli tazedir. Yedi cennetin en âlâsı olan sekizinci cennette nice akan ırmaklar daha vardır. Bunlardan biri rahmet nehridir ki, bütün cennetleri dolaşır. Suyu, hepsinden saf ve baldan tatlıdır. Rengi kardan beyazdır. Kum inciden üstündür. Cennet nehirlerinin biri dahi kevser nehridir. Hak Taala, onu, sevgili Habibi Muhammed sallallahu aleyli vesellem hazretlerine vermiştir. Nitekim ona hitap edip: "Biz sana kevseri verdik," (108/1) buyurmuştur. O nehrin genişliği üçyüz fersah mesafedir. Onun kaynağı arşın altı olup, oradan sidreye gelir, oradan cennet-i firdevse dökülür. Öyle süratli akar ki, yaydan fırlayan ok gibi firdevs-i âlayı ve altında olan cennetleri geçerek dolaşır. Rengi sütte beyaz, tadı şekerden şirin, kokusu anberden hoştur. ondan bi kere içen bir daha susamaz. asla bir illet ve hastalık görmez. Lezzeti ebedi damağından gitmez. İlk cennetin kapısı yanında, kevser nehrinin kenarında, renkli cevherlerden kâseler vardır, sayıları yıldızlardan çoktur. Ümmetlerin haşrinden sonra, cehennem köprüsünden geçenler, Habib-i Ekrem sallallahü taala aleyhi vesellem cennete girmeden önce ümmetiyle ondan içseler gerektir. Kevser nehrinin kenarlarında, terleyen inciden ve kırmızı yakuttan daha saf yüksek ağaçlar vardır ki, dalları çeşitli sadalarla nağme ederler. Dallar üzerinde cins cins kuşlar değişik seslerle tesbih ederler. Cennet nehirlerinin biri, kâfur nehridir. Biri tesnim nehri, biri selsebil nehri, biri mühürlü rahik nehridir. Bu nehirlerden başka yüksek cennetler içinde nice bin akan nehir vardır ki, etraflarında nice yüzbin meyveli ağaçlar vardı. cennetlikler için nice ipek döşekler gibi, nice bin gözalıcı elbise vardır. Nice çeşit lezzetli yiyecekler ve tertemiz içecekler vardır ki, hesabını ancak Hak Taala bilir.
Cennetlerin genişliği, yani sekiz sûrundan her iki sûrun arası, yer ve gök arası kadar farz olunup, cennetlerin uzunluğu hudutsuz ve sınırsız sayılmıştır. Fakat cennetlerin derecelerinin tümü, altıbin altı yüz altmışyedi derece bilinmiştir; Kur'an âyetleri sayısınca hesaplanmıştır. Her iki derecenin arası, beşyüz yıllık mesafe bulunmuştur. Çünkü cennetlikler, ezberledikleri Kur'an ayetleri adedince derecelere nail olmuşlardır. O halde Kur'an hâfızları, cennetlerin en üstününü bulmuşlardır ve adın cennetinin ortasına ulaşmışlardır.
 
 İkinci Madde
 
Cennet nimetlerinin çeşitlerini ve cennetlerde bulunan huri ve gılmanları, Rahman'a kavuşmayı ve görmeyi bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak üzere beyan etmişlerdir ki: Cennetlikler için olan nimetler, her durumda hazır olup, arzu ettiklerinde önlerine gelir. Yüksek ağaçların sarkan meyveleri, işaretleriyle ellerine gelir ve her anca çeşitli meyvelerle lezzetlenirler. Her ne yiyecek ve içecek isterlerse hazır bulurlar. Kazanmaya ve pişirmeye hacet yoktur. Zira cennette zahmet ve ateş olmaz.
Cennet ağaçlarının en büyüğü tuba ağacıdır ki, kökü sidrede, dalları ve meyveleri cennet saraylarının içindedir. Tıpkı dünyada güneşin yukarıda bulunup, ışığı bütün evlere girdiği gibi. Tubanın aslı, cennetin yukarısında olan sidrede bulunup, sayısız dalları cennet saraylarına inmiştir. Cennetlikler, onun çeşitli meyvelerinden meyvelenip, her demde nice lezzet bulmuşlardır.
Müminler için renkli döşeklerle süslü saraylarda ve şatolarda, yastıklar üzerinde aner saçlı, hilal kaşlı, kara gölü, güneş yüzlü, şirin sözlü, işveli ve nazlı, inci dişli, mercan dudaklı, gül yanaklı, selvi boylu, güzel huylu, gülden taze ve taravetli huri kızları vardır. Bunlar cennetliklerin temiz eşleridir. Her birisi yetmiş kat elbise giymiştir. Renkleri çeşitli, ölçüleri hafiftir. Her hurinin taravetli teni cam gibi şeffaftır. Başlarına nur renkleriyle ışıldayan taçlar koymuşlardır. Çeşitli cevherlerle işlenmiş tahtlar üzerinde oturup, müminlere bakarlar. Karşılarında hizmet için nice bin çocuk ve gılman saf saf dizilmişlerdir.
Cennetlere giren müminler ebedî orada kalırlar,r asla çıkmazlar. Selamla şirin sohbetler edip, boş sözle asla hatır yıkmazlar. Cennetlikler için asla ihtiyarlama yoktur. Elbiseleri eskimez. Gönülleri zengin, gözleri toktur. Yerler, içerler fakat ayak yoluna gitmezler. Yiyip içtikleri latif bir buhar gibi olup, gül suyu gibi bedenlerinden sızar, asla küçük su dökmezler. Oradaki huriler ve kadınlar, hayızdan, nifasdan ve buna benzer şeylerden uzak ve pak olmuşlardır. Cennetlikler her an ve her zaman emniyet içindedirler. Üzüntüden, gamdan, bir şeyler tedarik etmekten kurtulmuşlardır. Hastalıklardan ve sakatlıklardan selamet bulmuşlardır. Sıhhat ve âfiyette ebedî sevinçlidirler. Saadetleri sonsuzdur. Müminler için Rahman'ın melekleri, her hafta bir kere mücevherle donatılmış buraklar getirip, Hak Taalanın selam ve davetini tebliğ ederler, müjdelerler. Onlar da, buraklara binip, adn cennetine yükselip giderler. Hak Taalanın misafirhanesine varıp, ikram ve izzetlerini görüp, çeşitli nimetlerini yiyip, selam ve kelamını işitip, Hak'kın cemalini gözleriyle müşahede ederler. Görüntüsünün lezzetinden mest olup, cennet nimetlerini unutup giderler. Oradan Hak'kın izniyle yine kendi makamlarına dönerler.
Bütün cennetleri bekçisi ve hâkimi, sevimli ve büyük bir melektir. Şekli insan, ismi Rıdvan'dır. Cennetler içinde gece ve gündüz olmaz. Bütün cennetler bir an ışıksız kalmazlar. Çünkü cennetlerin gökyüzü Rahman'ın arşıdır. Her an arşın nurları onları ışıklandırır.
 
 Üçüncü Madde
 
Cennet nimetlerinin hülasası ve o devlete nail olanı bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, Hak Taala kutsî hadiste azametle şöyle buyurmuştur: "Ey insanoğlu! Sen dünyaya nice rağbet ve iltifat edersin ki, o fanidir. Nimetleri geçicidir, hayatı sınırlıdır. Gerçekten benim katımda, bana itaat eden insan için sekiz cennet hazırlamışımdır. Kapıları dahi sekizdir. Her bir cennette zaferandan yetmiş bin bahçe vardır. Her bir bahçede inci ve mercandan yetmiş bin belde vardır. Her bir belde içinde kırmızı yakutta yetmişbin saray vardır. Her bir sarayda zebercetten yetmişbin daire vardır. Her bir dairede sarı altından yetmişbin oda vardır. Her bir oda içinde sarı yakuttan yetmiş bin yatak vardır. Her bir yatak üzerinde süslü ipekten yetmiş bin döşek döşenmiştir. Her bir döşek üzerinde bir huri kızı ve her bir hurinin önünde sarı altından bir sini vardır. Her bir sinide renkli cevherlerde yitmişbin tabak vardır. Her bir tabakta başka çeşit yemek vardır. Her bir saray altında akan dört nehir vardır. Bunlardan biri su, biri süt, biri şarap, biri saf baldır. Her bir nehrin kenarında yetmiş bin ağaç vardır. Her bir ağacın yetmişbin çeşit meyvesi ve yetmişbin renk yaprağı vardır. Her bir ağaç üzerinde renkli kuşlardan yetmişbin çeşit kuş vardır. Her bir kuş yetmişbin çeşit sada ile bana tesbih eder. Benim itaatkar kullarıma bunlardan başka her bir saatte yetmişbin çeşit hediye bahşederim ki, ne gözler görmüş, ne kulaklar işitmiş ve ne gönüllerden geçmiştir. Cennetliklerin elbiseleri yetmiş kat cennet elbisesidir. Bunlar, incelik ve zerafetlerinden dolayı biribirini gizlemeyip, alttaki elbiselerin renkler pırıl pırıl olup, üsttekilerin renkleriyle karışarak ortaya çıkar. Cennetlikler, cennetlerden ne çıkarlar, ne de ölüm görürler; ne ihtiyarlar, ne gam yerler. Ne korku, ne hüzün çekerler. Ne namaz kılarlar, ne oruç tutarlar. Ne hastalanırlar, ne ağlarlar. Ne küçük su dökerler, ne büyük su; ancak gül suyu gibi ter dökerler. O halde, kim ki benim rızamı ve cennetimi isterse, dünyadan az ile kanaat edip, dünyanın gâni olan izzet ve lezzetlerini terk etsin. Habibime uyarak, onun yolunda gitsin."
Beyt
Ebedî cennet nimetleri helaldir o kimseye
Elini dudağını sürmez cihan nimetlerine
 
 Dördüncü Madde
 
Liva-yı hamd ve Beyt-i mamuru bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak etmişlerdir ki: Hak Taala, Habib-i Ekrem sallallahü taala aleyhi vesellem hazretlerine bahşeylediği Liva-yı hamd ismiyle adlandırılan sancak-ı şerifdir ki; mahşer gününde Muhammed ümmeti onun altında toplanıp o ümmetinnin şefaatçisi olan Peygamber, kendisine vaad edilen makam-ı mahmuda erip, liva-yı hamd altında bulunan ümmetine şafaat eylese gerektir. Halen o Liva-yı hamd, cennetin en yüksek yerinde, sonsuz bir sahrada hamd dağı üzerinde dikilmiş büyük bir alemdir. Uzunluğu bin yıllık mesafedir. Gönderi beyaz gümüştendir, yeşil zebercettendir; alemi kırmızı yakuttandır. Onun üç köşesi vardır ki, her iki köşesinin arası beşyüz yıllık mesafedir. Üzerinde nurdan üç satır yazılmıştır. Her bir satırın uzunluğu beşyüz yıllık mesafedir. Birinci satır: "Bismillahirrahmanirrahim," ikinci satır: "La ilahe illallah Muhammedün resulüllah", üçüncü satır: "Elhamdü lillahi Rabbilalemin." büyük livanın altına yetmiş bin liva daha vardır. Her birinin altıda yetmişbin melek safı vardır. Her bir safta yetmişbin melek durup, Hak Tealaya tesbih ederler.
Beyt-i mamur, firdevs cennetinde kırmızı yakuttan bir yüksek kubbe idi. Hak Taala, Adem aleyhisselaı cennetten yeryüzüne indirdiğinde, tevbesini kabul eylemişti. Ona ikram içi Beyt-i mamuru yüksek cennetten bu dünyaya indirip, Kâbe'nin yerine koymuştu. Ta ki bu, Adem aleyhisselam içi cennet yadigârı olup, onu tavaf ve ziyaret kıla. Beyt-i mamurun iki kapısı vardı. Biri doğuya, biri batıya açılmıştı. Beyt-i mamurun içinde nurdan üç kandil vardı. Onların ışığı, ne kadar yeri aydınlatmışsa, o arazi halen Kabe4nin haremi olmuştur. Hak'kın emriyle, yedi gökte sakin melekler, nöbetle inip, hazreti Adem aleyhisselamla Beyt-i mamuru tavaf ederlerdi. Beyt-i mamur, hazreti Adem aleyhisselamdan sonra hazreti Nuh aleyhisselamın zamanına değin yeryüzündeydi. Buradan, tufandan önce dünya göğüne kaldırılmıştır. Kıyamete kadar orada kalıp, sonra yine cenette yolan mekanına kaldırılsa gerektir.
Beyt-i mamurun yeryüzünde olan mekanında, hazreti İbrahim aleyhisselam, Hak'kın emriyle Kâbe'yi bina etmiştir. Eğer Beyt-i mamur, gökten düşse, Kabe'nin üzerine iner. Yerdeki Kabe ile gökteki Beyt-i mamurun arası haram-ı şeriftir. Halen Kabe'nin duvarında bulunan ve öpülen hacer-i es'ad, beyt-i mamurdan yadigâr kalmıştır. Bu taş, kırmızı yakut iken, tufanda Hak'kın emri ile hacer-i esved (siyah taş) olmuştur. Beyt-i mamurun dünya semasında bulunuşu odur ki; her gün ona yetmiş bin melek girip, onda namaz kılarlar. Onlar bir sınıf melektir ki, onlara "cin" dahi derler, zira ki "iblis) onlardandır. Onların sayıları o kadar çoktur ki, onlardan beyt-i mamura bir kere girene kıyamete değin bir dahi sıra gelmez.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

3-BÖLÜM

  

 3-BÖLÜM:
 
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
 
Cennet altında olan perde melekleri, denizleri, hazineleri, yedi göğü ve her gökte olan melekleri, güneş, ay ve yıldızların hareketlerini, kâinatın durumu ve atmosferi dört madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Yüksek cennetlerin altında olan perde meleklerin çeşitlerini, denizleri, Hak'kın hazinelerini, yedi göğün keyfiyetini ve he birinde sakin olan melekleri ve onların şekillerini ve tesbihlerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak üzere demişlerdir ki: Hak Teâlâ yüksek cennetlerin altında güneş ışığından yetmişbin perde icat etmiştir. Onların altında ay ışığından yetmişbin perde ortaya çıkarmıştır. Onların altında karanlıktan yetmişbin perde yaratmıştır. Bütün bu perdeler çeşitli meleklerden ibarettir. Onların altında taksim edilmiş rızıklar denizi vardır. Onun altında nimetler denizi vardır. Onun altında su denizi vardır. Onun altında hayat denizi vardır. Bütün bu denizler, Hak'kın nimetlerinden kinayedir.
Bu denizlerin altında yedi gök vardır. Bu, çiçekli nurdandır. Bir rivayette, kırmızı yakuttandır. Bunun izmi ariba'dır. Meleklerle doludur. Buradaki melekler adam suretindedir. Tesbihleri daima: "Sübhanallah ve bi hamdihi adade halkihi ve zineti arşihi ve midadi kelimatihi"3 dir. Onlar Hak Teâlâ'dan gayri kimseyi bilmezler. Birbirlerine dahi bakmazlar. Allah korkusundan ayakta durup, kıyamete kadar ağlarlar. Bunlara mukarrabin melekler, ruhaniyyin melekler, derler. Onların reislerinin ismi: Rakyail'dir. Bu, yedi göğün bekçisidir. Bunların altında altıncı gök vardır. Taze incidendir. Buranın ismi: Raka'dır. Buradaki melekler oğlan suretinde, yüzleri gülden tazedir. Hepsi Allah korkusundan rükûa gitmişlerdir. "Sübhane Rabbi külli şeyin"4 tesbihini dillerine vird etmişlerdir. Reislerinin adı: Kemhail'dir. Bu, altıncı göğün bekçisidir. Bunun altında beşinci gök vardır. Kırmızı altındandır. Bunun ismi: Dineka'dır. Buranın melekleri huri suretindedir. Bunların hepsi Allah korkusundan oturup kalmışlardır. Tesbihleri: "Sübhane hâlikunnur ve bi hamdihi"5 olmuştur. Reislerinin ismi: Semhail'dir. Bu, beşinci göğün bekçisidir. Bunun altında dördüncü gök vardır ki, beyaz gümüştendir. İsmi: Erkalun'dur. Buranın melekleri at suretindedir. Tesbihleri: "Sübhane melikil kuddüsi Rabbena ve Rabbil melaiketi ver ruh"6 olmuştur. Reislerinin ismi: Kakail'dir. Bu dördüncü göğün bekçisidir. Bunun altında üçüncü gök vardır ki, sarı yakuttandır. İsmi: Mâun'dur. Bunun melekleri kartal suretindedir. Tesbihleri: Sübhane'l-melik'el-hayyi'llezi ve lâ yemût"7 kelimesidir. Reislerinin ismi: Safdail'dir Bu, üçüncü göğün bekçisidir. Bunun altında ikinci gök vardıry ki, kırmızı yakuttandır. ismi: Kaydum'dur. Buranın melekleri deve suretindedir. Tesbihleri: "Sübhane zil izzeti vel ceberut"8 olmuştur. Reislerinin ismi: Mihail'dir. Bu, ikinci göğün bekçisidir. Bunun altında birici gök vardır ki, yeşil zebercettendir. İsmi: Berkia'dır. Buranın melekleri öküz suretindedir. Tesbihleri: "Sübhane zil mülki vel melekut"9 olmuştur. Buradakilerin reisinin ismi: İsmail'dir. Dünya göğünün bekçisidir. Bu, büyük ve güzel bir melektir ki, Mikail'in vekilidir. Yağmuru her yere taksim eden odur. Yağmur damlaları onun hesabıyle iner ve bulutlar onun sevkeylediği yere gider.
Yedi göğün kırmızı altından hesapsız kapıları vardır. Hepsi kilitlidir ve anahtarlarının ismi: Allahü ekber'dir. Her göğün reisinin desturuyle kapılarını kapıcıları açarlar. Yedi gökten her birinin kalınlığı ve yüksekliği beşyüz yıllık mesafedir. Her iki göğün arası beşyüz yıllık yoldur. Unutmamalıdır ki, yukarıda işaret olunduğu üzere yedi göğün tasnifini tekrarlamaktan murat, sayı ve mesafelerinin tayini değildir. Belki Allah'ın kudretinin büyüklüğünü beyandan kinayedir. Zira Allah'ın kudreti nihayetsizdir. Yedi göğün toplulukları ve şekilleri sahih rivayetler üzere çadırlar misali olup, yerin çevresinde bulunan ekiz kaf dağının yedisi üzerinde karar etmişlerdir. Sekizinci kaf dağı, dünya göğünün içinde yeri kuşatmıştır. Göklerin alt kısımları bu dağlar üzere nihayet bulmuştur.
 
 İkinci Madde
 
Yedi göğün altında, dünya göğüne bitişik olan denizin içinde güneş, ay ve yıldızların doğuş ve batışını ve bazı durumlarını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, bazı müfessirler ve muhaddisler demişlerdir ki: Hak Taâlâ, dünya göğü altında ve ona bitişik bir su denizi yaratmıştır ki, bu deniz, dünya göğünün içini kaplar. Bunun dalgaları, hava üzerinde Hak'kın emriyle karar ve sükûnet bulmuştur; bir damlası havaya düşmez. Allah, güneşi, ayı ve yıldızları kendi arşının nurundan yaratıp, bu su denizinin içinde balıklar gibi yüzücü eylemiştir. Bütün yıldızlardan, güneşi daha büyük ve nurlu edip, bundan sonra da ayı büyük ve nurlu etmiştir. Sonra Cibril aleyhisselâm kanadıyla ayın yüzünü mesh edip, ışığını yoketmiştir ki, nuru sönük olup, gece gündüzden fark ola. Onunla senelerin sayısı ve ayların hesabı malûm ola. Nitekim Hak Taâlâ Kelam-ı Kadim'inde buyurmuştur: "Bir delil olan geceyi, kaldırıp, yine bir delil olan gündüzü aydınlık kıldık." (17/12) Bunun içindir ki, ayın yüzünde çizgiler gibi görünen siyah belirtiler nurunun mahvolmasındandır. Hak Taâlâ bu deniz içinde, güneş için üçyüz altmış kulplu elmas cevherinden bir araba yaratıp, güneşi üzerine koymuştur. Her kulpu tutan bir elek yaratmıştır. Ta ki onlar, güneşi arabasıyle o denizde doğudan batıya çekip götüreler.
Hak Taâlâ ay için de üçyüz kulplu, sarı yakuttan bir araba yaratmıştır. Ayı onun üzerine koymuştur. Her bir kulpu kavramak için bir melek tayin etmiştir. Ta ki onlar, ayı arabasıyla doğudan batıya götüreler. Yine ay için lacivert cevherden altmış kulplu bir mahfaza yaratmıştır ki, ona altmış melek tayin etmiştir. Ay, arabasını yöneten melekler tarafından güneşten gün gün uzaklaştırıldıkça, mahfazasını tutan melekler de, aydan mahfazasını azar azar yaklaştırdıkça, mahfazasını dahi öte taraftan gün gün yaklaştırıp, ay güneşe yakın oldukta, mahfazasını tamamıyla ona giydirirler. Bu minval üzere kıyamete kadar gider. Bunun içindir ki, ay bazan kaybolur, bazan hilâl, bazan yarım, bazan da dolunay olur.
Yıldızların büyüklerine onar melek, küçüklerine birer melek tayin olunmuştur. Ta ki, hakim ve güçlü olan Allah'ın takdiri üzere onları, o denizde hareket ettirip, belirli vakitlerinde doğdurup batırırlar. Kaf dağının gerisindeki o deniz içinde, yıldızların her birini yine kendi doğuş yerlerine götürürler. Gökte kayan ateş parçalarıyla, oralarda kulak misafiri olan şeytanları taşlarlar ve yakarlar.
Hak Taâlâ kudretiyle güneş, ay ve yıldızlardan ancak beşi için yerin iki tarafında müteaddit doğuş ve batış yerleri yaratmıştır. Bunun içindir ki, bunlara yedi gezegen derler. Bunlar, her gün başka bir yerden doğup, başka bir yere batarlar. Güneş için doğu tarafında kaynayan siyah balçıktan yüz seksen ateş çıkartıp, batı tarafında da siyah balçıktan çıkan yüz eksen kaynak var etmiştir ki şiddetli ateş üzerinde kaynayan kazanlar misali kaynarlar.
Güneş, aziz ve alim olan Allah'ın takdiriyle, altı ay boyunca her gün yeni bir doğuş yerinden doğup, yeni bir batış yeri içinde batar, Altı ay sonunda yine önceki doğuş ve batış yerlerine döner. Senenin bitiminde tekrarına gelir. Seni boyunca güneyden kuzeye, kuzeyden güneye kayarak hareket eder. Bunun için, kışın güneşin doğuş ve batış yerleri güneyde olup, yaz günlerinde kuzey yönünde doğar ve batar. Ta kıyamete dek bu minval üzere gider. Eğer bu yakıcı güneş ışınları, o deniz içinden süzülmeyip doğrudan havaya gelseydi; o bize yakın olup, yeryüzünde bulunan yaratıklar tümden yanarlardı. Eğer güzel ayın nurlu yüzü, o denizle örtülü olmayıp, açıktan müşahede olunsaydı; cihan halkı, ayın güzelliğine meftun ve hayran olup, onu Tanrı edinirlerdi diye haber ve vârit olmuştur.
 
 Üçüncü Madde
 
Geceyi, gündüzü, güneşin secdelerini, ay ve güneş tutulmalarını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müfessirlerin ve muhaddislerin büyük çoğunluğu demişlerdir ki: Her gün, güneşin batma vakti olduğunda gece için tayin olunan melek, gecenin siyah cevherini, gökten doğu tarafına asıp; tedricen ufuklardan gündüzün beyaz cevherini kaldırır. Ta ki, gecenin cevheri ufukları kuşatıp, gece karanlığı olur. Güneşin nuru battıkta; ona vekil olan melekler, onun gökten göğe süratle kaldırıp, iki saat miktarı zaman içinde arş-ı azam altına götürürler. Burada güneş, cihanın Rahman'ına secde edip, melekler dahi onunla secdeye giderler. Cibril-i emin aleyhisselam, arşın nurundan, güneşe, bir günlük nurdan elbisesini giydirir. Bundan sonra gecenin saatleri tamam oldukta; güneşin doğuşundan iki saat önce, gündüz için tayin olunan melek, gündüzün beyaz cevherini göklerden doğu tarafına asıp, yavaş yavaş ufuklara gönderip, yaydıkça, gecenin meleği de, gecenin siyah cevherini yavaş yavaş göğe kaldırır. Ta ki, gündüzün cevheri, ufukları kuşatıp, cihan aydınlık olur. Güneş melekleri dahi, güneşi, gökten göğe süratle indirip, iki saatte önceki doğma yerine getirirler. güneş doğdukta; tayin edilmiş olan üçyüz altmış güneş meleği, tesbih ve tehlil ederek doğup, kanatlarını yayarlar. Güneşi, o günün saat ve dakikaları miktarınca hareket ettirip, batıya götürüp giderler. Bu minval üzere güneş, batış yerinde batıp, doğuş yerinden doğarak, kıyamet oluncaya değin böyle gelip gider. Kıyamet gününde üç gün miktarı durup, dördüncü gün battığı yerden doğsa gerektir. Bu durum, kıyamet şartlarının en meşhuru ve kıyamet alâmetlerinin en büyüğüdür ki, bundan sonra tevbeler kabul olmaz, küfür ve isyandan pişmanlık yarar sağlamaz.
Hak Taâlâ, güneş ve ay tutulmaları için belirli vakitler tayin etmiştir ki, yeryüzünde bulunan kulları, ayın ve güneşin değişmesini görüp, uyanarak, kendisine tevbe edeler ve yöneleler. Güneş tutulması vakti geldikte; güneş, arabasından düşüp, göğe doğru denizin derinliklerine gider. Eğer tamamıyle düşerse, güneş tam tutulup, yıldızları örten ışığı kalmayıp, büyük yıldızlar meydana çıkar. Eğer yarısı denize düşerse, düştüğü kadarı tutulur. Güneş tutulması durumunda güneş melekleri iki fırka olur. Bir fırykası, tesbih ederek, onu arabasından yana çekerler. Bir fırkası dahi tesbih ederek, arabayı güneşten yana yaklaştırırlar. Bu esnada yine güneşi batı tarafına alıp giderler. Ta ki, iki üç saat miktarı zamanda, önceki gibi arabası üzerine koyarlar. Böylece güneşi, âleme ışık vererek battığı yere yederler. Aynen bunun gibi, ay tutulması vakti geldikte; ay, arabasından denize ya tamamı, ya yarısı düşüp, bu olay süresince ay tutulması hasıl olur. Onun melekleri de iki fırka olup, tıpkı güneş tutulması vaktindeki minval üzere hareket ederek, ayı arabasına koyarlar; ay tekrar parlayıp, karanlık geceyi ışıklandırır. Melekler onu alıp, battığı yere götürürler.
Ay ve güneş tutulmasının faideleri vardır. Biri budur ki, güneş ve ayı tanrı edinenlerin sözlerinin çürüklüğü ortaya çıkar. Zira, değişikliğe uğrayan nesne, tanrı olamaz. Biri dahi budur ki, ay, ayın son üç gününde güneşin ışığından kurtuldukta; görünmez olduğu ve tam dolunay halindeyken tutulduğu; bunun da kemale ermenin noksana yakınlaşmak olduğunu gösterdiği, çünkü her kemalin bir zevali olduğunun kaçınılmazlığıdır.
Şu hale emniyette bulunan kemal sahiplerine, belâdan emniyet olmayıp, hazreti Hak'ka yönelmek lâzımdır. Nitekim Habib-i Ekrem sallallahü aleyhi ve sellem: "Emniyeti bekleyerek belâda olmayı, emniyetteyken belâdan sakınmaktan daha çok severim. Çünkü Allah bir kuluna ancak belâ için emniyet verir," buyurmuştur.
Güneş ve ay tutulmasının bir faideleri dahi budur ki; kıyamet gününde yüzlerin beyaz ve siyah omalarıı hatırlayıp, kulun tedarikli olması her dem Hak'kın rızasını gözetmesidir.
Güneş ve ay tutulmalarını görenlerin, tevbe ve istiğfarla Allah'a yönelmeleri lâzım olur.
 
 Dördüncü Madde
 
Kâinatı bazı durumlarını ve atmosferi bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müfessirler ve muhaddisler demişlerdir ki: Hak Taâlâ, yukarıda anlatılan denizin altında olan hava denizinin ortasında, yerle gök arasında bir su denizi daha yaratmıştır. Ona yasak deniz, derler. Onda, balıklar gibi çeşitli yaratıklar yüzüp, gezerler. Bu denizin suyuyla Nuh Tufanı olmuştur. Nuh kavmi onunla helâk bulmuştur. Hak Taâlâ, yağmur indirmek murat eyledikte; gökler üzerinde ola rızıklar denizinden belli vakitlerde, taksim edilmiş rızıkları göğe indirir ve yasaklanmış denize ulaştırır. Ondan rüzgâra yükleyip, bulutlara bildirir. Ta ki rızıklarla donatılan suyu, kalbur misali eleyip, yağmur damlaları eyleye. Ondan hem damlayı, Hak'kı emriyle bir melek indirip, kendi mevziine koyar. Çünkü melekler, nurdan yaratılmıştır, onun için yağmur indirmek gibi işlerde birbiri üzerine yığılmayıp, ışık şuaları gibi birbirinden geçerler. Gökten yere inen her yağmur damlası, ölçülü, tartılıdır; karaya ve denize yararı çoktur. Eğer, yağmur damlası rızık ile donanmış ise, ondan kara nebatlar hasıl olur, denizde incilere ulaşır. O halde rızıklar, denizden yağmur denizine, orada bulutlara, onlardan da karaya ve denize iner. Hak Taâlâ, atmosferde, yani hava denizinin içinde kardan ve doludan nice yüzbin dağlar yaratmıştır. Yerin bir tarafına kar, bir tarafına dolu gönderecek oldukta; bunlara vekil olan Mikail aleyhisselama emreder. O dahi vekili olan İsmail adlı meleğe emredip, murat eylediği yere, istediği kadar her tanesini bir melek koyar. Nitekim Hak Taâlâ: "Görmedin mi ki Allah, bulutları sürüklüyor; sonra bulutların arasını topluyor, sonra onu bir yığın haline getiriyor. İşte görüyorsun ki, yağmur bunların arasından çıkıyor. Allah, gökte dağlar halindeki birikintilerden dolu indiriyor da, dilediği kimseye bununla musibet veriyor, dilediğinden de onu bertaraf ediyor. Şimşeğin parıltısı neredeyse gözleri alıverecek." (24/43), buyurmuştur.
Hak Taâlâ, yeşil cevherden suyu yarattıkta; onun buharından rüzgârı yaratmıştır. Yer ve gök arasında olan rüzgâr üç kısımdır. Birisi kısır rüzgârdır ki, Ad kavmine gönderilmiştir. Birisi kara rüzgârdır ki, yıldızlar denizini, yağmurlar denizini, kar ve dolu dağlarını yüklenip, atmosferde tutmuştur. Üçüncü rüzgâr, yerdekilerin rüzgârıdır ki, doğu-batı, güney-kuzey yönlerinden hareket eden havadır. O, bulutları ve buharları birleştirip ayırır, yağmur ve kar inecek yerlere akıp gider. Şu halde rüzgâr esmesi de Mikail aleyhisselamın tedbirine uygundur ve onun hareket ettirmesine bağlıdır: Onun izniyle esip, izniyle kesilir.
Hak Taâlâ, bu havayı yaratıklarının ruhlarına nefes etmiştir. Bu rüzgârı, fera ve sürûr; eşyanın ve işlerin düzenleyicisi etmiştir. Çünkü rüzgâr olmasa, her şey kokar ve bozulurdu, bütün canlılar yerde helâk bulurdu. Rüzgârın yağmuru ve bitkileri beslemesi gibi faydaları çoktur. Yüzleri güzelleştirme, hayatı koruma ve hayata nefes verme gibi özelliklerinin nihayeti yoktur.
Hak Taâlâ, bulutları, içleri boş ve latif biçimde yaratmıştır. onları, Mikail aleyhisselamın yardımcıları havada toplayıp, yere yakın getirdikte; gökyüzünü örtüp, kesif bir bulut olurlar. Hak Taâlâ, bulutların sevki için Ra'd adlı bir küçük melek yaratıp, onu, Mikail aleyhisselama tâbi kılmıştır. Onun demirden bir kırbacı vardır ki, kamçıyla bulutları develer gibi sevk eder. Vuruşunun şiddetiyle kırbacından ateş çıkar ki, ona şimşek derler. Eğer o ateşin kıvılcımı yere düşerse, ona yıldırım derler. O korkutucu gök gürültüsü, küçücük bir melek olan Ra'd'ın sadasıdır ki, Hak'kı hamd ile tesbih eder. O, bulutları yerlerine sevkedip gider. Nitekim Hak Taâlâ Kelam-ı Kadim'inde: "*ök gürültüsü, Allah'ı hamd ile tesbih eder; melekler de Allah'dan korkarak tesbih ederler," (13/13), buyurmuştur.
Hadis-i şerifte vârif olmuştur ki, havada ortaya çıka yeşil ve kırmızı kavis Kuzah kavsi değildir, zira Kuzah şeytanın namıdır. Belki o Allah'ın kavsidir ki, rahmet alâmeti, kudret belirtisi ve bereket habercisidir.
Hak Taâlâ, yeryüzüne komşu olan havayı, lâtif yaratmıştır. Ta ki yeryüzünde bulunan yaratıklar onu, koklayarak teneffüs edip, hayat bularak yaşayalar. Bu havanın üstünde duman, onun üstünde beyaz bulutlar, onun üstünde yağmur bulutları, onun üstünde uça kuşlar yaratmıştır ki, kuşların ne yasaklanmış denizde yuvaları vardır, ne yeryüzünde yuvaları vardır. Onlar ancak hava yerler, hava içerler; havada uyurlar, havada çiftleşirler. Yumurtaları havadan düşerken, ruh bulup yavru olur ve kanatları tamamlanana kadar, kuş olup uçana dek düşerler. Bundan sonra da yukarı doğru uçup, hemcinslerine giderler. Bunların bulunduğu havanın üstünde, kar ve dolu dağları, bunun üstünde yasaklanmış deniz, bunun üstünde lâtif hava ve bunun üstünde yıldızlar denizini yaratmıştır. Güneş, ay ve yıldızların nurları büyük ve şiddetli olup, onlarla bizim aramızda bulunan lâtif hava, saf deniz, kar ve bulutlar az olduğundan büyük bir engel teşkil etmez. Eğer, güneş ile yer arasıda bütün bunlar, bu kadarcık engel teşkil etmeseydi, güneşin sıcağına asla tahammül olunmazdı.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

4-BÖLÜM

  

4-BÖLÜM
 
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
 
Yedi denizin, sekiz kaf dağının, yedi yerin ve her tabakanın sakinlerini, cehennemi ve şedi tabakasını ve her bir tabakasında bulunanların, kıyamet şartlarının ve kıyamet hallerinin, âlemin yokoluşunun ve mahşerin durumlarının yaratılış keyfiyetini; beş madde ile beyan eder.
 
Birinci Madde
 
Yedi denizi, dağları, yerleri ve cehennemi özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak etmişlerdir ki: Hak Taâlâ yerleri ve gökleri yaratmak murat eyledikte; daha önce anlattığımız yeşil cevherlerin suyundan, cennetler ve hazineler altında kalan artığının saf ve lâtifinden yedi göğü yaratıp, ondan kalan bulanık suyu ve tortuyu birbirine vurmuştur. O zaman, bunun özü yüzüne çıkıp, dalgaları yükseldikte; o öz ve dalgalarını dondurmuştur: Yerler ve dağlar olmuştur. Dağlar dahi yerin direkleri olmuştur. Sonra Hak Taâlâ, bütün dağların damarını, yeri kuşatmış olan kaf dağına bağlamıştır. Bir büyük meleği, zelzeleye müvekkel edip, dağların damarlarını onun eline vermiştir. Şu halde Hak Taâlâ, bir yein halkını isyanlardan men ve yasak etmek murat eyledikte; o melek, Hak'kın emriyle o yerin damarını hareket ettirir. Ta ki oranın halkı, o zelzeleden korkuyla kendilerine gelip, Hak Taâlâya yöneleler ve itaatkâr olalar.
Bundan sonra yedi denizi yaratmıştır ki, en küçüğü yerin çevresini, kaf dağının ötesinden kuşatır. Onun nâmı bahr-i muhit olmuştur. Onun gerisindeki ikinci denizdir ki, namı: Kaynes'tir. Onun ötesindeki üçüncü denizdir ki, nâmı: Esam'dır. Onun ötesindeki dördüncü denizdir ki, nâmı: Muzlem'dir. onun ötesindeki beşinci denizdir ki, nâmı: Mırmas'dır. Dnun ötesindeki altıncı denizdir ki, nâmı: Sâkin'dir. Onun ötesindeki yedinci denizdir ki, nâmı: Bâki'dir. Yedi denizin sonuncusu odur. Bütün bu denizler, birbirini kuşatmıştır. her birinin eni beşyüz yıllık yoldur. Hak Taâlâ, yeşil cevherin artığından her iki deniz arasında, ilk denizle yerin çevresi arasında ve yedinci denizin ötesinde birer yeşil kaf dağı yaratmıştır ki, sayıları sekize yetmiştir. Bu dağların her birinin eni beşyüz yıllık yoldur. Bundan sonra Hak Taâlâ, kudretiyle, çadırla misali yedi dağı üzerine yedi göğün kenarlarını kubbeler gibi kuymuştur. Sekizinci kaf dağı ise, dünya göğünün içinde, bahr-i muhit ile yer arasında hepsinden mücerre ve sade kalmıştır. Hak Taâlâ o yeşil dağı, göğün içinden güneş ışığı, ay e yıldızların nuruyla aydınlatıp, şuaları kaf dağından havaya aksettiğinden, renksiz hava yeşil renk gösterip, halk bunu göğün rengi zannederler.
Hak Taâlâ, yedi göğün her birisini, balıklar gibi binlerce çeşit yaratıkla dopdolu etmiştir. Yedi göğün duvarı olan kaf dağının ötesinde bir büyük yılan yaratmıştır. Yılan, büyük dağı halkı gibi kuşatıp, başını kuyruğu üzerine koymuştur. Kıyamete dek Hak Taâlâ'ya yüksek savtıyle tesbih eder. Bu denizler ortasında yedi yer, bir gemi gibi hareketli ve huzursuz iken, Hak Taâlâ bir büyük melek tayin etmiştir ki, yerlerin etrafını kavrayıp, bir omuzu üzerinde sâki kılmıştı. Sonra Hak Taâlâ, o meleğin ayağı sağlam dursun için yeşil yakuttan bir büyük kare biçiminde kaya yaratmıştır ki; onun en üst düzeyinde bin vâdi yaratıp, her birini bir deniz ile ve her denizi binlerce çeşit yaratıkla doldurmuştur. Daha sonra Hak Taâlâ, o kayayı sabit tutmak içi bir büyük kırmızı öküz yaratmıştır ki, onun kırkbin başı, kırkbin boynuzu, kırkbin ayağı vardır. Her iki ayağı arası bir yıllık yoldur. Kayayı, boynuzları ve sırtı üzerine yüklenmiştir. Bu öküzün adı: Liyunan'dır. Sonra Hak Taâlâ, onun ayaklarını sabitleştirmek için bir büyük balık yaratmıştır ki, yedi deniz onun ağzında bir damla gibidir. Sonra Hak Taâlâ, o balığın altında bir büyük deniz yaratmıştır ki, büyük alık, bu büyük denizde sükûn ve karar etmiştir. Sonra Hak Taâlâ, o denizi altıda, yedi tabaka cehennem yaratmıştır. O büyük deniz, cehennem üzerinde sâkin olmuştur. Sonra Hak Taâlâ, yedi cehennemin altında sert rüzgâr yaratmıştır ki, sair ve sakar (cehennemin iki tabakası) onun üzerinde karar kılmıştır. Daha sonra Hak Taâlâ, o rüzgârın altında karanlık ve onun altında pere yaratmıştır. Yaratıkların ilmi o perdeye dek yetmiştir. Mülkünü ve mülkünde olanları Allah daha iyi bilir.
 
 İkinci Madde
 
Yedi yerin durumlarını ve her tabakanın sâkinlerini, cehennemin yedi tabakasını ve her birinin isimlerini ve oralarda bulunanları ayrıntılarıyla bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak etmişlerdir ki: Hak Taâlâ, kudretiyle yerleri birbirinin altında yedi tabaka yaratmıştır. Her yerin genişliği ve her iki yerin ara mesafesini beşyüz yıllık yol edip, hava ile dolu eylemiştir. İlk tabakanın nâmı: Dimka'dır. Kısır rüzgâr gibi havası nâhoştur. Onda bi çeşit yaratık vardır ki, Berşem nâmıyle meşhurdur. onlara hem hesap, hem azap vardır. İkinci tabakanın adı: Celde'dir. Onda cehennemlikler için azabın he türlüsü hazırdır. Buranın kavminin ismi: Tamas'ıdr. Birbirlerini yerler. Üçüncü tabakanın adı: Celde'dir. Onda cehennemlikler için azabın her türlüsü hazırdır. Buranın kavminin ismi: Tamas'dır. Birbirlerini yerler. Üçüncü tabakanın ismi: Arka'dır. Onda katır gibi akrepler vardır ki, kuyrukları mızraklar benzeridir. Her birinin kuyruğunda üçyüz boğum vardır ki, öldürücü zehir ile dolmuştur. Onun sakinleri bir hasis taifedir ki onlara: Kabes derler. Onların yiyeceği toprak, içeceği rutubettir. Dördüncü tabakanın adı: Harba'dır. Onda dağlar gibi ejderhalar vardır ki, kuyrukları uzun hurma ağacı gibidir. eğer birinin zehiri bahr-i muhite karışsa, denizdeki yaratıkların cümlesi helak olurlardı. Onun sâkinlerine: Cülhan deler. Onların ne gözleri, ne ayakları vardır, ancak iki kanatları vardır ki, uçarlar. Beşinci tabakanın adı: melsa'dır. kavminin adı: Muhtat'dır. Sayıları hesaba gelmez. Biribirlerini yerler. Orada kükürtten dağlar gibi taşlar vardır ki, kâfirlerin boyunlarına bağlayıp, cehenneme bırakırlar. Altıncı tabakanın adı: Siccin'dir. Cehennemliklerin amel defterleri oradadır. Sakinlerine: Kutata derler. Cümlesi kuş şeklindedir. Lâkin elleri adam eli gibi, kulakları öküz kulağı gibi, ayakları koyun ayağı gibidir. Onlar, melekle gibidir; yemezler, içmezler, uyumazlar ve cinsî ilişkide bulunmazlar. Daima Hak Taâlâ'ya ibadet ederler. Bir rivayette, ateşliklerin ruhları, kıyamete kadar orada hapsolmuşlardır. Yedinci tabakanın adı: Ucba'dır. Kavminin adı: Cüsum'dur. Cümlesi kısa boylu, siyah habeşli gibidir. Elleri ve ayakları, yırtıcı hayvan pençesi gibidir. Ye'cüc ve Me'cüc'ü onlar helak etseler gerektir. Halen, lânetlenmiş İblis, taraftarlarıyla onda sâkindir. Kendisi bir taht üzerinde oturur. Yandaşları etrafında saf saf durup, her biri yeryüzünde insanoğlunu sapıtmakla ettikleri fesat ve fitneleri, İblis'e arz ederler. Onlardan her kimin şer ve fesadı çok ve büyük ise; İblis onu yanına alıp, sahte övgüler düzüp, iltifat ederek yakınlarından sayar. Hak Taâlâ, Ümmet-i Muhammed'i onların şerlerinden korusun. Amin. Anlatılan bu yerin ortasında karanlıktan bir perde vardır.
Bu yedi tabaka yer, büyük bir meleğin omuzunda karar kılmıştır. Hak Taâlâ, yedi yer altında bulunan yeşil kaya, kırmızı öküz, büyük balık ve büyük denizden aşağıda kendi haşmetinden yedi tabaka cehennem yaratmıştır ki, birbirinden aşağıdadır. Her tabakanın arası beşyüz yıllık mesafedir. Cehennemin yedi kapısı vardır ki, her birinin içinde ateşten yetmişbin dağ vardır. Her dağda ateşten yetmişbin vâdi vardır. Her bir vâdide ateşten yetmişbin kale vardır. Her kalede ateşten yetmişbin ev vardır. Her ev içinde ipler, sandıklar, tokmaklar, topuzlar, zincirler, bukağılar, köpekler, yılanlar, zehirli akrepler, kaynar ve irinli sular, zehir ve zakkum emsali bin türlü azap vardır. Onda kara yüzlü, gök gözlü zebani melekleri vardır ki, cümlesi sağırdır ve onlarda merhamet duygusu yaratılmamıştır. Öyle çoktur ki hesabı yoktur. Hak Taâlâ, zebanilere bir büyük ve heybetli melek vekil etmiştir ki, ona Mâlik derler. Yedi cehennemin hâkimi ve kapıcısı odur.
İlk cehennemin adına: Cehennem derler ve azabı, ötekilerinden hafif, daha zariftir. Bu, Muhammed Ümmetinin âsileri için yapılmıştır. İkinci tabakanın adı: Sair'dir. Hıristiyanlar onda eserdir. Üçüncü tabakanın adı: sakar'dır. Yahudiler için kararlaştırılmış ebedî duraktır. Dördüncü tabakanın adı: Cahim'dir. Mürtedler ve şeytanlar için azabı elimdir. Beşinci tabakanın adı: Hutame'dir. Gayya kuyusu ondadır. Ye'cüc, Me'cüc ve kâfirlerin yeridir. altıncı tabakanın adı: Leza'dir. Puta tapanlar, ateşe tapanlar ve sihirbazlar için hazırdır. Yedinci tabaka ki, ta diptedir ve adı: Haviye'dir. O, mülhitleri, zındıkları, yalancıları ve münafıkları kucaklayıcıdır. onun ateşi, harareti, azap ve şiddeti hepsinden üstündür. Cehennemin tabakalarının tümü, yedibin tabakadan ziyadedir. (Allahım, bizi cehennem azabından koru; affınla ey bağışlayıcı!)
 
 Üçüncü Madde
 
Alem ağacının meyvesi olan Adem aleyhisselâmın ruhu, cümleden önceyken, cümleden sonra ortaya çıkmasını ve cennete çıkmasını ve oradan inmesini; zürriyetiyle yeryüzünün imaratını ve onun neslinden Habib-i Ekrem Muhammed sallallahü taâlâ aleyhi ve sellem hazretlerinin doğuşunu, onun şeriat ve efendiliğinin bâkî olduğunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak ile demişlerdir ki: Hak Taâlâ, ruhlar âlemini yaratıp, ikibin yıl kadar müddetten sonra cesetler âlemini dahi icat eyleyip, altı günde arş-ı âlâdan karanlık ve perdeye varıncaya dek cümlenin tamamiyle nizamını vermiştir. Sonra kendisine yakın melekleri arş-ı azamın ayağında iskân edip, korkan ve saf tutan melekler için arşın çevresini mekan eylemiştir. Diğer kerim meleklerin mertebelerince her zümresine belirli bir makam ihsan edip; bir sınıfını kürsüde, bir sınıfını sidrede, bir sınıfını liva-yı hamd altında ve daha birçok sınıflarını cennette huri ve gılmanlar ile iskân eylemiştir. Meleklerin nice bin sınıflarıyle gökler, yerler, denizler ve cehennemler dolmuştur. Onları, yerlerde ve denizlerde olan yaratıklarına hizmetçi kılmıştır. Cehenneme dolan melekler zebaniler olmuştur. Mücerret ruhlar, bölük bölük askerler olup, gökleri ve yerleri kuşatmış olan İsrafil'in surunun içinde, her zümre mertebesince makamını bulmuştur. Çünkü Hak Taâlâ, gökleri ve yeri yarattığı gün, cisimler âleminin her semtini arş-ı âlâdan en aşağı perdeye varıncaya dek melekler, ruhlar, cisimler, yaratıklar ile dopdolu kılmıştır.
Bu dünyayı dahi yani yeryüzünü hem çeşitli yaratıklardan hâli koymayıp, o vakitte çıplak zeminin bütün vâdilerinde ve dağlarında darı bitirip, bütün yeryüzünü iyice doldurdukta; kudretiyle bir tavus kuşu yaratıp, dünya dolusu darıyı ona rızık etmiştir. Bundan sonra tavus kuşu, kendisine verilen rızkı yıllarca yiyip, on adet vâdide darı kaldıkta; korkusundan günde on tanesini yerinden kaldırırdı. Bir zaman sonra bir vâdi darı kalmıştır. Bu durumda kuş, günde bir tane ile kanaat etmiştir. Ta ki, kendisine ayrılan rızık bittikte; kuşun eceli gelmiştir. Bir kere fikrolunsa ki, bu köhne dünya ne zamandan beri bu nizamı bulmuştur. Ve nelerden geri kalmıştır; akıl sahiplerine son derece ibret tevhası olmuştur. Bundan sonra Hak Taâlâ, hikmetiyle bu yeryüzünde renksiz ve dumansız ateşten cinleri yaratıp, Mearic ismiyle dahi isimlendirmiştir. Mearic, cinlerin babasıdır. Ondan eşini yaratıp, Mearice nâmıyle ad vermiştir. Onların evlenmesinden cin taifesi doğup, nice yüzbin kabile vücuda gelmiştir. Lanetlenmiş İblis, onlardan peyda olmuştur. Cin taifesi o derece çoğalmıştır ki, yeryüzünü doldurmuştur. Onların aslî suretleri insan suretindedir. Melekler gibi lâtif cisimli olduklarından, murat ettikleri suretlerde teşekkül ederler. Onların zürriyeti çok olduğundan yeryüzüne sığmayıp, lânetlenmiş İblis, çocuklarıyla dünya göğüne çıkıp, onda sakin olmuştur. Bütün cinler, gece ve gündüz Allah Taâlâ'ya ibadet edip, asla âsi olmazlardı. Böylece yedibin sene geçtikten sonra yeryüzünde kalanları, türlü bozgunculuklara ve kan dökmeye başladılar. İtaatı terk edip, isyan işlediler. Bundan sonra Hak Taâlâ, her yüz yılda bir kere kendilerinden peygamber gönderdikçe; onu helâk edip onikibin senede yüzyirmi peygamber katletmiş8lerdir. Bundan sonra Hak Taâlâ, onlara hışmedip, dünya göğünde sakin olan iblis'i çocuklarıyla yeryüzüne gönderip, yerde olan cinleri bir yere topladıkta; gökten bir ateş inip; cümlesini yakmıştır. "Gökten gönderdiği iblis soyunu denizlerdeki adalarda iskân edip, İblis, Allah'a gayet itaatkar ve boyun eğici olduğundan, onu yedinci göğe kaldırmıştır. İblis, ilahî dergahta makbul olmuş, allah onu cennete sokmuştur. Yeryüzü boş kalmasın için, dünya göğünden melekler indirip, iskân etmiştir. Onlar da, hak Taâlâ'ya ibadetle meşgul olup, bin yıl dahi bu minval üzere gitmiştir ki, cinlerin babası Mearic yaratılalıdan beri yılların sayısı yirmibin yıla yetmiştir.
Bundan sonra Hak Taâlâ, âlemin efendisi, insanların babası olan Hazreti Adem aleyhisselamı yaratmak murat eyledikte; Azrail aleyhisselamı gönderip, yeryüzündeki yedi iklimden toprak aldırmıştır. Cebrail aleyhisselamı gönderip, o, kuru toprağı kırk gün yoğurmuştur. Bundan sonra Hak Taâlâ, o çamuru en güzel biçim üzere Numan vâdisinin içinde şekillendirmiştir. Kendi ruhundan onun başına üfleyip, yeryüzünde onu meleklerin secde yönü ve insanlara peygamber etmiştir. Bütün melekler ona secde eyledikte; İblis, buna "hayır" deyip, secde etmediği için lânetlenmişlerden ve kovulmuşlardan olmuştur. Kıyamete kadar da mühlet almıştır. Sayısız zürriyetiyle Adem'in zürriyetine tasalluta fırsat bulmuştur. İnsanoğlunun bedeninin her yerinden girip, damarlar içinde kan gibi akıp, yoldan çıkarmaya çalışır. Lâkin hiç kimseyi cebren âsi ve kâfir edemez. Ancak ibadetleri acı ve zor, günahları lezzetli ve kolay göstermekle vesvese eder. Hak Taâlâ, cümlemizi onun şerrinden korusun. Amin!
Hak Taâlâ, Adem peygamber aleyhisselamı yeryüzünde yarattıktan kırk yıl sonra onu göklere kaldırıp, firdevs cennetine sokup, cennet elbiseleri giydirip, çok nimetler ihsan etmiştir. Ona, bir nimeti verdikçe: "Bu nimetle kanaat eder misin?" deyip, Adem aleyhisselama hitap etmiştir. O dahi: "Kâni değilim ya Rabbi!" diye cevap vermiştir. Ta ki, Adem aleyhisselama bir gaflet verip, sol kaburga kemiğinden Hazreti Havva anamızı yarattıkta; Adem, gözünü açıp, görmüştür ki, yanında kendi benzeri bir sevimli insan oturmuştur. Böylece onunla sohbet, ülfet ve vuslat hâsıl oldukta; Hak Taâlâ, yine hitap edip buyurmuştur ki "Ey Adem! Bu nimetimle nicesin?" O dahi cevap vermiştir ki: "Ya Rabbi! Hesapsız ynimetinin denizine batmışımdır. Bu nimetini, cümleden büyük bulmuşumdur. Bununla kanaat kılmışımdır. Çünkü Havva ile sükûnet bulup, ülfetiyle ünsiyet kılıp, ondan kâm almışımdır. Bundan gayri ikrama hacet kalmayıp, bu ihsanının şükür ve sürûruyla dolmuşumdur." Bundan sonra Hak Taâlâ, ona: "Ey Adem! Havva ile cennetimde sâkin olup, her nimetten lezzet alasınız. Ancak buğday ağacına yakın gelmeyesiniz. Ondan yiyip, bana âsi olmayasınız," diye tenbih buyurmuştur. Bu minval üzere hazreti Adem, Havva ile bin yıl kadar cennet safalarını sürmüşlerdir. Bundan sonra Adem babamız, Havva anamızın sözüne uyup, buğday ağacından alıp, ikisi de yedikte; Hak Taâlâ aleyhisselam, Hindistan'da yüksek bir dağ üzerine inmiştir. İkiyüz yıl o dağda ağlayıp, tevbeye meşgul oldukta; tevbesi kabule yetmiştir. Havva anamız dahi, adem babamızı isteyip ikiyüz yıllık hasretle Arafat dağı üzerinde kavuşmak müyesser olmuştur.
NAZM
İki canibden ol iki müştak
İkisi bile mübtela-yı firak
Birbirine heman eriştiler
Ağlaşıp, sarmaşıp, görüştüler.
Bundan sonra Şam'a gelip, onda kalıp, Habil ve Kabil orada dünyaya gelip, yine Hindistan'a gitmişlerdir. Ömürlerinin süresi ikibin sene oldukta; hazreti Adem aleyhisselam Serendib adasında; ondan kırk yıl sonra hazreti Havva Cidde'de vefat etmişlerdir.
Bundan sonra Adem ile Havva'nın zürriyetleri yeryüzünü meskûn ve mamur etmişlerdir. Hazreti Adem aleyhisselamın neslinden ice bin kimseler nübüvvete ermişlerdir. Hazreti Adem'den altıbin sene geçtikte; Mekke-i Mükerreme'de hazreti İsmail evladından, Kureyş Kabilesinden, Haşim Oğullarından Abdullahl'ın sulbünden Muhammed Mustafa sallallahü taâlâ aleyhi ve sellem hazretleri dünyaya gelip, kırk sene velayet zevkiyle safalar sürmüştür. Kırkbir yaşında bütün insanlara ve cinlere peygamber olup, onüç sene Mekke'de kâfirlerden cefalar görmüştür. Mekke'de mağlûp iken, Medine'ye hicret etmiştir. Hicretin onuncu senesi Mekke4ye galip gelip fethederek, yine Medine'ye gitmiştir. O seni Medine'de yaşı altmışüç yıla yetmiştir. O sene de Medine'de vefat etmiştir. Bizim Peygamberimiz sallallahü aleyhi ve sellem odur ki: Peygamberlerin sonuncusudur, ondan sonra peygamber gelmez, şeriatı kıyamete dek bâkidir; ortadan kaldırılmaz, değiştirilmez, hükümleri bozulmaz. Hicretten bu zamana gelinceye dek ay senesine göre tarih, binyüz yetmişe, yetmiştir. (H. 1170 / M. 1756). Şu halde zamanın sonu olup, dünyanın ömrü geçip gitmiştir. Kıyamet yakın olup; edep, haya, sevgi, vefa, doğruluk ve safa yitmiş ve batmıştır. Zira ki Peygamberimiz sallallahü taâlâ aleyhi ve sellem hazretlerinin haber verdiği kıyamet şartlarının nicesi zuhur etmiştir. (Ey Allahım! Ahirzamanın fitnesinden bizi koru. Bizi şehadet ve iman ile dünyadan çıkar; rahmetinle ey Rahman ve Rahim olan Allah!)
 
 Dördüncü Madde
 
Kıyametin şartlarını, kıyametin alâmetlerini, surun üfürülüşünü, zelzele ve insanların perişanlığını, yaratıkların helakini ve göklerin harap olmasını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, sadece muhaddisler ittifak etmişlerdir ki: Kıyametin şartları ve kıyametin alâmetleri iki çeşittir. Biri gizli alâmetler, biri de açık alâmetlerdir.
Gizli alâmetler: İnsandan izzet, hürmet, muhabbet, şefkat, edep, haya, cömertlik, ahde vefa, doğruluk, safa, dostluk, takva, şeriatın yürürlükten kalkması gibi. Şehirlerde mescitlerin çoğalması ve cemaatin azalması, binaların yüksek olması, elbiselerin incelmesi, kadınların ve çocukların hakimiyeti ele geçirmesi, kadınların erkekler, erkeklerin kadınlara benzemesi, homoseksüelliğin ve kadınlar arasında seviciliğin yaygınlaşması, eşyanın bereketinin azalması, akraba ziyaretinin ve şeriata uygun alış-verişin kesilmesi, kötülerin hürmet görmesi, iyilerin hakir görülmesi, cariyelerin efendilerini doğurması, kan dökülmesi, fisk ve fücurun artması ve kabirlerin süslenmesi gibi işlerdir ki, bunlara kıyametin şartları dahi derler.
 
Açık alâmetler: Kıyametin açık alâmetleri ondur.
 
1- Deccalın çıkışı.
2- Üç gece üstüste ay tutulması.
3- Üç sene boyunca yedi iklimde kıtlık olması.
4- Büyük bir dumanın her tarafı kaplaması.
5- İsa aleyhisselamın Şam'daki beyaz minare üzerine inip, Deccal'ı öldürerek, Şeriat-ı Muhammediyye ile amel etmesi.
6- Resul-ü Ekrem'in soyundan Mehdi çıkıp, kırk yıl adâlet üzere gidip, Hazreti İsa aleyhisselamı bulması.
7- Dâbbe-tül-Arz'ın vücuda gelmesi.
8- Ye'cüc ve Me'cüc'ün İskender seddinden çıkarak, yedi iklimi istilâ etmesi.
9- Hazreti İsa aleyhisselamın Mekke-i Mükerreme'ye gelip, buradan ahirete gitmesi; bundan sonra da Kâbe'nin yıkılması.
10- Güneşin batıdan doğup, orada dolanması.
Bu şartların ve alâmetlerin ortaya çıkmasından sonra misk ve anber kokusu gibi serin ve temiz rüzgâr esip, müminlerin ruhları bu rüzgârın tatlılığıyla çıkar. Bundan sonra Kur'an-ı Kerim'in hükümleri yeryüzünden kalkıp, halkın cümlesi cehalette kalır. Yüz yıl dahi öyle gider.
Müfessirle dahi ittifak etmişlerdir ki: Bütün bunlardan sonra Hak Taâlâ, İsrafil aleyhisselama suru üfürmekle emreder. Hemen o an surun narasının heybetinden yedi gökte ola meleklerin ve yedi yerde olan yaratıkların cümlesi, kıyamet koptu sanıp, yüzleri üzere düşüp, kendilerinden geçerler. Gökler ve yerler titreyiş ve sarsıntıyla düşüp, yıldızlar dökülür. Saçlar, sakallar ağarıp, hamileler doğurup, insanların cümlesi kendinden gidip, sarhoşlar misali kalırlar. Bu, surun ilk üfürülüşüdür ki, ondan bu heybetleri alırlar. Kırk yıl dahi bu minval üzere gider. Bundan sonra Hak Taâlâ, İsrafil aleyhisselama yine sura üfürmekle emreder. Bunun üzerine o dahi ikinci üfleyişte suru öyle güçlü üfler ki, şiddetinden bütün dağlar o demde düzlenerek yerlerinden kopup, havaya çıkıp, atılmış pamuk gibi bulut olurlar. Yedi gök, pare pare olup, yeryüzüne su gibi eriyip dökülürler. Denizlerin suyu kupkuru olup, güneş ve ayın ışığı gidip, kapkara olurlar. Cihanı karanlık kaplayıp, arş-ı âlâdan aşağıların aşağısına belki perde altına dek, her ne kadar yaratık ve melek varsa cümleten helâk olup, fena bulurlar. Ancak Allah'a yakın meleklerden sekiz melek kalırlar. Onlar; Cebrail, Mikail, Rıdvan ve Azrail'dir. Öteki dördü; arşın taşıyıcılarıdır ki, birisi İsrafildir. Bundan sonra Azrail aleyhisselam, o yedi meleğin dahi ruhlarını kabzeder. En son kendi ruhunu kabzederken bir çığlık atar ki, narasının sadası gökleri geçip, yerlere gider.
Şu halde her can, ölümü tadıp, yok olur. İki âlemde bir kimse kalmayıp, ancak Celal ve ikram sahibi olan Allah Taâlâ kalır. Bu âlem, harap, boş, tenha virane gibi, kırk yıl daha bu durum üzere kalır. Ve kimse olmadığından yine kendisi: "Her şeye galip olan tek Allah'ın!" (40/16) deyip, kendi kendisine cevap eder.
 
 Beşinci Madde
 
Surun üçüncü üfürülüşünü, ölülerin diriltilişini, cesetlerin haşrini, amel defterlerini, hesabı, mizanı, sırat köprüsünü, arafı özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müfessirler ve muhaddisler ittifak etmişlerdir ki: Hak Taâlâ, yeryüzünü şiddetli bir rüzgâr ile dümdüz edip, Şam sahrasının hizasında mahşer yerini yüzbin yeryüzü kadar geniş eder. Arş altındaki hayat denizinden kırk gün devamlı olarak insan menisi gibi bu dünyaya yağmur iner. Bütün yeryüzü deniz gibi doldukta; çamur tabakasında toprak olan insan ve hayvan bedenlerinin tümü, o yağmuru çekip, bütün parçaları bir yere gelip, her ceset evvelki görünümünde olup, yeryüzünde bakla gibi biter. Her beden, kendi olgunluğuna yeter. Sonra Hak Taâlâ, en son ölen sekiz meleği diriltip, İsrafil aleyhisselama: "Suru üfle!" diye emreder. O dahi, üçüncü üfleyişi öyle zarif ve lâtif üfler ki, surun içinde sakin olan ruhlar, o demde ufuklara yayılıp, her can kendi kafesini bulur. Nasıl ki, koyun sürüsü içinde her kuzu kendi anasını bilir; bunun gibi her can kendi cismini bilip ve bulup onunla kalır. İlk ve son yaratıklar, melekler, huriler, insanlar, cinler, şeytanlar, deniz hayvanları ve her hayvanları, bütün haşereler, kıyametin bir anında tamamen ruh bulurlar ve mahşer yerine her taraftan toplanırlar. Peygamberlere, velilere, âlimlere ve salihlere cennetten elbiseler ve buraklar gelip; giyip ve binip, arşın gölgesine gidip, minber ve kürsüler üzerinde rahat ve selametle otururlar. Geri kalan yaratıkların cümlesi, aç, susuz, başları açık, çıplak, yalınayak yürüyerek, düşe kalka arasat meydanına gelip, mahşer yerinde haşrolurlar. Sıklaşıp, ayak üzerinde dururlar. Tepelerine güneş, bir mil miktarı yakın olup, hararetten çok ter dökerler. Kimi topuğuna, kimi dizine, kimi göğsüne, kimi boğazına dek ter içinde kalırlar. Niceleri ter denizinde gömülürler.
Cehennemi, yeraltından mahşer meydanına yetmişbin saf zebaniler getirirler. Mahşer halknı, halka gibi kuşatırlar. Mahşer halkı, ellibin yıl kadar hesabı beklemekle o halde sıkıntı içinde kalırlar. Dünyada, Kiramen kâtibin; yazdığı amel defterlerini sahiplerine verirler. Müminlee ve itaatli olanlara sağdan, kâfirlere ve bozgunculara soldan verirleri. Hak Taâlâ, bütün yaratıklarına orada vasıtasız kelam söyler. Kıyametin bir anında hepsinin hesabını görüp; kimine hitap, kimine itap eyler. Hak Taâlâ, mazlumun hakkını zâlimden alıp, zâlimin hasenâtı varsa mazluma verir; yoksa, mazlumun günahlarını zâlime yükler. Hesaptan sonra hayvanları toprak eder. Kâfirer, hayvanlara gıpta edip, keşke biz de toprak olaydık, derler.
Mahşer yerinde, iki direk üzerinde, bir büyük terazi kurulur ki, her bir direğinin uzunluğu beşyüz yıllık yoldur. Her kefesi yeryüzü kadar boldur. Bu terazi ile mahşer gününde iyilikleri ve kötülükleri ölçerler. İyilikleri ağır gelenler cennete, kötülükleri ağır gelenler cehenneme giderler. Meğer ki, Hak Taâlâ keremiyle kulunu affeyleye veya peygamberlerden, veya velilerden, veya âlimlerden, veya salihlerden şefaat erişe: Eğer imanla vefat eylemiş ise... Zira ki dünyadan imansız gidenlere cennet, mağfiret ve şefaat olmaz ve hiç bir şekilde cehennemden kurtuluş bulmaz. Eğer iman ile gidip, günahları ağır gelip, mağfiret veya şefaat erişmedi ise; o, günahı kadar cehennemde yanıp, ondan sonra cennete gider. Zerre kadar iman ile giden elbette cehennemden çıkıp huzura erer.
Sırat köprüsü, kıldan ince kılıçtan keskindir. Uzunluğu üçbin yıllık yoldur. Bin yıl yokuş, bin yıl düz, bin yıl iniş yoldur. O, cehennem üzerine kurulup, mahşer halkının cümlesi onun üzerinden geçip giderler. Kimi şimşek gibi, kimi ok gibi, kimi seğirtir at gibi, geçerler. Kimi günahlarını yüklenmiş yürür, kimi cehenneme düşüp yanar. Cehennem ise feryat eder ki: "Ey mümin! Tez geç ki hakikatte senin nurun, benim ateşimi söndürmüştür." Şu halde müminler selametle sıratı geçerler. Kevser havuzundan içerler. Onda yıkanıp, ayıp ve noksanlarını tekmil ederler. Cennete girip, herkes mertebesince makamını bulur. Ebediyyen onda zevk ve safa ile kalır. Zira ki cennetlikler, çeşitli nimetlerden zevk alırlar. Mevla'ya kavuşmakla mest ve hayran olurlar. Gözler görmeyip, kulaklar işitmeyip, hatırlara gelmeyen devletler bulurlar.
Cennetle cehennemin arasında kale duvarı misali burç ve mazgalları yüksek bir büyük sur vardır ki, yüksekliği beşyüz yıllık mesafedir. Genişliği nihayetsiz, yapısı renkli cevherlere süslüdür. Ona araf adı verirler. Deliler, müşriklerin çocukları onun üzerinde kalırlar. Cennet semtine bakıp, oradakileri nimetlenmiş gördükte; arzu ile mahzun olurlar. Cehennem semtine bakıp, oradakileri azapta gördükçe, kendi selametleriyle mesrur ve şükredici olurlar. Araftakiler, bir rivayette ebediyyen onda karar edip, kâh mahzun, kâh sevinç ile kalırlar. (Ey Allahım! Ey günahları örtücü! Bizi cehennem ateşinden koru. Bizi, iyilerle beraber cennete koy, âhirette cemalini görmeyi nasip eyle. Seçilmiş Habib'inin hürmetine bizi orada karar kıldır. Amin. Ey affedici!)
Tenbih
Unutulmamalı ki, buraya gelinceye değin yazılan satırların cümlesi, dini işlerden olmakla; bunların hepsini kesin tasdik ve iman ile inanmak, hepimize çok mühim ve çok gereklidir. Zira ki, bunlar din işlerinden, din usulündendir. Bunları, aklî delillerle kıyas etmek caiz değildir. Zira ki, insan aklı, bunları idrak etmekten yoksun ve âcizdir.
Ancak bizim en yüksek arzumuz olan Mevla'ya kavuşmak için kudretinin büyüklüğünü fikretmeye ve düşünmeye işaret ve müjde olan Kur'an âyetleri ve Peygamber hadisleri ölçüsünce; âlemin tasviri, bu miktarca açıklama ile bunda yetinilmiştir. Lâkin âlimlerin ileri gelenlerinden ve velilerin büyüklerinden olan araştırıcıların lideri, tedkikçilerin senedi Mevlana Seyyid Şerif (Allah'ın rahmeti onun üzerine olsun) hazretleri: "Astronomi ilmi, göklerin ve yerin yaratılışını düşünenler için en büyük Sanatkâr olan allah'ı tanımakta ne güzel yardımcıdır!" buyurduğu için ve bütün ilimleri kendisinde toplayan, bitmeyen feyz kaynağı İmam-ı Gazali (Allah'ın rahmeti ona olsun) hazretleri: "Astronomi ve anatomi ilimlerini bilmeyen, allah'ı tanımakta acze düşer," buyurup, anatomi ve astronomi bilginlerini duyurduğu için bir miktar âlemin astronomik yapısından ve bir miktar insan anatomisinden dahi yazılıp, açıklanmak münasip görülmüştür. Ta ki, mütalaasıyla acze düşme durumundan uzaklaşıp, cehalet zindanından çıkasın. İlim ve hikmet mahfeline girip, bilginler zümresine giresin. Hikmetin özüne hulül edip, hakikatın zirvesine yükselesin. Eşyanın hakikatına vâkıf olup, mânânın inceliklerini bilesin. Cihanın sırlarına muttali olup, âlemin durumlarını olduğu gibi bilesin. Kendini tanıma olgunluğuna erip, ondan Allah'ı tanıma devletini bulasın.
(Ey vacib'ül-vücud olan Allah'ım! Ey hayırlar verici! Rahmetinin nurlarını üzerimize saç! Seni kemaliyle tanımakta bize kolaylık ver. Sen münezzehsin ey Allah'ım! Senin öğrettiğinden başkasını biz bilemeyiz, senin anlattığından başkasını anlayamayız. Senin ilham ettiğinden başka marifetimiz yoktur. Sen, alimsin, hakimsin, vecedsin, kerimsin, raufsun, rahimsin. Amin! Ey rahmetiyle yardımcı, ey bağışlayıcıların en bağışlayıcısı!)
 
 ALEM-İ LAHUT LA HALA VELA MELA
1- Yerin altı
2- Arş-ı azam
3- Arşın taşıyıcılarının makamı
4- Arş-ı azamın sütunlarının sonu
5- Kürsünün sütunlarının sonu
6- Ceberût âlemi
7- Kürsü
8- Ruhlar âlemi
9- Melekler âlemi
10- İsrafil'in suru
11- Sidre-i münteha
12- Kalem
13- Tuba ağacı
14- Levh-i mahfuz
15- Liva-yı hamd
16- Cennetin kapıları
17- Melek perdeleri
18- Alevli deniz
19- Yayılmış deniz
20- Taksim edilmiş rızıklar denizi
21- Nimetler denizi
22- Kamkam denizi
23- Hayat denizi
24- Yedi gök
25- Gündüz cevheri
26- Gece cevheri
27- Beyt-i mamur
28- Yasaklanmış deniz
29- Dolu ve kar dağlar
30- Bulutlar
31- Kâbe
32- Kaf dağı
33- Yedi yerin taşıyıcısı meleğin mekânı
34- Yeşil kaya
35- Kırmızı öküz
36- Balık ve deniz
37- Sırat köprüsü
38- Surun içinde ikinci berzah
39- Cehennemin kapıları
40- Katran kazanı
41- Zakkum ağacı
42- Birinci berzahın dibi
43- İkinci berzahın dibi
44- Veyl vâdisi
45- Karanlık ve perde
 
 ALEM-İ LAHUT LA HALA VELA MELA
1- Yerin altı
2- Arş-ı azam
3- Arşın taşıyıcılarının makamı
4- Arş-ı azamın sütunlarının sonu
5- Kürsünün sütunlarının sonu
6- Ceberût âlemi
7- Kürsü
8- Ruhlar âlemi
9- Melekler âlemi
10- İsrafil'in sonu
11- Sidre-i münteha
12- Tuba ağacı
13- Kalem
14- Levh-i mahfuz
15- Hamd dağı
16- Cennetlerin kapıları
17- Arafat suru (delilerin ve müşriklerin çocuklarının yeri)
18- Peygamber aleyhisselamın havzu
19- Cennet yolu
20- Sırat köprüsü
21- Yokuş
22- Düzlük
23- İniş
24- Sırat köprüsünün sonu
25- Cehennem kapıları
26- Zakkum ağacı
27- Katran kazanı
28- Cehennemin tabakaları
29- Gayya kuyusu
30- Veyl vâdisi
31- Güneş
32- Liva-yı hamd
33- Mahşer yeri
34- Makam-ı Mahmud
35- Peygamberlerin minberleri
36- Alimlerin kürsüleri
37- Amellerin terazisi
38- Amel defterleri
39- Sırat köprüsü

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

5-BÖLÜM

5-BÖLÜM:
 
BİRİNCİ KİTAP
 
Yüzeyleriyle kâinatın aynası olan âlemlerin, yaratılış tertibini; cihanın arazlarının ve cevherlerinin mahiyet ve keyfiyetini; özlerin ve eşyanın şekil ve durumlarını; esaslar ve cisimler âleminin görüntü ve hikmetini; canlıların, bileşiklerin ve unsurların bozuşum ve oluşumunu, hakimane üç babla belirtir ve beyan eder.
 
BİRİNCİ BAHİS
 
Alemlerin yaratılış tertibini; cihanın cevher ve arazlarının mahiyet ve keyfiyetini, İslâm filozoflarının aklî delillerle buldukları üzere üç bölüm ile tafsil eder.
 
BİRİNCİ BÖLÜM
 
Vacib'ül-vücud olan Allah'ı ispat edip, varlıkları mümkün olan cevherleri ve arazları kısaca üç madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Vacib'ül-vücud Allah Taâlâ hazretlerini aklî delillerle ispat edip onun eşyaya yakın olup; onlara ürünmüş olmadığını âlimlerin bulduklarını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Allah'dan başka bütün varlıklara âlem adı verilir. Allah'ın zatı ümleden ayrı ve mücerrettir. Nitekim Hak Taâlâ, Kelam-ı Kadim'indi buyurmuştur: "Allah, göklerin ve yerin nurudur. Müminin kalbinde nurunun sıfatı: Sanki bmir hücre ki, içinde bir lamba var; lamba da cam bir mahfaza içinde, o cam mahfaza sanki incimsi bir yıldız. Bu lamba, güneşin doğuşunda ve batışında gölgeye düşmeyen mübarek bir zeytin ağacının yağından tutuşturulur. Bu öyle bir yağdır ki, neredeyse ateş dokunmaz da aydınlık verecek. Bu aydınlık, nur üstüne nurdur. Allah dilediği kimseyi nuruna kavuşturur. Allah insanlara böyle misaller verir. Allah, her şeyi bilir." (24/35)
Özlerin keyfiyeti ve eşyanın mahiyeti inceden inceye araştırılıp, düşünülse; varlıkların durumları, kâinatın hal ve hareketleri basiret gözüyle mütalaa kılınsa, âlemin bütün parçalarının Allah'ın sanatıyle sonradan olduğuna sağlam bir aklın delillerinin şehadet etmesi kaçınılmaz bir iştir. Nitekim Hak Taâlâ buyurmuştur: "Allah, gökleri ve yeri üstün ir hikmetle yarattı. Size şekil verdi ve şekillerinizi güzel yaptı. Nihayet dönüş O'nadır." (64/3) O varlığı mutlak olanın cömertliğiyle varlığı mümkün olanlar varolmuş, onunla ayaktadır. Her nesne fâni, o, bâki ve ayaktadır. Nitekim kendi Kitab'ında buyurmuştur: "Onun zatından başka her şey yokluğa mahkûmdur. Hüküm ancak onundur; hep ona döndürüleceksiniz." (28/88). O kâdir, ve hakîm olan Allah'ın hikmet ve kudretinin eserleri, âlemin ufuklarında ve nefislerde, görecek gözü olanların gözüne cihanı aydınlatan güneşten daha parlak olarak çarpar. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de buyurmuştur: "İleride biz, onlara, hem yeryüzü etrafında, hem bizzat nefislerinde âyetlerimizi öyle göstereceğiz ki, nihayet peygamberin söylediği şeyin hak olduğu kendilerine zahir olacaktır. Rabbinin her şeye şahit olması yetmez mi?" (41/53). O benzersiz sanatkârın sanat ve icadının sırlarını görünen ve görünmeyen âlemde müşahede, âriflere gün gibi ortadadır, apaçıktır. Nitekim Hak Taâlâ, Kelam-I Kadim'inde buyurmuştur: "Yeryüzünde de gerçekten tasdik edenler için birçok ibretler var. Nefislerinizde de birçok âlametler var. Hâlâ görmeyecek misiniz?" (51/20-21)
Havadaki zerreler, dağlar, taşlar, yağmur damlaları, denizler ve ırmaklar, belki dönen feleklerin her parçası, gezegenler, unsurlar, bileşikler ve her ne ki var, cümlesi, gece ve gündüzün her anında, o tek, bağışlayıcı, affedici olan Hak Taâlâ hazretlerine senâ edici olup, onun birliğini açığa çıkarmak ve bildirmek için her biri bir lisandır. Nitekim Hak Taâlâ, Nazm-ı Kerim'inde buyurmuştur: "Yedi gök ve yer, bunların içinde bulunanlar, Allah'ı tesbih ederler. Hiç bir varlık yoktur ki, onu hamd ile tesbih etmesin. Fakat siz, onların tesbihini anlamazsınız. O, gerçekten halîmdir, yargılayıcıdır." (17/44). Belki cihanın zerreleri, o parlak güneşin varlığının gölgesinde varolmak için hisselerini almışlardır. Cümlesi, Allah'ın cemalinin nurunu göstermek için basiret sahiplerine saf ve parlak aynalardır. Nitekim Allah, Furkan-ı Mübin'inde buyurmuştur ki: "Doğu da, batı da Allah'ındır. Hangi tarafa yönelirseniz, orası Allah'a ibadet yönüdür. Şüphesiz ki Allah'ın mağfireti geniştir, o her şeyi bilendir." (2/115)
İslâm filozoflarının hepsinin, din âlimlerinin de çoğunun kesin ve isabetli görüşleri böyledir ki: O bir şey ki varlığı gereklidir, ona "vacib'ül-vücud" derler. Her ne ki yok olması lâzımdır, ona "münteni'ül-vücut / olamazdı" derler. Her nesne ki ne varlığı lâzım olur, ne yokluğu lüzum bulur, ona "mümkün'ül-vücut / varlığı lâzım olur, ne yokluğu lüzum bulur, ona "mümkün'ül vücu / varlığı mümkün" adı verirler. O halde her şey ki mevcuttur: Ya varlığı lüzumludur veya varlığı mümkündür. Zira ki, var olan, var olduğu için vardır; kendi varlığı için ya başkasına muhtaçtır ya muhtaç değildir. Eğer başkasına muhtaç değilse; o, varlığı mutlak olandır ki, bu Allah'dır. Eğer muhtaç ise; o, varlığı mümkün olandır ki, bu âlemdir. O nesne ki mevcut değildir, Allah Taâlâ'nın ortağıdır ki, yoktur. Zira ki filozoflar demişlerdir ki: Mümkün değildir ki var olan yok ola. Belki var olan sürekli vardır, yok olan sürekli yoktur. Lâkin mümkündür ki var olan bir mertebeden bir mertebeye; bir nitelikten bir niteliğe dönüşür ve değişir: Basit cisimlerin bileşik, bileşik cisimlerin basit olduğu gibi. Halk, bu değişimleri seyrettikte; zannederler ki yok olan var olur, var olan yok olur. Şimdi vacib'ül-vücudun ispatı ortadadır. Şu delil ile ki: Mümkün olanlara mevcut derler, halbuki mümkünlerin var olması başkasındandır. elbette o başkası varlığı gerekli ve mutlak olana gider. Zira ki, varlığı gerekli olan olmadıkça, varlığı mümkün olan da olmaz. Yani önce kendisine muhtaç olunan varlık gereklidir ki, filan nesneye filan nesne muhtaçtır demek doğru ola. O halde, bütün bu deliller ile varlığı lüzumlu olan Allah Taâlâ hazretleri, sâbit ve âyân olmuştur.
 
 İkinci Madde
 
Varlığı mümkün olan beş cevheri özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Varlığı mümkün olan nesne, eğer varlığının devamında değişikliğe uğramazsa; ona, cevher derler. Eğer değişikliğe uğrarsa; ona, araz derler. Zira ki, varlık başkadır, varlığın devamı başkadır. Nitekim görürsün ki, iki şahıs var olmakta müşterektir derler. Lâkin birinin bekâsı yüzyıla dek varır, irinin bekâsı on yıldan ziyade kalmaz. O halde varlığın devamı, varlıktan başkadır, bunlar aynı olmaz. Bütün olabilirler ya cevherdir veya arazdır. Zira ki, bir nesne bir nesneye ya karışıp ona geçer ya geçmez. Eğer karışır ve geçerse o, araz, öteki cevher adını alır. Eğer her ikisi de birbirine muhtaç olurlar karışmazlarsa, bu duruma kaos ve bu hale cismî benzerlik veya nevî benzerlik derler. Eğer ihtiyaç bir taraftan olup, ancak araz cevhere muhtaç olursa, o cevhere mevzu (yapıntı), ötekine de araz (ilinek) derler. O halde araz, mevzuda var olan nesnedir: Renkler gibi. Eğer araz ve cevher bileşimine uğrarsa ona: Tabii cisim derler Eğer araz ve cevher birleşmeyip, isimlere tedbir ve tasarrufla bağlı olmazlarsa, ona: İnsanî nefs veya atmosferik nefs derler.
Cevherler beş kısımdır ki; biri heyula (kaos), biri cismî suret, biri tabii cisimdir. Bu üç cevher birbirine yakındır. Öteki ikisi dahi birbirinden farklıdır ki: Biri nefs ve biri akıldır. Eğer akıl, onunla zatı gerekli olanın arasında vâsıta olmadıysa ona: İlk akıl derler ve külli akıl dahi derler. Eğer aklın altında başka akıl olmadıysa ona: Aşır akıl, fakat akıl derler. Eğer aklın iki yönünde akıllar olduysa ona: Mutavassıt (aracı) akıl derler. Akılların en şereflisi ve en lâtifi küllî akıldır ve ona yakın olan akıllardır.
Eğer nefs, basit cisimlerde mutasarrıf olduysa ona: Feleki (atmosferik) nefs, unsurî nefs derler. Eğer nefs, bileşik cisimlerde mutasarrıf olup, onlara gelişme ve büyüme sağlamıyorsa, o cisimlere: maden derler. Altın, gümüş, la'l ve taş gibi. Eğer nefs, bileşik cisimlerde büyüme ve gelişme sağladıysa, lâkim hareket vermedi ise, o cisimlere: bitki derler. Otlar, çiçekler, ağaçlar, meyveler gibi. Eğer nefs, bileşik cisimlere hem büyüme ve gelişme, hem his ve hareket bahşedip, konuşma vermediyse, ona: Konuşmayan hayvan derler. Davarlar, atlar, vahşi hayvanlar ve kuşlar gibi. Eğer konuşma dahi bahşederse, ona: İnsan derler ki, varlığın zübdesi, her mevcudun hülasası odur. Cihan ağacının meyvesi ve kâinatın tamamlayıcısı odur. Şu halde nefs, her mertebede başka bir isimle isimlendirilir. Cansız cisimlerde ona: Tabii nefs, bitkilerde: Nebatî nefs, hayvanlarda: Hayvanî nefs, insanda: İnsâni nefs ve konuşan nefs derler. Nefs, bu mertebelerde cümleye tamamıyle tasallut edip, tamamıyle mutasarrıf olur.
Cisim, tabii bir cevherdir ki, onun zatında cisimlerin boyutları, yani uzunluk, genişlik ve derinlik, dik açılar üzere bölmek şartıyla farz olunarak ölçmek mümkün ola. Cisim ise, ya basit olar veya bileşik olur. Basit cisim odur ki, onun parçalarıyle aslı benzer olur. Yani suretleri ve tabiatları muhtelif olan cisimler bölünmeyip, onun tabiatı bir ola ki, o tabiattan çıkan şey, tek yol üzere çıka. Basit cisim, ya ulvidir veya süflidir. Ulvi dahi ya ışıklıdır veya ışıksızdır. Eğer ışıklı ise yıldızlardır. Eğer ışıksız ise feleklerdir ki, onlara: Esirî cisimler ve ulvî âlem dahi derler. Basit süflî cisim, dört unsurdu ki, onlara dört esas dahi derler. Onlar: Ateş, hava, su ve topraktır. Bu dördüne ve bunların zımnında bulunan bileşik cisimlere: Süflî âlem ve oluşum ve bozuşum âlemi dahi derler. Bileşik cisim odur ki, onun parçalarıyle tabiatı benzer olmayıp; şekil ve tabiatları muhtelif olan cisimlere bölünüp, dört unsurdan oluşmuş ola. Madenler, bitkiler, hayvanlar gibi. Bunlara üç bileşik derler ki, babaları esîrî cisimler, anaları dört unsurdur. Bileşik cisim dahi iki kısımdır ki, biri tam, biri tam olmayandır. Tam bileşik odur ki, değişik zamanlarda kendi bileşiğinin suretini koruya. Üç bileşik gibi. Tam olmayan bileşik bunun tersi olup, kendi bileşiminin suretini korumaz. Duman ve bulut gibi. Atmosfer gibi diğer basit cisimler, bileşiklerinden ayrılarak, kendi tabiatlarıyle kalsalar, onların şekli küreye benzerdir. Yani dönen top görünümündedirler. O halde bütün felekler, yıldızlar, unsurlar küre şeklindedir. Anlatılan beş cevher ki, akıl, nefs, kaos, suret ve cisimdir. Bunların tümünü bu rubaimiz toplamıştır ve bunlarla iki âlem, ayaktadır ve süreklidir.
RUBAİ
Bil ol kâinatı akl ve candır
Bu hissolunan nüh felek-i gerdandır
Pes nar ü hava ve hab ü hâk erkândır
Madenle nebat ve hayvan ve insandır
 
 Üçüncü Madde
 
Varlığı mümkün olan arazların dokuz kısmını kısaca bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Mevzuda (yapıntı) mevcut olan arazlar dokuz kısımdır. Kem, keyfe, eyne, metâ, izafet, malk, va', fiil ve infialdir.
1- Kem (nicelik): O nesnedir ki, zatında eşitliği ve eşitsizliği kabul ede. Bu, ya ayrıdır ki; nokta ve sayıdır. Veya zatı karar eden bitişiktir ki; çizgi, yüzey ve hacimdir. Veya zatı karar etmeyen bitişiktir ki; zamandır.
2- Keyfe (nitelik), eşyada heyettir ki, zatına bölünme ve nispet iktiza etmeyip duygusal niteliklere ve kuvvetlere bölünür. Balın tatlılığı, deniz suyunun tuzluluğu gibi. Veya kuvvetli olmayanlara bölünür. Utanmanın kızartısı, korkmanın sarartısı gibi. Keyfiyetler, nefsanîden yana bölünür. İlk yaratılışta ilim ve yazmak gibi Keyfiyetler, istidadiyeden yana bölünür. Sertlik ve yumuşaklık gibi. Kemmiyetlere özgü olan keyfiyetten yana bölünür. Üçgen ve dörtgen gibi. Satıhtan yana bölünür. teklik ve çiftlik gibi. Adedten yana bölünür.
3- Metâ (ne zaman), bir keyfiyettir ki, eşyaya zamanda bulundukları için hasıl olur.
4- Eyne (nerede), bir keyfiyettir ki, eşyaya mekânda bulunmaları sebebiyle hasıl olur.
5- İzafet (bağlılık), bir keyfiyettir ki, nispette tekrar edilmiştir. Babalar ve oğullar gibi.
6- Mülk, bir keyfiyettir ki, eşyaya hasıl olur; onları bir nesne kuşatıp, intikalleri müntakil olmak sebebiyle bu keyfiyet bulunur. İnsanın sarıklı ve gömlekli olduğu gibi.
7- Vaz', bir heyettir ki, eşyaya hasıl olur. Bir nesne parçalarının bazısını bazısına nispeti sebebiyle ve dış işlere nispetleri sebebiyle o heyet bulunur. Kalkmak ve oturmak gibi.
8- Fiil, bir keyfiyettir ki, eşyanın tesirleri sebebiyle onlara o keyfiyet hasıl olur. Kesici gibi, madem ki keser.
9- İnfial; bir keyfiyettir ki, eşyaya hasıl olur, onlar başkasından etkilenmemeleriyle o keyfiyet bulunur. Isıtıcı gibi, madem ki ısıtır.
Beş cevheri, bir cevher sayıp, dokuz araza eklemişler ve böylece toplamına "on makulât" demişler. Cevher, kendi zatıyle kaim ve sabittir. Araz ise cevher ile kaim ve onu sıfatlandırandır. Bütün âlem, parçalarının tümüyle on makulâttan bileşik tek bir cisimdir. Cümlesi lisan-ı halle Allah Taâlâ'nın birliğine ve varlığına nâtık ve şâhittir. On makulâtı, bu beytimiz içine almaktadır ve hep buna aittir.
Cevheri bil kem ve keyfe ondan izafetle metâ
Vaz' ve eyne ve mülk ve yefalü yenfaildir ey fetâ

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

6-BÖLÜM

 6-BÖLÜM:
 
İKİNCİ BÖLÜM
 
Feleklerin, nefslerin ve akılların ortaya çıkmasındaki tertibi; tabiatların mertebelerini; özlerin değişimini; ateş, hava, su ve toprağın dönüşümlerinin delillerini; maden, bitki, hayvan ve insanın doğuşunu ve bunların arasında aracı olanı; ruhların geldikleri ve gittikleri yeri; bedenlerin devranının keyfiyetini dört madde ile hakîmâne beyan eder.
 
Birinci Madde
 
Feleklerin, nefslerin ve akılların ortaya çıkışındaki tertibi; dört unsurdan çıkan dört keyfiyeti bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Hak Taâlâ bütün eşyalardan önce küllî aklı icat ve mevcut etmiştir. Buna: İlk akıl, ilk cevher dahi derler. Hak Taâlâ, bütün eşyalardan önce küllî aklı icat ve mevcut etmiştir. Buna: İl akıl, ilk cevher dahi derler. Hak Taâlâ bu akla üç bilgi bahşetmiştir ki; biri Hak'kı tanımaktır, biri kendini (nefsini) bilmektir, biri ihtiyacını bilmektir, ki bununla mevla'sına muhtaç olduğunu bilmiştir. Bu üç bilginin her birinden başka bir nesne vücuda gelmiştir. Zira ki, tekten tek çıkagelmiştir. Hak'kı tanımaktan bir akıl dahi peyda olmuştur ki, ona: İkinci akıl derler. Nefsi bilmekten bir nefs dahi mevcut olmuştur ki, ona: Külli nefs derler. İhtiyacı bilmekten bir cisim ortaya çıkmıştır ki, ona: En büyük felek, atlas feleği, feleklerin feleği, yönlerin sınırlayıcısı ve külli cisim dahi derler. Bu feleğin aklı, ikinci akıldır; nefsi, külli nefstir. Ama ikinci akıldan dahi şu üç bilgi ortaya çıkmıştır ki; Hak'kı tanımak, nefsi bilmek, ihtiyacı bilmek... Hak'kı tanımaktan bir üçüncü akıl, nefsi bilmekten ikinci nefs, ihtiyacı bilmekten ikinci bir felek sâdır olmuştur. Buna burçların feleği, sabit yıldızların feleği dahi derler. Bu feleğin aklı üçüncü akıl, nefi ikinci nefstir. Fakat üçüncü akıldan hem bu üç bilgi vücuda gelip, yine bu tertip üzere, başka bir akıl, başka bir nefs ve başka bir cisim ortaya çıkmıştır ki, ta dokuz mertebeye dek bu ilk akıldan dokuz akıl, dokuz nefs ve dokuz felek sâdır olmuştur ki: Bu dokuz akıl feleklerin akıllarıdır, bu dokuz nefs feleklerin nefsleridir.
Yedi felekten her bir feleğin bir aklı, bir nefsi ve bir cismi vardır. Ama büyük felek hepsinden yüksek ve hepsini kuşatmış bir basit cisimdir. Onun içinde burçlar feleğidir ki, bütün sabit yıldızlar ondadır. Onun içinde zühaldir (satürn) ki onda zühalden başka yıldız yoktur. Onun içinde müşteri (jüpiter) feleğidir ki buna mahsustur. Onun altında merih feleğidir ki, onda bir odur. Onun altında güneş feleğidir ki, onda bir o sultandır. Onun altında zühre (venüs) feleğidir ki onda bir odur. Onun altında utarit (merkür) feleğidir ki o felekte, bu o yıldızdır. Onun içinde ay feleğidir ki, onda aydan başka bir nesne yoktur. Ona, dünya göğü adını verirler. Onun aklına: Aşır akıl, faal akıl, feyyaz akıl derler. Onun nefsine: Vahib'ül-sur, tabiat-ı mutlaka derler. Bunların kaynaşmasından, ay feleğinin altında dört unsur -ki ateş, hava, su ve topraktır- bu tertip üzere hasıl olmuştur. Unsurlar da, dört keyfiyet -ki sıcaklık, soğukluk, yaşlık, kuruluktur- vücut bulmuştur. Unsurların kaynaşmasından dahi üç bileşik -ki maden, bitki, hayvandır- vücuda gelmiştir. Hayvan cinsinin en şereflisi insan nevî olmuştur. Kâinatın ortaya çıkışı insanda son bulmuştur, varlık dairesi onunla tamam olmuştur. İnsan, cihan ağacının meyvesi olduğu için hepsinden sonra vücuda gelmiştir. O halde devranın hülasası insan olmuştur.
 
 İkinci Madde
 
Dört unsurun mertebe ve tabiatlerini ve birbirine çevrilmelerini ve dönüşmelerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar ve astronomlar söz birliği etmişlerdir ki: Ay feleğinin altında, ateş küresidir. Onun altında hava küresidir. Onun altıda su küresidir. Onun altında toprak küresidir ki, hepsinden aşağı ve sudan ağırdır.
Ateş tabakasının havanın üstünde olduğuna delil odur ki, ateş dumanıyle yukarılara gidip müşahede olunduğu gibi aslında meyl eder ve döner. Hava tabakasının suyun üstünde olduğuna delil odur ki, eğer bir hava dolu balonu su havuzunun dibine götürseler, suyun altında durmayıp, üstüne çıkar. Su tabakasının toprağın üstünde olduğuna delil odur ki, eğer bir taşı veya bir demiri suyun üstüne koysalar, suyun üstünde durmayıp aslına meyl ile dibine iner. Çünkü toprak suyun altındadır. Bütün eşyanın da altındadır.
Kendi tabakalarında duran dört unsur, birbirine yavaş yavaş değişirler. Nitekim ateş, günlerin geçmesiyle ateş suretini terk edip, hava suretine girerek, ateş havaya çevrilir. Hava dahi, yavaş yavaş hava suretini terk edip su suretine girer, hava su olur. Su dahi yavaş yavaş toprak suretini tutup, su toprak olur. Toprak dahi ateş suretine girip, toprak ateş olur. Bu yolla ve tersiyle dört unsur, bir suretten bir surete döner, sonunda yine kendi suretlerine geçerler. Bu unsurların suret değiştirmesine istihale (başkalaşım) derler.
Ateşin tabiatı kuru ve sıcaktır. Havanın tabiatı sıcak ve rutubetlidir. Suyun tabiatı yaş ve soğuktur. Toprağın tabiatı soğuk ve urudur. Şüphe yoktur ki, ateş hava ile sıcaklıkta müşterektir. Hava su ile rutubette müşterektir. Su toprak ile soğuklukta müşterektir. Toprak ateş ile kurulukta müşterektir. O halde ateşin kuruluğu, havanın rutubetine dönse, ateş sıcak ve rutubetli olup havaya çevrilir. Havanın sıcaklığı suyun soğukluğuna bürünse hava rutubetli ve soğuk olup suya döner. Suyun rutubeti toprağın kuruluğuna bürünse, su soğuk ve kuru olup toprağa döner. Toprağın soğukluğu ateşi sıcaklığına bürünse, toprak kuru ve sıcak olup ateşe döner. Yani ateş hava olur, hava su olur, su toprak olur, toprak ateş olur ki, bu başkalaşıma başlangıç yolu derler ve öyle olur ki, dört unsur bu başkalaşımı aksi üzere kabul edip; toprağın kuruluğu suyun rutubetine bürünüp, toprak su olur, suyun soğukluğu havanın sıcaklığına bürünüp, su hava olur; havanın rutubeti ateşin kuruluğuna dönüşüp, hava ateş olur; ateşin sıcaklığı toprağın soğukluğuna bürünüp, ateş toprak olur. Bu başkalaşıma da sonuç yolu derler.
 
 Üçüncü Madde
 
Dört unsurun başkalaşımın delillerini; maden, bitki, hayvan ve insanın doğuşunu ve bunların arasındaki aracıyı bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Unsurların başkalaşımının delilleri açıktır. Ateşin havaya dönüştüğüne açık delil budur ki; mumlar yandıkta; alevleri yükseğe meyl ile gidip, havaya karışırlar. Eğer ateş havaya çevrilmeseydi her mumun alevi bitişik bir aydınlık çizgi olup, hava küresinin ortasında hatlar gibi yukarıya gidip, ateş küresine bitişirlerdi. Lâkin bu şulelerin kuruluğu, havanın rutubetine nispetle azdır. Onun için, o anda ateşi kuruluğu havanın rutubetine bürünüp, o şuleler hava olurlar. Havanın suya dönüştüğüne delil budur ki, bahar ve güz mevsimleri sabahında, bitkiler üzerinde olan rutubet ki -ona şebnem ve çiğ derler,- o havadır ki seher vakti soğuk olup, suya çevrilmiştir. Zira ki, havanın sıcaklığı, suyun soğukluğuna bürünse hava su olur. Suyun toprağa dönüştüğüne delil: Yağmur damlaları indikte; ilk damlalar ki toprağa erişir, o damlalar toprak olup gözden yiterler. Nitekim müşahede olunur. Zira ki o damlaların rutubeti, toprağın kuruluğuna nispetle azdır. Bu durumda damlaların rutubeti toprağın kuruluğuna bürünüp, su toprak olur. Bundan sonra damlalar çoğalıp, rutubet galip oldukta; toprak olmayıp çamur olur. Toprağın ateş olduğuna açık delil odur ki: Bitkiler ve ağaçlar, unsurların parçalarından bilenmiş olup, toprak parçası onlarda ziyade bulunmuş iken odun ateş ile yandıkta; parçaları ateşe dönüşüp, toprağın hissesinden az bir kül kalır. Bazı yererde odun yerine taş kömürü yakarlar, onun külü çok az kalır.
Hak Taâlâ'nın tesiriyle felekler, yıldızlar, dönüp ve hareket eyleyip; dört unsuru anlatılan başkalaşım üzere birbirine kaynaştırıp, hamur etmişlerdir. Ta ki unsurların kaynaşmasından, önce madenler hasıl olup, ondan bitkiler peyda olup, ondan hayvanlar vücuda gelmiştir. Hayvan kemalini buldukta; insan ortaya çıkmıştır. Bu dört bileşik cismin bileşik aracısı da vardır.
Madenler ile bitkiler arasında aracı mercandır. Zira ki salabette taş gibidir ve bitki gibi zerre zerre denizin dibinde bitip, suyun yüzünden yukarı gelip, kuruldukta; sert olur. Bitkiler ile hayvanlar arasında aracı hurma ağacıdır. Zira ki o, bitki iken hayvan gibi erkeğine yakın olmadıkça; neticesi hurma olmaz. Başını kesseler helak olup, kuru ve yapraksız, meyvesiz kalır. Hayvanlar ile insan arasında aracıların en belirgini maymundur. Zira ki, cümle azası, kıl ve kuyruğundan başka, dışı ve içi insana benzer.
Bu aracıların vücudunda hikmet budur ki, her biri kendi mertebesi altından son yükseklik mertebesine ulaşıp; varlıkların mertebeleri tek silsileyle bileşik ola ve insanlık mertebesinde nihayet bula. Şu halde zaman devrinin tamamlayıcısı, cihanın parçalarının zübdesi, yedi yüksek babanın ve dört aşağı ananın ve üç bileşiğin son hülasaları insan bedenidir. Belki her iki cihandan gaye ancak hazreti insandır. Bu feleklerin, unsurların, bileşiklerin kabuğu, zarfı ve kabıdır. O, cümlesinin iliği ve özünün özüdür. Bütün eşya, insana hizmetçidir O, hizmet ve ikram edilendir. Aziz, şerif ve muhteremdir. Zira ki o, cümleden güzel ve yücedir.
 
 Dördüncü Madde
 
Ruhların çıkış ve dönüş yerini; vücutlarda devrinin keyfiyetini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Umumun feyzi ve onlardan dokuz feleğe ve onlardan dört tabiata ve onlardan dört unsura ta toprağa gelinceye dek yolların tümü başlangıçtır. Topraktan madene ve ondan bitkiye ve ondan hayvana v ondan olgun insana gelinceye dek bunların cümlesi sonuç yoludur. İlahî nur ve sonsuz feyz, teklik mertebesinden akıllar üzere ve onlardan unsurlar ve toprak üzere iner ve feyz verir ki, buna: Başlangıç ve iniş kavsi dahi derler. Bundan sonra topraktan madene, ondan bitkiye ve ondan hayvana ve ondan insana ve ondan kâmil insana yükselip dönerek; kâmil insandan hazreti Hak'ka vâsıl olur. Bu hemen o ilâhî nurdur ki, başlangıçta o makamdan gelip, bu makamları geçip yine kendi makamına gidip, devresini tamam eyler. (Her şey aslına döner) düsturunca, o nur, aslına gider. O ki: "İşin başlangıcı ondandır, sonucu onadır," buyurmuştur. Bu geçici vücudun işinin devretmek olduğunu duyurmuştur. Bu dönüşe: Dönüş yeri, çıkış kavsi dahi derler. Şu halde aslî muhabbed hükmüyle ve oluş hakikatlerinin yönelişleriyle, geçici olan umumî vücut, tavır ve mazharların her birine ulaştıkça; o tavrın rengiyle renklenip, o mazharın özelliğiyle nitelenir. Bu geçişler, o umumî vücudun düşüşlerinden ibarettir.
O vücut ki, dünyada kâmil olsa gerektir. Onun seyri; akıllar, nefsler, felekler ve unsurlardan toprağa gelinceye dek süratle olup, inişlerde duraklama olmaz. Topraktan, maden, bitki, hayvan ve kâmil insana gelinceye dek yükselişinde süratle gelir, birinde takılıp kalmaz. Fakat o vücut ki, onun kemâle ermeye liyakati olmaz Onun seyri, iniş ve çıkış mertebelerinde duraklama olup, kemâlini bulmaz. O, iniş mertebelerinde kâh ateş suretinde, kâh hava suretinde, kâh su suretinde, kâh toprak suretinde nice gecikmelere uğrayıp duraklar. Çıkış mertebelerinde kâh maden suretinde, kâh bitki suretinde, kâh hayvan suretinde, insan suretine gelip kemâle erinceye değin türlü tutkularla haps olup kalır. Meselâ o geçici vücut, bitkiler âlemine girerken bazı âfetler ârız olup, bitki olamaz. Yahut bitki olur lâkin kemâline ermezden önce bozulup, yerden tekrar bitmeye muhtaç olur. Kâh olur ki, itidalden uzak olan bitkiye dönüşüp, hayvan yeygisine layık olmaz. Kâh olur ki, hayvan yeygisi olmaya kabiliyeti olur da, yenmeden önce zail olur. Bu yolla nice yıllar gecikir. Kâh olur ki, itidalden uzak olan bitkiye dönüşüp, hayvan yeygisine layık olmaz. Kâh olur ki, hayvan yeygisi olmaya kabiliyeti olur da, yenmeden önce zail olur. Bu yolla nice yıllar gecikir. Kâh olur ki, bir hayvan, eti yenenlerden olmuşken, İnsanlar tarafından yenmeden bozulur ve hayvanı insan mertebesine naklettiremez. Kâh olur ki, insan mertebesine geçer, lâkin kemâl mertebesine ulaşamaz. Külli aklı bulamaz; dünyaya hayvan gelir nâdân gider. Kâh olur ki, yükseliş mertebesini kısaltıp, topraktan ağaçlara gelir ve meyve suretine girip, insan gıdası olup, meni suretini bulup, insan suretine gelir; akıllı ve ârif olur. Lâkin ilk akla ulaşamaz ve kemâlini bulamaz. Kâh olur ki, süratle buğday, arpa, darı şekline girip, insan yiyeceği olup, meni suretini bulup, ana rahmine dolup, kan pıhtısı ve et parçası olup, insan şekline gelip; akıllı, olgun ve ârif olur ve ilk akla ulaşır ve çıkışı tam hasıl olur.
Bu şerefli vücudun yükseliş başlangıcı madenler olmuştur ki, onların başlangıcı kaygan çamurdur. Sonra ondan taşlar mertebesine yükselmiştir. Ondan eriyen cevherler mertebesine ulaşmıştır; demir, kalay, bakır, gümüş ve altın gibi madenlerdir. Bundan sonra la'l, yakut ve zümrüt gibi cevherlerin mertebesine yükselmiştir. Ta mercana varıp, bitkisel belirtilerle gelişip, o mertebeden dahi yükselip, tohumsuz biten bitkiler mertebesine gitmiştir. Bundan sonra tohumla biten bitkiler mertebesine ve ondan ağaç suretine varıp, ta hurma ağacı olmaya yetmiştir. Hurma mertebesinden, hayvan mertebesine yükselip yıllarca o mertebede yaşamıştır. Ta iş ve surette insana benzeyen goril ve maymun mertebesini bulmuştur. O mertebeden dahi yükselip, insan suretine gelmiştir. O insan ki, kemâl mertebelerinin suret ve sîretinde ilerleyip, kâmil insan mertebesine gidip, İlâhî ahlâk ile dolmuştur. O, bilginin olgunluğuna erip, külli akla ulaşmıştır. Bu mertebede varlık dairesi birleşip, nihayet bulmuştur. Zira ki, umumî vücut işinin devri böylece bulunmuştur ve bu geçici vücut, bir daire şeklinde resmolonmuştur. Onun başlangıcı ilk akıl, sonucu kâmil insan kılınmıştır. Böylece vücut dairesinin sonu öne gelip, kâmil insanda birleşip, tamam bilinmiştir.
Rabbanî feyz, bütün varlıklara beraber ulaşır. Bütün varlıklar, o semte yönelik ve bakıcıdır. Herkes kabiliyeti kadar feyiz verici Allah'ın feyzine naildir. Çünkü geçici varlık olan Rabbanî feyz, çeşitli görünüşlerde ortaya çıkıp, çok mertebelere yakın olmuştur. O halde her ortaya çıkış ve suretin boyasıyla boyanıp, ona uygun parıltı almıştır. Bir varlık iken çeşitli suretler ile ortaya çıkmıştır. Her nesnenin bir ismi vardır ki, o isim ona rab olmuştur. Her kim ki, kendi bağlı olduğu rabbin terbiyesinde kalmıştır; o kimse hakkı unutup kendine tapar olmuştur. Bütün vakitlerinde âlelem halkıyle kavga ve münakaşa edip, kendini inkâr ve itiraz ateşine salmıştı. İşlerinde gam ve keder denizine dalmıştır. Kim ki, kendi rabbinin terbiyesinden çıkıp Rabler Rabbinin dairesine girmiştir; yani kendi tabiatının zindanından ruhun fezasına gelmiştir: O kimse nefsin putunu kırıp, Allah'a tapar olmuştur. Bütün vakitlerinde halkın tümüyle barış ve iyilik içinde olup, üzüntülerden kurtularak, ebedî saadeti bulmuştur. Zira ki, kamil insan olup, külli akla ulaşmıştır. Devresini tamam edip, muradı hasıl olmuştur. Bu varlık dairesini bir filozof ilahi şekline getirip, yükseliş kavsini beş beyit ile işaret edip belirtmiştir. Filozofun farsça mesnevisini, kamil bir insan kendi halini beyan ile şöyle mânalandırmıştır:
Devredip geldim cihanı yine bir devran ola
Ben girem bütün sarayı yıkıp virân ola
Beher can tuğyan edip cismim gemisin dağıda
Yerler altında bu cismim hâk ile yeksân ola
Dört yanımdan nâr ve bâd ve âb ve hâk edip hücum
Benliğim onlar alıp bu varlığım tâlân ola
Dağılıp terkibim otuz iki harf ola tamam
Nokta-i ruhum kamunun gevherine kân ola
Bu vücudum dağı kalkıp itile yükler gibi
Şeş cihâtım âçılıp bir haddi yok meydan ola
Cümle efkâr ve havâssım haşr olup ol arsada
Kalkalar hep yeniden sankim bahiristan ola
Yevm-i tübladır o gün her mânâ bir sûret giyip
Hem kimi sebze kimi hayvan kimi insan ola
Kabrime yârân gelip fikredeler anvâlimi
Her biri bilmekte hâlim vâleh-i hayran ola
Her kim ister bu niyâz-ı derdmendi ol zaman
Sözlerini okusun kim sırrına mihman ola
(Dolanıp geldim cihanı yine bir dolanma ola. Ben bütün sarayı yıkıp gidem, virân ola. Her can, taşkınlık edip, cismin gemisini dağıda. Bu cismim, yerler altında toprakla bir ola. Ateş, su, hava ve toprak, dört yanımdan hücum edip; benliğimi onlar alıp, bu varlığım tâlan ola. Bileşiğim dağılıp, tamam otuz iki harf ola. Ruhumun noktası, kamunun gevherine maden ola. Bu vücudumun dağı kalkıp, yükler gibi itile. Altı yönüm açılıp, sınırı yok bir meydan ola. Bütün fikir ve duygularım o arsada haşrolup; halkalar hep yeniden, sanki baharistan ola. O gün karışıklık günüdür, her mâna bir suret giyip; kimi insan, kimi sebze, kimi hayvan ola. Dostlar kabrime gelip, durumlarımı fikredeler; her biri halimi bildiğinde, şaşkın ve hayran ola. O zaman her kim bu dertli niyazı ister; sözlerini okusun ki sırrına konuk ola.)
Mümkündür ki, varlığı gerekli olan ile varlığı mümkün olanı bir daire farz edesin. Bir doğru çizgi onu iki eşit parçaya böler. Ona hayalî çizgi ve dairenin çapı derler. Şimdi bu çizgi ile bir daire, ki kavis şeklinde görünür. Çünkü bu hayalî sayıdan ibaret olan hayalî çizgi, dönüş vaktinde asla ulaşmak ile aradan kaldırılır. Bu durumda varlık dairesi olduğu gibi bir görünür. İki kaş arası veya daha yakın olma sırrı onda bilinir. Şimdi filozofların yöntemi üzere, varlığın devranını bu miktar beyan ile, bu bölüm bitip, astronomi ilmine vasıta ve mukaddime olan matematik ve hendeseden birer bölüm yazılmak münasip görülmüştür.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

7-BÖLÜM

7-BÖLÜM
 
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
 
Maddede ve zihinde hasıl olan eşyanın sayılarını beyan eden matematiğin, çok önemli ve çok lüzumlu olan kaidelerini, on kolay yöntem üzere, on madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Sayının tarifini, sahih sayıları, tam sayıları, dokuz kesiri, mutlak sayıyı, yarım sayıyı, tam sayıyı ve artık sayıyı özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Matematik ile özel bilgilerden, bilinmeyen sayı ortaya çıkar. Sayı bir kemmiyettir ki, bir'e ve ondan türeyene denir. Ama sayı eğer mutlak ise, yani başka bir sayıya bağlı değilse ona: Sahib (tam) sayı derler. Eğer farz olunun bir ybaşka sayıya bağlı olduysa ona: Kesir derler. Yarım gibi 1/2. burada (1) pay, (2) paydadır. Dokuz kesir şunlardır: 1/2 (yarım), 1/3) (üçte bir), 1/4 (dörtte bir), 1/5 (beşte bir), 1/6 (altıda bir), 1/7 (yedide bir), 1/8 (sekizde bir), 1/9 (dokuzda bir) 1/10 (onda bir).
Eğer tam sayının, saydığımız dokuz kesirinden bir kesiri varsa yahut kökü varsa ona: Temil sayı derler. Bu durumda olmayanlara asal sayı derler. (4)'ün kökü (2), (9)'un kökü (3)'tür. Fakat asal sayı (11) gibi olur ki, ne kesiri ne kökü vardır. Eğer temel sayı, kendi kesirlerinden olan parçalarıyle eşit olursa ona: Tam sayı derer. (6) gibi. zira ki, (6)'nın yarısı (3), üçtebiri (2), altıda biri (1)'dir, ki toplamı tamam (6)'dır. Eğer temel sayı, kendi parçalarından eksik olursa ona: Artık sayı derler. (12) gibi. Zira ki (12)'in yarısı (6), üçte biri (4), dörtte biri (3), altıda biri (2)'dir ki, bunların toplamı (15)'tir. (15), (12)'den fazla olduğundan ona: Artık sayı derler. Eğer temel sayı, kendi parçalarından fazla olursa ona: Eksik sayı derler. (8) gibi. Zira ki (8)'i yarısı (4), dörtte biri (2), sekizde biri 51)'dir ki toplamı (7)'dir. Bunun için payda olan (8)'e eksik sayı derler.
 
 İkinci Madde
 
Sayıların usul ve füruunu, basamaklarını; toplamanın, iki kat almanın, ikiye bölmenin, çarpmanın, çıkarmanın, bölmenin, kök almanın, kare kök almanın tariflerini; çarpım ve bölümün sonuçlarını bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Sayıların basamaklarının usulü üçtür: Birler, onlar, yüzler. Füruu da altı olup, toplamı dokuz basamağa ulaşmıştır. İlk başta birler basamağıdır. Bundan sonra sırasıyla: Onalr, yüzler, binler, onbinler, yüzbinler, milyonlar, onmilyonlar, yüzmilyonlar, basamakları vardır. Bu tertibin tablosu şu şekildedir:
Birler Onlar Yüzler Binler Onbinler Yüzbinler Milyonlar Onmilyonlar Yüzmilyonlar.
Özet olarak tarifler: Toplama bir sayıyı, başka bir sayı üzerine eklemektir. Üç ile beşin toplamı sekiz ettiği gibi. Bir sayıdan, diğer bir sayıyı çıkarmaya: çıkarma derler. Beşten iki eksilse üç kaldığı gibi. Bir sayıyı bir kere tekrar etmeye: İki kat alma derler. Birin tekrarı iki olduğu gibi. Bir ayıyı, diğer sayıyla çarpmaya: Çarpma derler. Üçü, beşe çarpmaktan, beş kere üç: onbeş olduğu gibi. Bir sayıyı ikiye bölmeye: Yarısını alma derle. Dördün yarısı, iki; beşin yarısı, ikibuçuk olduğu gibi. Bir sayıyı, diğer bir sayıya bölmeye: Bölme derler. Üçü, ikiye bölünce, birbuçuk, üçe bölünce, bir; altıya bölünce yarım ulunduğu gibi. Bir ayıyı, kendisiyle çarpmaya: Karesini alma derler. Bulunan sayıya ise: Karesi derler. Asıl çarpılan sayıya da: Kök derler. Üçün karesinin alınmasından, dokuz elde edilip, o sayının kökünün üç olduğu gibi. Çarpım, öyle bir sayı elde etmektir ki, iki çarpılandan birin ona nispeti, birin diğer çarpılana nispeti gibidir. Mesela dördü, beşe ya beşi dörde çarpmaktan yirmi sayısı elde edildikte; dört sayısı, yirmi sayısının beşte biridir. Bir sayısı, beşin beşte biri olduğu gibi. Beş sayısı, yirmi sayısının dörtte biridir. Bir sayısı, beşin, beşte biri olduğu gibi. Bölme ise çarpmanın tersidir. Zira ki, bölüm, bir sayı istemektir ki; onun bire nispeti, bölenin bölünene nispeti gibidir. Mesela oniki, dörde bölündükte; istenen sayı üçtür ki, o, birin üç mislidir. Oniki, dördün üç misli olduğu gibi.
 
 Üçüncü Madde
 
Toplamanın en kolay yolunu bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Toplamanın en kolay yolu budur ki, iki veya daha fazla sayıyı toplamak murat eyledikte; birler basamaklarını biribirinin altına, onlar basamaklarını, yüzler basamaklarını aynı şekilde biribirlerinin altına yazıp, altı bir çizgi çekersin ki, ona toplama çizgisi derler. Bundan sonra sağdan başlayarak, her basamakta bulunan sayıları, altlarındakiler üzerine ekleyip, her bir basamak tamam oldukça bakarsın. Eğer ondan az ise, onu, toplama çizgisi altına, o basamağın altına yazarsın. Eğer toplam, ona ulaşırsa, buna karşılık alta bir sıfır yazıp, o on sayısını bir sayarsın ve solunda olan onlar basamağındaki sayı üzerine eklersin. Eğer bu basamaktakilerin de toplamı, on'dan fazla olursa, fazlayı, toplama çizgisinin altına ve o basamağın hizasına yazıp, on'u bir itibar ederek yüzler basamağına nakledersin. Her on için bir sayısını tutup, solda bulunan basamağın sayısına eklersin. Zira ki, sağdaki her basamağın on'u, solunda olan basamağın bir'idir. Eğer soldaki basamakta sayı yoksa, tutulan sayıyı, toplama çizgisi altında sayısız basamağın hizasına yazarsın. Her basamağınki yerinde sayı bulunmaz, o basamağı yani o sayıyı aynıyle toplama çizgisi altında toplam satırına geçirirsin. Eğer toplanacak sayılar, üçten ya dörtten fazla olursa: Her dört sayıyı bir çizgi altında toplayıp, toplama çizgisinin üzerinde kalan rakamlara itibar etmeyip, toplamı, kendi altında bulunan sayılara eklersin. Ta sayılar bitinceye dek bu minval üzere gidersin. Her sayının ismini yani her kıymetin metaının adını, sol tarafta kendi mukabilinde belirtirsin. Bu belirtmenin kanunu budur ki, toplanacak sayıların eşyasının isimlerini bir uzun kâğıdın sol tarafına biribirinin altına yazdıkça, her bir ismin sayısını rakamlarla onun sağında hizalarında birler, onlar, yüzler basamaklarında bulunan rakamlarını kendi basamaklarında yazarsın ve sayı bulunmayan basamağa sıfır koyup, işlemi tamamlamak için anlatılan tarz üzere gidersin. Sureti budur:
00373                      Mushaf-ı şerif    0032
02318                Tefsir-i mealim   0654
73514 sağlama: 2/2   Tefsir-i gâzi     0710
            _______ Tefsir-i kebir
              76205                                       _____
                                    Toplam                 2287    Sağlaması: 4/4
                                    Cami-i buhari 0921
                                    Lugat-ı kamus 0567
                                                             _____
                                                               3775
Üzerinde toplama yapılan kâğıda: Dilli defter; bu rakamlara: Kara cümle derler.
Toplamanın sağlamasını yapmak için her sayıdaki rakamlar toplamında dokuz ve katları çıkarılır. Eğer toplanan sayıların rakamları toplamından dokuz ve katları çıkarılınca bulunan sayı, toplamdaki rakamların toplamından dokuz ve katları çıkarılınca elde edilen sayıya eşitse, yapılan toplama işlemi doğrudur; yoksa yanlıştır.
 
 Dördüncü Madde
 
Çıkarmanın kolay yolunu bildirir.
 
Ey aziz, matematikçiler demişlerdir ki: Çıkarmanın kolay yolu budur ki, alınan iki sayıyı, toplamada yazıldığı gibi, yazıp sağdan başlarsın. Her basamağı kendi hizalarından çıkarıp, kalanını çıkarma çizgisi altında yazarsın. Eğer bir şey kalmadıysa sıfır yazarsın. Eğer çıkarılacaksa işlemi yapıp, kalanını çizginin altına yazarsın. Eğer onlar basamağında sayı kalmadıysa, yüzler basamağından bir alırsın ki, o bir, onlar basamağına nispetle on'dur. Bu durumda öteki basamaklarda da aynı işlemi sürdürürsün.
Çıkarmanın sağlaması; çıkarılan sayılarla çıkan sayıların toplamı, üstteki yani kendisinden çıkarılan sayılar dizisine eşitse, işlem doğrudur. Değilse yanlıştır.
270753
029872
______
240881
 
 Beşinci Madde
 
İki kat almanın kolay yolunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Hakikatte iki kat alma, iki misli toplamaktır. İşlemi gereksizdir. Belki her basamağı kendi misliyle toplarsın. Misali budur:
320573
______
641146
Sağlaması: Üstteki sayı dizisinin toplamından (9) lar atılınca, geride 2 kalır. Bunun iki katı dörttür. Alttaki sayıların toplamından dokuzlar atılınca (4) kalır. O halde işlem doğrudur.
 
 Altıncı Madde
 
Yarıya bölmenin kolay yolunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Yarıya bölmenin kolay yolu budur ki, sayıları yukarıda geçen minval üzere yazarsın. Yatay çizgiyi çekersin ve solundan başlayarak, her basamağın yarısını kendi hizasına, çizgi altına yazarsın. Sayı çift ise tam yarısını yazarsın. Tek ise o kesir için beş sayı tutup, onu önceki basamakta bulunan sayının yarısı üzerine eklersin. Orada bir'den gayri sayı varsa o tuttuğun beşi, önceki basamağın altına yazarsın. Orada bir veya sıfır varsa, o bir için yine beş sayı tutup, bu minval üzere basamakların sonuna gidersin. Bu durumda basamaklar tamam oldukta; kesir kalırsa, çizginin sağında elif (1) şeklinde başka çizgi çekersin. Şu şekil üzere:
8730313
_______        Sağlama: 7/7
4365156
Yarıya bölmenin sağlaması, yarılayanın toplamı alarak olur. Eğer yarılananın yarısı, yarılayanın yarısı sağlamasıyla uyuşuyorsa işlem doğrudur, yoksa yanlıştır.
 
 Yedinci Madde
Çarpma çeşitlerinin en kolay yolunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Çarpma üç çeşittir. Birincisi, tek sayıyı bileşik sayıya çarpmaktır. Üçüncüsü bileşik sayıyı bileşik sayıya çarpmaktır.
Birincisi üç kısımdır. Birincisi, tek sayıyı tek sayıya çarpmaktır. İkincisi tek sayıyı; birer, onlar, yüzler, binler basamakları olan sayıya çarpmaktır. Bu iki kısımı çarpmakta kolay yol budur ki: Bu iki kısımda bulunan birlerin gayrisini birlerden olan tarafa verirsin. Birleri birlere çarparsın, elde edileni tutarsın. Bundan sonra iki çarpılanın basamaklarını toplarsın, tutulanı öteki basamağın önceki cinsinden kabul edersin. İkincisinde; meselâ dört sayısını elli sayısına veya üç sayısına dörtyüz sayısına çarpmak murat eyledikte; önceki gibi yirmiyi onlar itibar edersin. Zira ki, basamaklar üçtür ki ikincisi yüzler basamağıdır. Üçüncü kısımda; mesela otuz sayısı kırk sayısına veya kırk sayısı beşyüz sayısına çarpmak gerekse; önceki surette onikiyi yüzler itibar edersin. Zira ki basamaklar dörttür ki o üçüncüsü yüzler basamağıdır. İkinci surette yirmiyi binler kabul edersin. Zira ki basamaklar beştir ki dördüncüsü yüzler basamağıdır. Ama ikinci ve üçüncü çeşitte bileşik sayı, tekine indirilse, önceki çeşide dönersin. O halde tek sayıları birbirine çarpıp, iki çarpımı toplarsın: Üçyüz yirmi dört olur. İkinci surette yirmiyi, her birine başka çarpıp, iki çarpımı toplarsın: Binüçyüz seksene ulaşır. Ama üçüncü çeşitte; mesela ondördü yirmibeş'e çarpmak murat eyledikte; bu surette önce dördü beşe, sonra yirmiye çarparsın, bundan sonra onu, beşe, sonra da yirmiye çarparsın. Bu sonucu toplarsın: Üçyüz elli olur.
Kaide: Eğer iki çarpılanın birini, bir kere ya ziyade katlayıp, son çarpılanı dahi onun sayısı kadar eşit parçaya bölersen, katlama ve parçalamadan sonra her ne miktar sayıya ulaşırsa, birbirine çarparsın. O çarpmanın sonucu cevap olur. Mesela yirmibeş'i, onaltı'ya çarpmak gerektiğinde birinciyi iki kere katlar, ikinciyi iki defa bölersin. Dört sayısını yüz sayısına çarpmağa döndürme olup, dörtyüz olur. Bu kaide çok önemlidir. Bunu bilen, hesabını tez bilir.
Eğer sayıların basamakları çok olur ve işlem zor olursa kalemle kolay olur. Vakta ki teki bileşiğe çarpmak murat edersin. İkisini dahi anlatılan şekilde yazarsın. Bundan sonra teki, önceki basamakta bulunan kendi suretine çarpıp, çarpımın birlerini, birler basamağının altına yazarsın. Onlar için sayılarınca birler tutup, sonrasında sayı varsa, onun çarpım sonucu üzerine eklersin. Eğer sonrasında sıfıra varsa, o onlar sayısını sıfırın altına koyarsın. Eğer onlar bulunup, birler bulunmadıysa altına sıfır koyarsın. Her on için bir tutup, yukarıdaki minval üzere işlemi tamamlarsın. Eğer birleri, sıfıra çarparsan, o sıfırın altına sıfır koyarsın. Eğer birler ile sıfırlar olursa, onarı satırın sağının dışına yazarsın. Mesela beş, ki tek sayıdır, altmışüç bin kırküç sayısına çarpılsa: İşlemin sureti şöyle yazılır:
63043
   5
______
315215
Eğer çarpan elli sayısı olursa, çarpım satırında önce bir sıfır koyarsın. Eğer çarpan beşyüz sayısı olursa, iki sıfır koyarsın. Şu şekilde:
63043
    500
______           Sağlama: 8/8
31521500
Çarpmanın sağlaması: Çarpanın sağlamasını, çarpılanın sağlamasına çarpmakla olur. Bu durumda çarpımın sağlaması ötekilerinkine uygun geldiyse işlem doğrudur, değilse yanlıştır.
Latife: Eğer ayın günlerini, yılın aylarıyla çarparsak, elde edilen üçyüzaltmış günü, haftanın günlerine çarparsan, dokuz kesirin paydası elde edilir ki: İkibin beşyüz yirmidir. Nitekim Hazreti Ali kerremullahü vecheye, kesirlerin paydasından soruldukta: "Haftanın günlerini çarp seninin günlerine," buyurmuştur. Eğer harf-i ayn olan kesirlerin paydalarını birbirine çarparsan yine dokuz kesirin paydasını bulma yoluna gidersin. Zira ki, ayn sahibi dört, yedi, dokuz ve ondur." Eğer önce dördü yediye, sonra çarpımı dokuza sonra da ona çarparsan: İkibinbeşyüzyirmi elde edilir ki, dokuz kesirin paydalarıdır.
 
 Sekizinci Madde
 
Bölmenin kolay yolunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Bölmenin kolay yolu budur ki, öyle bir sayı istersin ki, onu bölene çarpasın ve onun sonucu bölünene eşit ola. Veya bölenden az ve eksik gele. O halde eğer ona eşit olursa, o istenen bölümdür. Eğer o sonuç bölünenden az geldiyse ve bölenden eksik olduysa, o eksik sayıyı bölene nispet edersin. O halde o nispetin sonucu, elde edilen bu sayı ile bölümdür. Mesela: Onüçü, dörde bölmek murat eyledikte; aranan sayı üç olur. Onu bölen sayı olan dörde çarparsan, onun sonucu bölünenden az olur. O bölüm, bölenden eksik olur. Zira ki, o sonuç onikidir. Bu, bölünenden bir sayı eksiktir. Bölüm, bölenden eksiktir. Şimdi o eksik olan bir sayıyı bölen olan dörde, dörtte birle nispet edersen, bölüm üçbuçuk olur. Eğer bölünen ondört olursa, bölüm üçbuçuk olur. Aranan sayının çarpım sonucunun bölünen ile eşit olduğuna misal: Onikiyi dörde bölmek gibidir. Bu surette bölüm üç sayısıdır.
Fazla sayıları bölmek için matematikçiler arasında makbul ve meşhur olan şekil, dört yoldur. Birincisi, bölüneni yazıp, altına bir çizgi çekersin. Bu çizgiyi bölenin altına kadar uzatırsın. Bundan sonra bölüneni bu çizginin üzerinde ve bölenin solunda yazarsın. Sonra bölenin iki katını alıp, altına koyarsın. Ondan onu iki kat alıp yine altına yazarsın. Bundan sonra ikinci bölümü dahi iki kat alıp, sonucu altına kaydedersin. Şimdi buna: Dört ev derler, ki; ilk ev bölendir, ikincisi onun katlamasıdır, üçüncüsü katlamanın katlamasıdır, dördüncüsü onun katlamasıdır. Bundan sonra soldan bölünenin sonundan başlayıp, son basamağa bakarsın. Ondan dört evin mümkün olan fazlasını o basamaktan çıkarırsın. Eğer bir sayı kalırsa, onun üzerine yazıp, o basamağı yok edersin. Onun hizasında çizginin altında çıkarılan evin aynı sayısını yazarsın. Eğer öteki basamaktan çıkarmak mümkün değilse, onun sağında olan basamağı ona ekleyip bu minval üzere işlem yaparsın. Eğer bir basamak eklemekle çıkarmak mümkün olmadıysa, bir başka basamak daha eklersin. Bu ekleme üzere gidersin. Ta o basamaktan dört evin birini çıkarmak mümkün oluncaya dek ve evin sayısını, o basamakların sağında olan önceki basamağın altına koyarsın. Ta bölünenin basamaklarının evveline ulaşınca dek işlemi tamamlarsın. Eğer bölünenden birşey kaldıysa ki ondan böleni eksiltmek mümkün olmaz. Bu durumda o sayı kesirdir ki, onun paydası bölendir. Eğer çizgi altında bölünenin basamaklarından birinin hizasında, evlerin sayılarının biri vaki olmadıysa, oraya bir sıfır koyarsın. Bundan sonra çizginin altında yazılan sayıları toplarsın ki, toplam olur. Mesela dokuzbin yediyüz seksendokuz sayısını, ondörde böldükte; bölüm altıyüz doksandokuz olup, üç artar. O, artık bir kesirdir ki onun paydası ondörttür. Dört ev işleminin sureti böyledir:
11 kesir
_____
121
_____
2323
_____
4167
_____
9789 bölünen
___________
evler
1          014          bölen
2          028          0488
4          056          211
8     112                 699   bölüm
_____
            140
(Tarif eski usule göre olduğundan şekilde de kitaptaki şekil muhafaza edilmiştir.)
Sağlama: Bölünenin sağlamasını, bölenin sağlamasına çarpıp, artık kesir varsa, onun dahi sağlamasını sonucun üzerine eklemekle olur. Şimdi toplamanın sağlaması, bölünenin sağlamasına uygun olduysa işlem doğrudur. Uygun değilse unutma ve yanlışlık olmuştur, tekrarlamak gerekir.
 
 Dokuzuncu Madde
 
Sayıların kökünü, kesirlerini ve bayağı kesirlerin hesabının kolay yolunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Eğer istenen sayı küçük ve tam sayı olursa onun kökünü almak kolay olur. Mesela dördün kökü ikidir. Dokuzun kökü üçtür. Onaltının kökü dörttür. Yirmibeşin kökü beştir. Otuzaltının kökü altıdır. Kırkdokuzun kökü yedidir. Altmışdördü kökü sekizdir. Seksenbirin kökü dokuzdur. Yüzün kökü ondur. Bunların hepsi tam sayıdır. Kökleri de tamsayıdır. Eğer istenen asal sayı olsa, kökü tamsayı olmasa onun kökünü çıkarmakta kolay yol budur ki: O asal sayının küçüğü, kökü tam olan en yakın sayı ile bu sayının farkını alırsın. Tam kökün iki katını alıp, bir ilave edersin. Şimdi bu, takriben o asal sayının köküdür. Mesela beşin kökü alınmak istense, onun altında en yakın ve kökü tam olan dördü, beşten çıkarırsın. Bir kalır. Ona tam kök olan ikiyi katları ve bir eklersen beş olur. Bu durumda beşin kökü iki ve 1/5 olur. Altının en yakın kökü alınan sayısı dörttür. Altıdan dördü çıkarırsan iki kalır. Bu durumda altının kökü iki ve beşte ikidir. Yedinin kökü iki ve beşte üçtür. sekizin kökü iki ve beşte dörttür. Zira ki, bu asal sayılara en yakın kökü alınabilen sayı örttür. Ama onun kökü murat olunsa, onun en yakın kökü alınabilir sayısı dokuzdur. Dokuzu ondan çıkarırsan bir kalır. Dokuzun tam kökünü ikiye katlar ve bir eklersen yedi olur. O halde onun kökü üç tam ve altı bölü yedidir. Onaltının kökü üç tam yedi bölü yedi olur ki, yedi bölü yedi bir ettiğinden onaltının kökü dört olur ve tam sayı olur. Diğer sayıların kökleri de bunlara kıyas ile ortaya çıkıp bilinir.
Bayağı Kesirler
Bayağı kesir, birden başka iki sayıdır. Eğer iki sayı eşitse mütemasildir (benzerdir). Eğer küçüğünü büyüğü götürürse mütedahildir (geçişlidir). Eğer her ikisini bir üçünü sayı götürürse mütevakıftır (bağımlıdır). O kesir ki, üçüncü sayı onun paydasıdır, o kesir iki sayının vakfıdır (uygunudur). Eğer iki sayıyı bir başka sayı götürmezse mütebayindir (uyuşmazdır). Mütemasil açıktır. Fakat ötekilerin çoklarını azına bölersin. Eğer tam bölünürse, o iki sayı mütedahildir. Eğer kaldıysa; böleni; bölünenden kalan sayıya bölersin ta kalmayıncaya değin gidersin. Bu iki sayı da mütevakıftır. Eğer sonunda bir kalırsa o iki sayı mütebayindir.
Kesir, paydası ya tam sayıdır ki ikiden ona kadar dokuz kesirdir. Veya paydası asaldır ki, ona cüz denmiştir. Bu ikisinden her biri ya tek sayıdır ki üçtebir gibi onbirden bir cüz gibi. Veya mükerrerdir ki üçte bir gibi onbirden iki cüz gibi. Veya muzaftır ki altıdabirin yarısı gibi onüçten bir cüzün onbirden bir cüz gibi ve onbirden bir cüz ve onüçten bir cüz gibi.
Kaçan kesiri yazarsan, eğer onunla tam sayı olduysa, onu kesirin üstünde ve kesiri onun altında ve paydanın üstünde yazarsın. Eğer kesir ile tam olmadıysa onun yerine sıfır koyarsın. Bağlı kesirlerde araya ve (+) yazarsın. Muzaf asal kesirlerde araya min (=) yazarsın.
                                                                        1          2                                                 1
O halde bir tam iki bölü üçü böyle yazarsın: 2 (1 ____) bir tam bir bölü üçü böyle =1
1                                       0      1                                3             0           1                     3           (1__) bir bölü üçü böyle = 1     (___) yarımın altıda birini böyle ___    (___) beşte iki ve
 3                                      3        3                                               1        12
                                                                                                     2
                                    0          0      2     3                                   6                   1          1
dörtte üçü böyle =       2 ve   3   (___   ___  onüçte birin onbirde birini böyle __ min __
                                    5          4      5       4                                                     11       13
     1                 1
(_____ =      ____)
13.11              143
Kesirlerin paydasına: Mahrec, mükam, ünam derler. Müfret ve mükerrer kesirlerin paydası aynıdır. Mesela bir bölü dördün paydası dörttür. İki ybölü dört, üç bölü dört gibi mükerrer kesirlerin de paydaları dörttür. Muzaf kesirin paydası, birbirlerine izafe edilen kesirlerin tek tek paydalarının çarpımına eşittir. Bu paydalar ister mütebayin, ister mütevakıf, ister ymütedahil olsunlar. Yine hepsi birbiriyle çarpılır. Beşte birin altıda biri muzaf kesirinin paydası otuzdur. Sekizde birin altıda biri muzaf kesirinin paydası kırksekizdir. Sekizde birin dörtte biri muzaf kesirinin paydası otuzikidir. Matuf kesirin paydalarını ybulmak için iki payda alırsın. Bunlar mütebadiyen ise birbiriyle çarparsın, mütedahil ise büyüğünü alırsın: bu çarpımları üçüncü bir kesirin paydası olarak yazarsın. Kesirler çok ise aynı işleme devam edersin. Matuf kesirler bittiği zaman bulduğun sayı, o kesirlerin paydası olur.
Paydaları ikiden ona kadar olan dokuz bayağı kesirin paydalarını bulmak için, mütehayin olan iki ile üçü çarparsın altı olur. Altı ile dört mütevakıf sayılar olup, ortak bölenleri ikidir. O halde dördü ikiye böler altı ile çarparsın. Elde ettiğin oniki ile mütebayin olan beşi çarparsın. Altı ise elde ettiğin altmış ile mütedahildir, bir ile toplarsın yedi olur. Yedi ile altmış mütebayin oldukları için çarpar, dörtyüzyirmi bulursun.
Tecnis, tam sayılı kesiri bileşik kesir yapmaktır. Bunun için tam sayı, kesirin paydasıyla çarpılır ve paya eklenir. Bulunan sayı bileşik kesirin payı olur ve payda değişmez. Mesela iki tam bir bölü dört, bileşik kesire çevrilse payda dokuz olur. Altı tam üç bölü beş için otuzüç ve dört tam üçte birin yedide biri için seksenbeş olur. Bileşik kesiri, tam sayılı kesire çevirmeye ref' denir. Bunun için büyük sayı olan payı, küçüğü olan paydasına bölersin. Bölüm, tam sayı kısmı olur. Kalan da kesirin payı olur. Mesela onbeş bölü dört kesirinin ref'i, üç tam üç bölü dört olur.
Bayağı kesirleri toplamak ve iki kat almak: Verilen kesirlerin ortak paydasını bulursun. Sonra paydalarını eşitlersin. Bulduğun kesirin payını, paydasına bölersin. Payı büyük olursa tam sayılı kesir olur; payı paydasına eşitse bir olur; payı küçükse aynı kalır. Mesela bir bölü iki, bir bölü üç, bir bölü dört toplanırsa, bir tam altıda birin yarısı olur. Bir bölü altı ve bir bölü üç toplanırsa bir bölü iki olur. Bir bölü iki, bir bölü üç, bir bölü altı toplanırsa bir tam olur. Üç tane bir bölü beşin iki katı alınırsa, bir tam bir bölü beş olur.
 1         1         1         6         4         3        13        1
___ +             ___ +             ___ = ___   +            ___ + ___ = ___ = ___
 2         3         4         12       12       12       12        2
 1         1         1         2         3         1
___ + ___ = ___ + ___ = ___ = ___
 6         3         6         6         6         2
 1         1         1         3         2         1         6
___ + ___ + ___ =             ___ + ___ + ___ = ___     =   1
 2         3         6         6         6         6         6
            1           3                     3         6            1
3    x ___   = ___ -- 2    x     ___ = ___ = 1___
            5           5                     5         5            5
Kesirleri ikiye bölmek için payı çift ise, payın yarısını alırsın. Tek ise paydayı ikiye katlarsın, payı olduğu gibi bırakırsın.
 4                     2         3                     3
___ in yarısı    ___ ; ___ in yarısı   ___ dur.
 5                      5         5                    10
Çıkarma yapmak için iki kesiri ortak payda cinsinden yazarsın ve birini diğerinden çıkarırsın. Artanı, ortak paydaya pay alırsın. Mesela dörtte bir, üçte birden çıkarsa üçte birin yarısı olur. Çünkü üçte bir ile dörtte birin ortak paydası onikidir. Onikinin üçte biri olan dörtten, dörtte biri olan üçü çıkarırsan bir kalır. Bu ise onikinin altıda birinin yarısıdır.
Bayağı kesirlerin çarpımı:
Tam sayı ile kesiri çarpmak için tam sayı ile kesirin payını çarpar, paydayı aynen yazarsın. Kesir tam sayılı olursa, çarpmadan önce kesiri bileşik kesir haline getirirsin. Elde edilen kesirin payı büyükse paydasına böler ve tam sayılı olarak yazarsın. Mesela iki tam üç bölü beş ile dört tamı çarpmak için iki tam üç bölü beş bileşik hale getirilir ve onüç bölü beş olur. Dört ile çarparsan elliiki bölü beş bulursun ki, on tam iki bölü beş eder. Üç bölü dördü yediyle çarparsan yirmibir bölü dört olur. Kesirin paydası dört olduğundan dörde bölersin ve beş tam bir bölü dört olur. İki kesiri çarpmak için payları ve paydaları çarparsın. Önce elde ettiğini ikiye bölersin. Önce elde edilen büyükse, kesir tam sayılı olur. Çarpılacak kesirler tam sayılı ise, önce onları bileşik kesir haline çevirir sonra çarparsın. Mesela: İki tam bir bölü iki, üç tam bir bölü üç ile çarpılırsa sekiz tam bir bölü üç olur. Üç tam bir bölü dördü beş tam bir bölü yedi ile çarparsan; onaltı tam beş bölü yedi bulursun.
            1          1          5         10      50          2              1
       2 ___     3 ___ = ___   + ___ = ___ = ___ = 8 ___
            2           3         2           3           8          6             3
            1           1        13        36        468          20            5
       3 ___ x 5 ___ = ___ x ___   = ___ = 16 ___ = 16 ___
            4           7         4         7         28            28            7
Bayağı kesirlerin bölmesi:
Kesirlerin bölmesi sekiz kısımdır. Zira ki, bölünen ya kesir, ya tam veya bileşiktir. Bölen dahi ya tam ya kesir veya tam sayılı kesirdir. Önce tam sayılı kesirler, bileşik kesire çevrilir. Kesiri kesre bölerken, paydalar ortak olacak şekilde çarpma işlemi yapılır. Bulunan paylar bölünür. Bölünen veya bölenden biri tam sayı olursa, tam sayı payda ile çarpılır. Mesela: Beş tam bir bölü dördü, üçe bölersen, bir tam üç bölü dört bulursun. Üçü, beş tam bir bölü dörde bölersen, dört bölü yedi bulursun. Öteki misalleri bunlara kıyas ederek yapabilirsin.
            1                21              21       7             3
5        ___ : 3 = ___ : 3 = ___ = ___ = 1 ___
            4                 4                12       4             4
             1                 21        12         4
3 : 5 ___ = 3 : ___ = ___ = ___
             4                 4         21         7
 
 Onuncu Madde
 
Bilinmeyen sayının bulunmasının kolay yolunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, matematikçiler demişlerdir ki: Bilinmeyen sayıyı bulmak için kurulmuş olan dörtlü orantı kaidesi, her yerde uygulanabilen, kullanışlı, yanlışsız, her zaman doğru ve hesabın esasıdır. Zira bütün bilinmeyenli problemler, bu dörtlü orantı yoluyla çözülebilir. Dörtlü orantı öyle bir dört sayıdır ki, birincinin ikinciye oranı, üçüncünün dördüncüye oranına eşittir. Bu orantıda yanlar ve ortalar çarpımı birbirine eşittir. Eğer yanlardan biri bilinmeyen olursa, iki ortayı çarpar, bilinen tarafa bölersin; bilinmeyen bulunmuş olur. Eğer iki ortanın biri bilinmezse iki tarafı çarpar bilinene bölersin. Çıkan sonuç bilinmeyendir. Mesela: İki, dört, üç ve altı sayıları arasında; ikinin dörde oranı üçün altı'ya oranına eşittir şeklinde bi dörtlü orantı kurulabilir. İki ile altının çarpımı, üç ile dördün çarpımına eşittir. Bu dört sayının biri bilinmezse diğer üç sayının yardımı ile bulunur. Eğer bilinmeyen iki ise ortalar olan üç ile dördü çarparsın. Elde ettiğin onikiyi; bilinen taraf olan altıya bölersin. Bölüm, istenen ikidir. Bilinmeyen altı olsa onikiyi ikiye böler aradığın altıyı bulursun. Eğer ortalardan biri olan dört bilinmezse, iki ve altıdan ibaret olan yanları çarpar, bilinen orta olan dörde bölersin. Aranan üç bulunur. Bu anlatılan usûl, dörtlü orantının çarpma yoludur.
Dörtlü orantının bölme yolu ise şudur ki: İki ortadan biri bilinmese ortalardan birini, belli olan ortaya bölersin. Elde ettiğin bölümü diğer taraf ile çarparsın. İstenen orta bulunur. İki taraftan yanlardan beri bilinmese, iki ortadan birini bilinen tarafa bölersin. Elde ettiğin bölümü diğer orta ile çarparsın ve istenen tarafı bulursun. Meselâ:
   2         6
___ = ___ dörtlü orantısını düşün. Burada iki ile dokuza taraflar, üç ile altıya ortalar
 3          9                                                                                                                                 denir. Ortalardan biri olan altı bilinmese, taraflardan biri olan dokuzu üçe böler, diğer taraf olan iki ile çarparsan istenen altı bulunur. Eğer taraflardan biri olan dokuz bilinmese, ortalardan biri olan altıyı diğer taraf olan ikiye böler, diğer orta olan üç ile çarparsın. İstenen dokuz bulunur. Eğer iki bilinmese, üçü, dokuza bölersin. Bulduğun bir bölü üç ile altıyı çarparsan istenen iki bulunur. Eğer üç bilinmese, dokuzu, altıya bölersin. Bulduğun bir tam bir bölü iki ile ikiyi çarparsın, istenen üç bulunur.
Problemler: Gaflet olunmasın ki probmlemler ya fazlaya, ya eksiğe, ya muamelâta, ya toplamaya veya çarpmaya ilişkin olur. Fazlaya bağlı olan soruya misal budur ki: Hangi sayı dörtte biri ile toplandığında üç olur: Bunu dörtlü orantı ile çözmek için verilen kesirin paydası olan dört sayısını alır mehaz dersin. Mehazda soruya göre işlem yaparsın. Yani soruda ekleme yapılmışsa eklersin, eksiltme yapılmışsa eksiltirsin. Bulduğun sayıya orta dersin. Böylece üç bilinen bulunmuş olur ki biri mehaz, biri orta, biri de soruda verilen sayıdır. Bu problemde mehaz dört, orta bir eklenerek beş, verilen sayı da üçtür. Mehazın vasıtaya oranı, bilinmeyenin soruda verilene oranla eşittir. Mehaz ile bilineni çarpıp, ortaya bölersen isteneni bulursun. Misali budur:
 4           x                                                      12            2
___   = ___              5 . x = 12          x =     ___ = 2 ___
 5           3                                                       5            5
O halde kendisi ile dörtte birinin toplamı üç olan sayı, iki tam iki bölü beştir.
Eksiğe ilişkin olan soruya misal: Kendisinden üçtebiri çıkarılınca altı olan sayıyı bulunuz? Kesrin paydası olan mehaz üçtür. Bir çıkarınca orta iki olur. Bilinen sayı altıdır.
Me'haz                        Bilinmeyen                                       3            x
______    =      _________ orantısına göre        ___   =   ___   yazılır.
Orta                 Bilinen                                                          2             6
Üç ile altıyı çarparsan, elde ettiğin onsekizi ikiye bölerek istenen dokuz sayısını bulursun.
Muamelâta ait soruya misal: Beş rıtlın fiatı üç dirhem olsa, iki rıtlın fiatı kaç dirhemdir?
 5           2              5 rıtl   2 dirhem ederse
___ = ___ veya 3 rıtl x dirhem eder
 3           x
Bilinmeyen dördüncü ortadır. İki ile üçü çarpıp beşe bölersen, bir dirhem ve bir bölü beş dirhem bulursun. Eğer soru üç dirheme beş rıtl gelirse iki dirheme kaç rıtıl gelir diye sorulsaydı: İki ile beşi zarpar üçe bölerdim; netice üç rıtıl ve bir bölü üç rıtıl olurdu. Çünkü soruların değeri farklı cinsi ile çarpılıp, elde edileni, aynı cinsine bölünür.
Toplamaya bağlı soruya misal: Hangi sayının üçte biri ile dörtte birinin toplamı ondur? Buna benzer sorularda, ortak paydayı bulur ve soruya göre hareket edersin. Ortak payda onikiye, mehaz dersin. Onikinin üçte biri ile dörtte biri toplamı yedi olduğundan orta yedi olur. Soruda verilen on olduğuna göre:
Me'haz                        Bilinmeyen                             12         2
______     =     _________ kaidesine göre    ___ = ___
Orta                 Bilinen                                                7         10
O halde oniki ile onu çarpar, yediye bölersen istenen sayı olarak onyedi tam bir bölü yediyi bulursun.
Çarpma ile ilgili soruya misal: Hangi sayının dörtte biri ile altıda birinin çarpımı, kendisinin iki katına eşittir? Dörtte bir ile altıda birin paydaları dört ve altı olup ortak payda onikidir. O halde mehaz onikidir. Onikinin dörtte biri üç, üçte biri iki olup, çarpımları altı olduğundan orta altı olur. Soruda verilen iki kat olduğu için yirmi dört olur.
Me'haz                        Bilinmeyen                             12         x
______     =     _________ kaidesine göre ___ = ___
Orta                 Bilinen                                                 6         24
O halde oniki ile yirmidördü çarparsın, bulduğun ikiyüz seksensekizi altıya bölersin ve istenen kırk sekiz sayısını bulursun.
Dörtlü orantıda üç sayı bulunup ortalar eşit olursa, meselâ birincinin ikiciye oranı, ikincinin üçüncüye oranına eşit olsa, yanlardan biri de bilinmeyen olsa, ortanın karesini bilinen yana bölersin ve bilinmeyen yanı bulursun. Eğer ortalar bilinmeyen olsa, yanları birbiri ile çarpar ve kare kökünü alırsın, bilinmeyen orta bulunur. Meselâ: İkinin beşe oranı, beşin hangi sayıya oranına eşittir? denilse: Beşin karesini ikiye bölersin. İstenen sayı oniki tam bir bölü iki olur. Yahut da dördün hangi sayıya oranı, o sayının dokuza oranı gibidir? denilse: Yanların çarpımı olan otuzaltının kare kökünü alırsın. İstenen altı sayısı bulunur.
Allah'ı tanımakta yardımcı olan astronomi ilminin tahsilini kolaylaştıran matematik ilminin özetinden bu kadarla yetinilip, astronominin başlangıcı olan geometriye de sıra gelmiştir.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

8-BÖLÜM

  

8-BÖLÜM:
 
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
 
Cisimlerin miktarlarını, boyutlarını beyan eden geometrinin, astronomi için önemli ve lüzumlu olan şekillerini kolay bir yöntem üzere dört madde ile beyan eder.
 
Birinci Madde
 
Nokta, çizgi, yüzey ve cismin tariflerini; çizgi ve yüzeyin kısımlarını ve özelliklerini özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, geometriciler demişlerdir ki: Arazın kısımlarından her nesne ki, ancak duyularla işareti kabul olup, hiçbir cihetle bölünme kabul etmese, ona: Nokta derler ki, hakikatte yer tutup, cüzü olmayan nesnedir. Bu
nesne, çizginin son iki ucudur. Arazların kısımlarından bir nesne ki, ancak duyularla işaretlenip ancak bir cihetle bölünme kabul etse, ona: Çizgi derler ki, noktayla biten, uzunluğu, genişliği ve derinliği olmayan bir nesnedir. arazların kısımlarından her nesne ki, duyularla işareti kabil olup, iki cihetle bölünme kabul etse, yani uzunluk ve genişlik yönünden bölünme kabul etse, ona: Yüzey derler ki, o nesne uzunluk ve genişlikle olup, çizgiyle biter. Arazlardan bir nesne ki, üç cihete göre bölünme kabul etse, yani uzunluk, genişlik ve derinlik bakımından bölünmesi kabul olsa, ona: Cisim derler ki, matematikte bahsolunan cisim bilgisidir. Çizgi, doğru ile eğriye ayrılır. Doğru çizgi odur ki uzunluğu, mesafesi üzere
farz olunan noktalar toplamı birbirinin hizasında ola, yani bazı cüzleri yüksek, bazı cüzleri alçak olmayıp, bir tarafı göze mukabil oldukta; öteki tarafıyle ortasının ve diğer tarafının görünmesine bir engel olmaya. Eğri çizgi, bunun tersi olup, uzunluk mesafesinin cüzleri eğrilik üzere olup, bir tarafı göze mukabil oldukta; öteki tarafıyle ortasının görünüşüne eğri parçalar engel ola. Doğru çizgiler dahi ya paraleldir ya paralel değildir. Paralel çizgiler, düz olan iki ya fazla çizgilerdir ki, birbirlerinden uzaklıkları, bütün cüzleri eşit oyup, iki yanlarından doğruluk üzere sonsuza dek uzatılsalar, birbirlerine kavuşmaları mümkün olmaz. Paralel olmayan çizgiler, doğru çizgilerin tersidir. Yüzey ise, ya düzdür, ya değildir. Düz yüzey odur ki, bir ucundan bir ucuna varıncaya dek o yüzey üzerinde farzolunan cüzlerinin çizgileri birbirine karşılıklı ve paralel ola. Düz olmayan yüzey, bunun tersidir ki, düz olmayan yüzeylerin bazısına değirmi deler. Kürenin dış yüzeyinin yumruluğu gibi. Bunların yarımlarına: Yarım değirmi yumru ve yarım değirmi bükey derler. Yüzeylerin paralelleri ve paralel olmayanları; çizgilerin paralelleri ve paralel olmayanlarıyla kıyaslanırsa, bilinir.
 
 İkinci Madde
 
Üçgenlerin kısımlarını, dörtgenlerin çeşitlerini, çokgenlerin açı kısımlarını, dairenin merkez ve çevresini, çap, kiriş, yay, pay ve sintüsü özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, geometriciler demişlerdir ki: Her yüzey ki, onu bir çizgi veya ziyade çizgi kuşatır, ona: Yüzey şekli derler. Eğer yüzeyi, üç çizgi kuşatırsa, ona: Üçgen derler. Bu dahi üç kısımdır. Birisine: Eşkenar üçgen denir ki, her üç kenarı birbirine eşittir. Birine: İkizkenar üçgen derler ki, ancak iki kenarı beraberdir. Birine: Çeşitkenar üçgen derler ki, kenarlarının üçü dahi birbirinden farklıdır. Eğer yüzeyi, dört çizgi kuşatırsa, dörtgen derler. Eğer beş çizgi kuşatırsa, beşgen derler. Bu minval üzere on kenara varıncaya kadar ongen derler. Eğer kenarları eşit olursa: Kare, beşgen, altıgen, yedigen, sekizgen, dokuzgen, ongen derler. Ama üçgen ve dörtgen dahi kısımlara ayrılırlar. Üçgende, dik açı
bulundukta; dik üçgen, derler. Geniş açı bulunduğu takdirde; geniş üçgen adı verirler. Geniş ve dar açıların bulunduğu üçgen, dar açılı üçgendir. Aynen bunun gibi, dört kenarı olan şeklin, dört kenarı eşit olursa ve dört dik açısı olursa, ona: kare derler. Açıları dik olup, kenarları eşit olmayana: Dikdörtgen. Bunun aksine ki, kenarları eşit olup, açıları dik olmayana: Eşkenar dörtgen derler. Kenarları eşit olmayıp, açıları dahi dik olmasa, lakin kenar ve açılarından karşılıklı ikisi eşit olsa, ona eşkenar dörtgen derler. Bunların dışındakilere yamuk derler. Kenarları dörtten fazla olan şekile: Çokgen dahi derler.Açı, iki çizgiyle kuşatılmış bir yüzeydir ki, kenarları bir noktada birleşir ki o iki çizgi bitişik olmaya. Açı iki kısım olup; birine: Doğu açı derler ki, bir noktada bitişmeksizin uzayan iki çizginin arasında yumrusudur. Birine geometrik cisim derler ki, bir veya daha faza yüzeyin kuşatmasından bir cisimde meydana gelir. Mesela koninin üst açısı gibi. Doğru açı dahi üç kısımdır. Birine: Dik açı derler ki, doğru bir çizginin üzerinde, kendi benzeri dik bir çizgi olup, iki tarafında oluşan iki eşit açıların biridir. Dik olan doğru çizgiye: Dikey derler. bir kısmına: Dar açı tabir ederler ki dik açıdan küçüktür. Bir kısmına dahi geniş açı derler ki, dik açıdan büyüktür. Bu iki kısmın kenarları doğru olmak lazım gelmez.Şekil bir uzamdır ki, bir eğri çizgi, düz bir yüzeyi bir yönüyle kuşatır ki, yüzeyin içinde bir nokta farz olunsa, o noktadan çevreye çekilen çizgilerin cümlesi eşit olur. Şimdi o çevrelenen yüzeye daire derler. Onu çevreleyen eğri çizgiye, daire çizgisi ve değirmi çizgi derler. o ortada var sayılan noktaya, dairenin merkezi derler. Merkezden çevreye uzanan çizgilerin her birine, dairenin yarıçapı derler. Merkezi geçip, her iki uca ulaşan doğru çizgiye -ki belirtilen yarıçaplardan her ikisinin tamamıdır dairenin çapı derler. Bu çap ki, o daireyi iki eşit parçaya bölüp, çapın tamamıyle çevrenin bir yarısını kuşatır ve o daireyi iki parça edip, merkezi geçmeyen doğru çizgiye: Veter (kiriş) denir ki, daireyi iki eşit parçaya bölmeyip, biri büyük ve biri küçük olmak üzere iki kısma böler. Bu iki kısmın her birine: Parça adını verirler ve çevrenin her parçasına kavs (yay) adı verirler. Kirişin yarısına: Düz sinüs derler. Kirişin yarısından çıkıp, yayın yarısına ulaşan dikeye: Sinüs eğrisi derler. Dairenin çapının yarısına: mutlak sinüs derler, gaflet olunmaya.
 
 Üçüncü Madde
 
Mücessem şekillerden, küp, silindir, koni, küre şekillerini; merkez ve çevresini, kuşağını, kutbunu; eksen ve hareketini, dairelerle dönencelerini, yavaş ve hızlı hareketlerini özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, geometriciler demişlerdir ki: Her cisim ki, ou bir veya daha fazla yüzey kuşatır, ona: Mücessem şekil derler. Eğer bir cismi, altı eşit kare kuşatırsa, ona: Küp derer. Eğer iki eşit paralel daire çevreleri arasını birleştiren düz yüzey ile bir cismi kuşatırlarsa, o cisme: Silindir derler ki, o iki daire onun tabanlarıdır. Merkezlerini birleştiren çizgi, o silindirin payıdır ki, eğer bu pay o tabanlar üzerine dikey olursa, o: Dik silindirdir. Değilse: Eğik silindir derler. Eğer bir daire, merkezden çam kozalağı yüzeyi gibi dar bir noktaya yükselip, bir cismi kuşatırsa, ona: Koni derler ki, o dairenin tabanıdır. Merkezden o noktaya çıkan çizgi, o koninin payıdır. Eğer o pay taban üzere dikey olsa, o: Dik konidir. Değilse eğik konidir. Bir şekil o şekilde olursa ki, onun ortasından bir nokta farz olunup, o noktadan o cismin yüzeyine çekilen çizgilerin cümlesi eşit olsa, o şekile: Küre ve o yüzeye: Kürenin çevresi ve değirmi yüzey derler. O noktaya: Kürenin merkezi ve o çizgilere: Kürenin çaplarının yarıları derler. Bu düz yüzey, bir küreyi iki parça eyledikte; bir daire ortaya çıkar. Eğer o yüzey kürenin merkezini geçerse, o daireye, büyük; ötekilerine küçük daire adı verilir. Kürenin çevresinde her nokta ki farz olunur, bir devrini tamam ettikte; bir daire çizer. Ancak iki karşılıklı nokta ki, onlara küre kutbu, hareket kutbu dahi derler. Bir çap ki, iki kutbun arasını birleştirir, ona: Eksen derler. Anlatılan dairelerden o daire ki, onun kutbu, kürenin kutbunun aynısıdır. Merkezi, kürenin merkezinin aynıdır. Ona: Küre kuşağı derler. O daire, iki kutbun arasını yarıya bölmekle, ona
paralellik eden bütün dairelerin en büyüğüdür. O daireler birbirinden küçüktür ki, onlara: var sayılan devir noktaları denir. İki tarafta bulunup, kuşağa oranla boyutları eşit olan her iki daire eşittir. Kürenin iki kutbu, bu dairelerin dahi kutuplarıdır. o halde şüphe yoktur ki bir küre, kendi yerinde hareketiyle merkezi üzere dönerse, onun kuşağı üzerinde bulunan hareketi, hızlı olup, kuşağa paralel olan küçük daireler üzerinde bulunan hareketi; kuşakta bulunan hareketine kıyasla yavaştır. Kutuplarına yakın olan hareketi, kuşağına en yakın olan haraketinden çok daha yavaştır. Kürenin tamamı kendi yerinde durup, hareketi bu minval üzere iken hareketinin sürat ve yavaşlıkta farklılık göstermesi tabii bir iştir.
Bu işin bizzat kendisine bağlı olan farklılığı, feleklerin hareketinde sabit bir şekilde sürer. Feleğin hareketi, ya basittir veya muhteliftir. Basit olan haraketi ki, ona: Benzerli hareket derler. Odur ki, feleğin yüzeyinde ya içinde var sayılan bir nokta ki, o haraketle hareket eylese; o feleğin çevresinde eşit zamanlarda eşit açılar oluştura. Mesela dokuzuncu felek ki, en büyük felektir; âlemin merkezinin çevresinde doğudan batıya hareketle, bir gün bir geceye yakın bir sürede bir dönüşünü tamam eder. O halde, bu feleğin yüzeyinde farzolunan nokta o hareketle eşit zamanlarda eşit mesafeler kateder. Alemin merkezi çevresinde, eşit zamanlarda, eşit açılar oluşturur. Yani bu feleğin çevresinde kuşak misilli farz olunan daire, üçyüzaltmış eşit dereceye bölünüp; bu kuşak üzerinde farz olunan o feleğin noktası, anlatılan şekilde hareket eyledikçe her
bir yıldız saatinde, onbeş derece mesafe kateder. Önceki saatte kat eylediği onbeş derece kavse, ikinci saatte kat eylediği onbeş derece kavsi eşittir. Bu minval üzere hareketle âlemin merkezi çevresinde, önceki saatte oluşturduğu açı, ikinci saatte oluşturduğu açıya eşittir. Diğer saatleri dahi buna kıyas ile bilinir. Bu harekete, merkez çevresinde benzerli hareket derle. Eğer böyle olmasa benzerli demezler. Muhtelif hareket odur ki, benzerlinin tersi ola. Feleğin hareketi ya tektir ya bileşiktir. Tek hareket odur ki, bir felekten çıka. Bileşik hareket odur ki, birden fazla felekten çıka. Her basit hareket, tektir. Lâkin her tek hareket, basit değildir. Her muhtelif hareket bileşiktir. Lâkin her bileşik hareket, muhtelif değildir.
 
 Dördüncü Madde
 
Yüzeysel şekillerin ölçülerini, mücessem şekillerin miktarlarını ve yüksekliği olan eşyanın yüksekliklerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, geometriciler demişlerdir ki: Bir yüzeyin miktarı onun ölçümüdür. Yani bir şeklin ölçüm bilimi, onun yüzeyinin miktarını bildirir.Dik açılı olan bir üçgenin ölçümü, dik açısını kuşatan iki kenarının birini, öteki kenarın yarısına çarpmakla elde edilir. Geniş açılı olan üçgenin ölçümü, bu açısından kirişine çıkan dikeyi, kirişin yarısına çarpmakla veya aksiyle elde edilir. Açıları eşit olan üçgen ölçümü, herhangi bir açısından kirişine çıkan dikeyi, kirişin yarısına çarpmakla veya aksiyle elde edilir. Eşkenar olan üçgenin ölçümü, bir kenarının karesinin dörtte birinin iki katını üçe çarpmakla elde edilir. Dikdörtgenin ölçümü, bir kenarını, kendi yarısına çarpmakla elde edilir. Eşkenar dikdörtgenin ölçümü, kenarlarından birini, öteki kenarına çarpmakla elde edilir. Çok kenarın ölçümü, iki çapından birinin yarısını, o çapının tamamına çarpmakla elde edilir. Eşkenar olan çokgenlerin ölçümleri, çaplarının yarısını kenarlarını toplamının yarısına çarpmakla elde edilir.Dairenin ölçümü, çevresine bir ip tatbik edip, bunun yarısını, çapının yarısına çarpmakla elde edilir. Eğer dairenin çapı, üçe ve yediye çarpılsa, çevresinin ölçümü elde edilip, ipe hacet kalmaz. Eğer dairenin çevresi, üçe ve yediye bölünse, çapına gerek kalmaz. Zira ki, her dairenin çevresi, çapının üç ve yedi katıdır. Onun için bir dairenin çapı, yirmi ikiye çarpılıp, çarpım yediye bölünse, bölüm o dairenin çevresi olur. Eğer dairenin çevresi, yediye çarpılıp, çarpım yirmiikiye bölünse, bölüm o dairenin çapı olur. Küpün ölçümü, karenin ölçümünden bilinir. (Karenin ölçümünün altıya çarpımı) Dik silindirin yüzölçümü, bir tabanını çevresine çarpmakla elde edilir. Dik koninin yüzölçümü, tepesiyle tabanı çevresini birleştiren dikeyi, çevresinin yarısına çarpmakla elde edilir. tabanlarnın yüzölçümleri ise, tıpkı dairede olduğu gibidir. Kürenin yüzölçümü, çapını, en büyük dairesinin çevresine çarpmakla elde edilir. Kürenin bütün miktarları, çapının yarısını, üçgeninin yüzeyine çarpmakla elde edilir. Yahut çapı, küpünden yedisini ve yedisinin yarısını atıp, kalandan dahi aynı şekilde kalandan doksanı atmakla, bütün miktarı elde edilir. Bunlara kıyasla bulutların miktarları, feleklerin cisimlerinin ve yıldızların ölçümleri ortaya çıkar.Yüksekteki şeylerin yüksekliklerinin ne miktar olduğunu bilmenin kolay yolu budur ki: düz bir yerde bulunan yüksek nesnenin taşının düşüş yerine ulaşmak mümkün ise; o düz yerde boyundan daha uzun bir mızrak dikip, ondan o kadar uzaklaşırsın ki, görüşün o mızrağın tepesinden geçip, o yüksek şeyin tepesine vara. Bundan sonra durduğun yerden, o yüksek şeyin taşının düşüş yeri olan aslına varıncaya değin, ayak ile, ya başka eşya ile ölçüp, bulduğun toplamı, mızrağın senin boyundan fazla olan kısmına çarparsın. Sonra elde ettiğin sayıyı, durduğun yerle o yüksek şeyin, mızrağın tamamının arasındaki mesafeye bölüp, bölüme kendi boyunu eklersin; ne miktara ulaştıysa, işte o yüksek şeyin yüksekliği odur.Öteki çözüm yolu da budur ki: O yüksek şeyin yakınında olan düz yer üzerinde bir ayna koyup, ondan uzaklaşırsın. O kadar gidersin ki, o aynada yüksek şeyin tepesini seyredesin. Sonra ayna ile yüksek şeyin arasındaki mesafeyi boyuna çarparsın ve çarpımı, durduğun yerle aynanın arasındaki mesafeye bölersin ve işte bölüm o yüksek şeyin yükseklik mesafesidir. Zira ki, boyunun, durduğun yerle aynanın arasındaki oranı; o yüksek şeyin ayna ile kendi aslı arasında olan oranı gibidir. Şu halde bilinmeyen, ortalardan biridir. Çünkü dörtlü orantıdan boyun yüksekliği ilktir ve ayna ile durulan yerin arası mesafesi ikincidir. Yüksek şeyin yüksekliği ise üçüncüdür. Ayna ile yüksek şeyin aslı dördüncüdür. Burada bilinmeyen üçüncüdür. Vakta ki, iki tarafın çarpımını bilinen ortaya bilersin; bilinmeyen bölüm olur.Bir yolu dahi budur ki: Bir asa dikip, gölgesinin sana olan oranını bilirsin. Şu halde yüksek olan şeyin gölge vaktinden, yükse şeyin yüksekliğini bilirsin. Güneş ufuktan kırkbeş derece yükseldikte; her nesnenin gölgesi, kendisi kadar olur. Şimdi, geometriden bu miktarca yazıldıkta; Allah Taâlâ'nın: "Göklerin ve yerin melekûtuna bakmazlar mı?" (7/185) remzi, âlemin yapısından da bir miktarca yazmağa gerektiren sebep olmuştur. Ta ki, en yüze istek olan Mevla'yı tanımaya yardımcı ola.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

9-BÖLÜM

  

9-BÖLÜM:
 
İKİNCİ BAHİS
 
Alemin şeklinin yuvarlak olduğunun isbatını; yıldızların ve feleklerin
durumlarının keyfiyetini, hakîmâne on bölümle tafsil eder.
 
BİRİNCİ BÖLÜM
 
Cisimler âleminin biçiminin yuvarlak olduğunu ve âlem küresi üzerinde
çizilen büyük daireleri ve feleklerin tabakalarının tertibini ve cisimlerin
özlerini ve en büyük feleğin şekil ve yapısını altı madde ile beyan eder.
 
Birinci Madde
 
Feleklerin yuvarlaklığının kabulünü ve unsurları ve yuvarlaklığa erişkin
olan hayret verici meseleleri bildirir.
 
Ey azizi, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Unsurların ve
feleklerin yuvarlaklığının inkârı için ileri sürülen delillerden
uzaklaşmak, astronomi ilminde gereklidir ki, cisimler âleminin ve yerin
yuvarlak olması kabul edile. Zira ki, bu ilmin kaideleri hepten bu esas
üzere kurulmuştur. Bundan başkasına imkan yoktur. Bu felsefî görüş, şeriata
aykırı sanılırsa; endişenin atılıp, kalbin yatışması için bitmeyen feyz
kaynağı İmam Muhammed Gazali (Allah ona rahmet etsin) hazretlerinin
"Tehafüt-ü Felasife" adlı kitabında yazdığı arapça ibareleri aynıyle burada
tercüme kılınmıştır ve o büyük imam hazretleri buyurmuştur ki:
"Malûm olsun ki, filozoflar ile halk arasında olan ihtilaf üç kısımdır ki:
Bir kısımda münakaşa, mücerret söze dayanır. Meselâ: Filozoflar, alemin
yaratıcısına cevher deyip; cevheri, mekândan münezzeh, zatıyle kâim varlık
ile tefsir eyledikleri gibi. İkinci kısımdaki çekişmeler, dinden bir esasa
ilişkin olmayan işlerdedir. O halde onlarla münakaşa etmek, peygamberleri
tasdik zaruretinden değildir. Yani o işleri kabul, onları yalanlamayı veya
aksini gerektirmez. Meselâ: Ay tutulması, yerkürenin güneş ile ay arasına
girmesiyle ayın ışığının görünmemesinden ibarettir. Zira ki ay, ışığını
güneşten alır. Yer ise küredir ve gök her taraftan yeri kuşatmıştır. Ne
zaman ay, yerin gölgesinde kalsa, güneşin ışığı ondan kesilir, dedikleri
gibi. Ve dahi güneşin tutulmasının mânâsı, yerden güneşe bakan şahıs ile
güneşin arasında ayın bulunması ve gölge olmasıdır. Bu durum güneşle ayın
baş ve kuyruk düğümlerinde bir anda birleştikleri vakitte olur dedikleri
gibi. Bu görüşleri dahi münakaşa ile çürütmekle durumu değiştirmek mümkün
değildir.
Bu durumda, o kimse ki, söylenmiş bu işleri çürütmekte münazarayı, dinin
gereklerinden zanneder; o kimse dine zarar vermiş olur. Zira ki, bu işlerin
olmasına geometrik ve matematiksel deliller delalet eder. Bir kimse ki, ona
muttali olup, tahkikine gücü yeter, sebebinden ve vaktinden, miktarından ve
süresinden haber verir; ona denilse ki: "Bu şeriata aykırıdır." Buna rağmen
o kimse kesinlikle bildiği bu işte şüphe etmez, beşki şeriatta şüphe eder
ki: "Kesin bilgiye aykırı şeriat nasıl olur?" diye tereddüde başlar. İmdi,
şeriata, yoluyla tan edenlerin zararından, yolsuz yardım edenlerin zararı
daha çoktur. Nitekim "akıllı düşman akılsız dosttan iyidir," demişler.
Bundan sonra İmam Gazali hazretleri, güneş ve ay tutulmaları hususundaki
Hadîs-i Şerifi nakledip, demişlerdir ki: "Hadîs-i Şerifin sonunda
buyurulduğu üzere: "Ay tutulması İlahî tecelli sebebiyle saygıdır," bu
fazlalığın nakli sahih değildir. Sahih olduğu takdirce dahi kesin işlerde,
iddialaşmaktansa te'vili ehvender. Çok açık deliller, kesinlikle bu noktaya
ulaşmayan kati işler karşısında te'vil olunmuştur; nerede kaldı ki nakli
sahih olmayan...
Filozoflarla İslâm âlimleri arasında tartışılan konu: Alemin sonradan
olduğu ve sonradan olmadığı meselesidir. Alemin sonradan olduğu sâbit
olduktan sonra; yuvarlak olsun, düz olsun; felekleri ve unsurları
buldukları gibi, onüç tabaka olsun, daha az veya çok olsun, dine zarar
vermez. Alem her nice olursa olsun, kastolunan şey, onun Allah'ın
kudretiyle vücuda geldiğidir.
Üçüncü kısım odur ki, onda tartışma, din esaslarından birine ilişkin ola:
Alemin sonradan yaratılması, Allah'ın sıfatları, cesetlerin haşri gibi. Bu
maddelerde onlarla gerektiğince tartışmak ve sözlerini çürütmek lazımdır.
Meselâ: Onlar derler ki: "Alem sonradan yaratılmamıştır, kadimdir. Zira ki
 
kadime dayanır ve her kadime dayanan kadimdir. O halde âlem kadimdir." Biz
bu sözleri çürütüp, deriz ki: "Alem sonradan yaratılmıştır, hâdistir, çünkü
değişicidir. Her değişikliğe uğrayan hâdistir."
İmam Gazali hazretlerinin bu sözleri, burada yazılmıştır. Ta ki dine bağlı
olanlar, anlatılacak şaşırtıcı işleri, şeriate muhaliftir diye reddetmekle
reddolunmuş olur kabilinden zannetmeyeler ve inkâr yoluna gitmeyeler.
 
 İkinci Madde
 
Alemin yuvarlaklığını isbat eden akli delilleri bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Alemin işlerinin tümü
birbirine bağlıdır. Alem, birbirini çevreleyen ve birbirine teğet
kürelerdir ki, iğne atacak bir boş mekân olmayıp, ulvî ve süflî cisimlerle
dolmuştur ve âlemin tabii yapısı yuvarlak şekil üzere olmaktır. Tabiatının
gereği olan nice deliler ile bu dava ispat edilmiştir. Alemin her ne
tarafına bakılsa, yumru görünür. Her kuşağın bir kavis olduğu nazarî ve
fikrî kanun ve insan aklının tecrübesiyle bilinir. Kürevî şekil, şekillerin
en genişi olduğundan başka gökte ve yerde müşahede olunan durumlar,
kürevîden gayride olmak muhaldir. Yuvarlak zemini düzeysel zannedip, dünya
düzdür fikrini edenler, hayalî vehmin mağlûbudur.
Kara, deniz, dağlar, vâdiler, değişik şekilleriyle toptan bir küre olup,
yerin gölgesiyle ay tutulduğu ve tutulma anında yerin gölgesinin ayıp
yüzünde dönücü bulunduğu ve yeryüzünde seyyahların hareketiyle enlem ve
boylam yerlerinin değişiklik üzere bulunduğu hep yuvarlaklığın
delilleridir. Sabit yıldızlar, âlemin kutbunun çevresinde paralel daireler
üzere dönüp, kutba yakın olan yerde küçük daireler çizerek görünmesi ve
ufuk dairesine teğet görünen sabit yıldızdan ekvatora varıncaya değin zaman
boyutu hesabiyle gizlilik zamanının artması, ta bir hadde varıncaya değin
ki, görünme ve gizlenme zamanları eşit ola. Bundan sonra gizlilik zamanı
yavaş yavaş artıp, görünme zamanı azala. Hatta öbür kutbun yakınında hiç
görünmeye. Doğan yıldızların ufuktan günün yarısına gelinceye dek yavaş
yavaş yükselip, doğması ve yine aynı minval üzere batması ve yıldızın
büyüklüğü ufkun üstünde değişmeyip, batış ve doğuş sırasında yerin
buğusuyla değişir ve büyük görünmesi ve daima yeryüzünden göğün yarısı ya
yarısına yakını görünmesi ve yıldızın doğudakiler üzerine, batıdakilerden
önce doğası ve batması; ay ve güneş tutulmalarının saatiyle meydana
gelmesi; kuzey tarafına gidenlere, kuzey kutup yıldızı ve diğer kuzey
yıldızlarının yüksekliklerinin artması ve güney yıldızlarının düşüşünün
artması; güney tarafına gidenlere, kutup yıldızının ve güney yıldızlarının
yüksekliğinin artması ve kuzey yıldızlarının düşüşünün artması; deniz suyu
yumruluğunun, gemiden örttüğü sahillerin ve dağların, bakanlara, önce en
yüksek tarafları görünüp, yaklaştıkça en aşağılarının dahi görünmesi;
yıldızların görünme süresince yükseklik ve düşüşünün eşit olması; güneşin
ekvator üzerinde iken görünmesi ve görünmemesi süreleri eşit oldukta; doğup
ve batacak, gölgenin düz bir çizgi üzere doğu ve batı noktalarına karşılık
ve iki gölgenin birbirine eşit olması... Bütün bunlar, yerin ve göğün
yuvarlaklığına delalet eder.
Ay tutulması vaktinde, ayın yüzünde daire şeklinde ortaya çıkan yer kürenin
gölgesi olduğu, yerin küreliğine açık delildir. Zira ki, eğer yer, küre
şeklinde olmayıp, ya üçgen, ya kare, ya altıgen şeklinde olsa, ay tutulması
ile ayın yüzünde ortaya çıkan yerin gölgesi dahi daire şeklinde belirmeyip,
ya üçgen, ya kare, ya altıgen şeklinde görünmek iktiza ederdi. Oysaki
görüntü hep daire şeklinde olmuştur.
Atmosferik olaylar değişik yerlerde gözetlenip; doğu tarafında, seher
vaktinde vaki olan ay tutulması ve doğuş anında beliren güneş tutulması,
batıdakilere görünmez. Batıda, doğuş anındaki ay tutulması ve akşam
vaktindeki güneş tutulması, doğudakilere görünmez. Göğün ortasında ortaya
çıkan güneş ve ay tutulmaları, yerin alt yüzünde oturanlara görünmez. Yerin
altı tarafında ve göğün ortasında vaki olan güneş ve ay tutulmaları, yerin
üst tarafında oturanlara görünmez. Yerin üstünde ve göğün ortasında meydana
gelen güneş ve ay tutulmaları, batıdakilere, doğudakilerden önce görünür.
Mesela batıdakilere ya seher veya kuşluk vakti görünür, doğudakilere ya
akşam veya ikindi vakti görünür. O halde doğuluların sabah ve akşamı,
batılılarınkinden önce olduğu ay ve güneş tutulmalarıyle bilinir.
Nitekim şehirler arası uzaklıklar, güneş ve ay tutulmalarıyle bulunur.
Bütün bu durumların, kürenin gayrisinde olmak ihtimali yoktur.
Bütün bunları bir yana bırakalım, Hind-i Şarkî adı verilen Hindistan'a ve
Hind-i Garbî adı verilen Yeni Dünya'ya (Amerika) deniz yoluyla sefer
edenlere şarken ve garben gidip-gelme imkanı ortaya çıkıp; batıdan gidip,
yerin altından dolaşıp doğudan gelen gemiler, yerin yuvarlaklığı davasını
ispat edip, bütün delillerin mühürü olup, tartışma kapısını kapamıştır.
 
 Üçüncü Madde
 
Dünyanın yuvarlaklığı kaidesi üzerine bina edilen şaşırtıcı meseleleri
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun kip astronomlar demişlerdir ki: Yuvarlaklık kaidesine
dayanan astronomi ilminin şaşırtıcı meseleleri vardır ki, hem sorulur, hem
şaşılır.
Birinci esele: bir günün üç şahsa nisbetle değişik olmasıdır. Mesela:
Belirli bir yerden, üç şahsın biri doğuya, biri batıya gidip, biri de orada
kalsa, ve gidenler, doğru bir çizgi üzere, ve aynı hızla yürüyüp; doğuya
giden batıdan, batıya giden doğudan gelip, bir günde yerinde duran şahsın
yanında toplansalar. Hareket günü, yerinde durana göre cuma olsa; batıya
gidene göre perşembe, doğuya gidene göre cumartesidir. Şimdi, bunun sırrı
budur ki, mesela batıya gidenin seyri yedi gün olsa, güneşin hareketine
uygun gitmesiyle, duranın gün batımında, bunun gün batımı vakti, güneşin
devrinin yedide biri kadar geç olur. Bu gecikmeden, yedi günde bir gün bir
gece eksilmiş olur. Bunun için yerine geldiği gün, ona nisbetle perşembe
düşer. Bunun gibi doğuya gidenin seyri güneşin hareketine ters olduğundan,
batıya gidenin aksine o, durandan günbatımı güneşin devrinden yedide bir
kadar önce olup, yedi günde bu eksikliklerin toplamından bir gün bir gece
hasıl olup, geliş günü ona göre cumartesi düşer.
İkinci mesele budur ki: Yeryüzünde derin bir kuyu üzerinde yüksek bir
minare olsa; o kuyunun dibinde bir kâseyi su doldurup, o suyu minarenin
tepesinde o kâseye koşalar, almayıp fazla gelir. Zira ki, merkez daireden
uzaklaştıkça yumulma yayı az olur ve unsurların cüzleri ise her nerede
bulunursa, âlem küresinden bir damladır. Şimdi kâsenin ağzında bulunan
dairenin kavsi, kuyunun dibinde ye merkezine yakın olup, eğri olu ve
minarenin tepesinde, ona oranla düz olmaya yakın olmakla, bir miktar fazla
su alır.
Üçüncü mesele budur ki: Gayet yüksek bir minare şerefesinde, iki yerden
birer taş atılsa, iki taşın düşüş yeri arası, şerefedeki atılış yerleri
arasındaki mesafeden az olur. Mesela şerefenin bir kenarından bir kenarına
uzaklık beş metre olsa, taşların düşüş yerleri arasındaki mesafe beş
metreden az olur. Aynen bunun gibi iki duvarın tabanlarındaki mesafesiyle,
yukarıdaki mesafesi aynı değildir Zira ki, iki şakülün başlangıç ve
sonuçları eşit olmaz, gittikçe yakınlıkları artarak, yerin merkezinde
birleşseler gerektir.
Yine yuvarlaklık kaidesine dayanan şer'î meseleler sorulur. Birinci mesele:
Zeyd, İngiliz gemileriyle kutuplara vardıkta; altı ay gündüz altı ay gece
olmakla, bu müddette beş vakit namazı ve ramazan orucunu ne şekilde eda
eder.
İkinci mesele: Zeyd, Amr ile kıyamet alâmetlerinden olan güneşin batıdan
doğması meselesinde bahse tutuşup; Zeyd bu meseleyi, astronomi kaidelerine
tatbik mümkündür, dese: Amr inkâr etse; Zeyd, Takiyüddin Rasit'in sözüne
göre, burçlar dairesi genel meyli (23,5 derece) geçip, uzun sürede ekvator
hattıyla çakışıp, diğer gezegenlerin kuşakları da onun gibi çakışmakla;
batıdan doğmuş olur. Nitekim halen altmış altını enlemde güneş, batıdan
doğar, deyip, durumu böyle açıklasa. Amr ise inkârında ısrar edip, bu mümkün
değildir, dese ve eğer mümkün olursa karım boş olsun dese, talak vaki olur
mu?
Üçüncü mesele: Zeyd Mekke şehrinden başka bir yerde bir mekan vardır ki o
mekanda, dört yön kıbledir ki ayakucu notasındadır dese; Amr inkâr edip,
ikisi de 'benim sözüm doğru değilse kölelerimiz azat olsun' deseler,
hangisinin yemini bozulur?
Bu üç sorunun cevabı arz olunmadı.
 
 Dördüncü Madde
 
Feleklerde ve yerde ortaya çıkan olayları açıklamak için, âlem üzerinde
konuları ve çizilen on büyük daireyi bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronamlar, feleklerdeki ve yerdeki işleri tespit
ve biribirine bağlamak için, âlem üzerinde, nice muhtelif daireleri
kutuplarıyla beraber ispat etmişlerdir. Meşhur daireleri iki kısım itibar
edip; bir kısmını büyük daireler, bir kısmını küçük daireler saymışlardır.
Ama büyük daireler, bir kısmını küçük daireler saymışlardır. Ama büyük
daireler odur ki, yukarıda açıklandığı gibi, âlem küresine oranla büyük ise
de, ona küçük derler. Değirmi kuşaklar gibi.
Büyük daireler, on tanedir ki: Muaddilünnehar (güneşitleyici) dairesi,
mıntıkatül buruç dairesi, (Burçlar kuşağı dairesi) dört kutuptan geçen
daire, ufuk dairesi gündüz yarısı dairesi, yükseklik dairesi, semtler ilk
dairesi, eğilim dairesi, enlem dairesi, görünen gök ortası dairesi.
Sayılan bu dairelerin bazısı âlem küresi üzerinde ayrı ve hareket edici
olarak konulmuştur. Bazısı bitişik ve sabit resmolunmuştur. Ayrı ve hareket
edici olan büyük daireler, altı tanedir. Biri gün yarısı dairesi, biri ufuk
dairesi, biri yükselme dairesi, biri ilk semtler dairesi, biri eğilim
dairesi ve biri enlem dairesidir. Bitişik ve sabit olan daireler, sayılan
bu dairelerden gayrisi olan büyük dairelerdir ve küçük dairelerdir.
On büyük daireden ilk daire: Gün eşitleyici dairesidir. Buna düz felek dahi
derler. Buna onun için muaddil (eşitleyici) derler ki: Güneş buna teğet
oldukta; Doksanıncı enlemden başka her yerde gece ve gündüz yaklaşık olarak
eşit olur. Bu dairenin yüzeyinde, yerküre üzerinde çizilen daireye: Ekvator
derler. Zira ki fele onda uzaklığını kuruyarak, dolap gibi döner. Yani gün
eşitleyici daire, alemi böler farzolundukta: Ekvator, yer düzeyi üzerinde
ondan meydana gelen dairenin çevresidir. Ekvatora paralel olan dairelere:
Günlük dönüş yerleri derler. Bunlar hayal edilen küçük dairelerdir ki,
büyük felekte farzolunan her noktadan bu feleğin dönmesiyle, onun üzerinde
iki kutbu olan âlemin kutbu ile kuşağı olan eşitleyici dairenin arasında
çizilirler. Bu daireler, günlük hareketle çizildiklerinden, bunlara: Günlük
dönüş yerleri derler.
İkinci daire,e burçlar kuşağı dairesidir. Buna, burçlar feleği dahi derler.
Oniki burç, bunun üzerinde itibar olunduklarından buna: Burçlar dairesi
dahi derler. Buna paralel olan dairelere: Enlem daireleri derler. Zira ki,
yıldızın merkezi onların birinin yüzeyinde bulunsa: Burçlar dairesinden
kuzeye ya güneye eğilimli olmuş olur. Şimdi o yıldızın enlemi, o daire ile
burçlar dairesi arasında olan mesafedir. Bu daireler dahi günlük dönüş
daireleri gibi hayalî küçük dairelerdir Çünkü burçlar feleğinin iki kutbu
ki, burçlar dairesinin iki kutbudur, âlemin iki kutbu olan gün eşitleyici
dairenin kutuplarından başkadır. Şimdi lazımdır ki, gün eşitleyicisi daire
ile burçlar dairesi âlemin çevresi üzerinde, iki karşılıklı nokta yanında
kesişirler, ki, o noktaların arasında her birinden yarım daire meydana
gele. Zira ki, burçlar dairesi gün eşitleyicisi gibi büyüktür. O noktanın
biri ki, burçlar feleği, gün eşitleyicisinden kuzeye meylini ondan başlar.
ona: Bahar eşitlik noktası (21 mart) derler. Zira ki, güneş buraya geldikte0
Çok yerde bahar mevsimi belirir. Bunun karşısındaki noktaya: Güz eşitlik
noktası (21 aralık) derler. Yine azımdır ki, burçlar dairesinin, gün
eşitleyicisinden nihaî uzaklığı, yarı dairelerinin ortasında iki nokta
yanında olur ki: Biri kuzey kutbu sebtindedir ve ona: Yaz dönümü derler.
Öbürü güney kutbu semtindedir ve ona: Kış dönümü noktası derler.
Şimdi bu iki kesişme ve iki nihaî uzaklık ile burçlar dairesinin dört
noktası belirlenmiştir. Onlar da dörtte bire bölünür. Bundan sonra bu dört
çeyrekten iki çeyrek bitişiğin her biri üzerinde iki nokta farzolunmuştur
ki, onlarla o çeyrekler üzer eşit bölüme bulunmuştur. Bundan sonra altı
büyük daire hayal olunmuştur ki, hepsi iki karşılıklı noktada yani iki
burçlar kutbu üzerinde kesişmişlerdir.
Üçüncü daire, dört kutuptan geçen dairedir ki: Adı geçen altı dairenin
biridir. Bunun âlem küresi üzerinde iki kutbu, orta noktadır. Bu daire
âlemin iki kutbundan ve iki kutup burcundan, iki değişim noktasından
geçmiştir. Onun için bulan: Dört kutbu geçen daire derler. Bu altı hayalî
dairenin biri o dairedir ki, iki orta noktadan geçmiştir. Kutupları, iki
değişim noktası olmuştur. Altı daireden geriye kalan dört daire, o iki
çeyrek üzerinde farzolunan dört noktadan ve o dördün karşısında bulunan
öteki dört noktadan geçmişlerdir. Bunların kutupları burçlar dairesi
üzerinde farzolunan noktalardır. Şimdi sekizinci felek, bu altı daire ile
oniki kısım olmuştur. Her bir kısmını, iki yarım daire kuşatmıştır. Her
kısmında, burçlar kuşağında bulunanlar burçlar kavsi adıyla şöhret
bulmuştur. Onun için sekizinci feleğin ismi: Burçlar feleği olmuştur. Bu
altı daire, âlemi keser farzolunsa, büyük felek ve benzer feleklerin
cümlesi, oniki burca bölünür.
Dördüncü daire, ufuk dairesidir. Bu hareket eden bir büyük dairedir ki
feleğin görünen yarısından görünmeyen yarısını ayırmıştır. Buna nispetle
yıldızların doğuş ve batışları belirlenmiş ve bilinmiştir. Bunun iki kutbu;
başucu (zenit), ayakucu (nadir) bulunan iki noktadır. Ufuk dairesi,
gündönümünü iki noktada kesmiştir ki, birine doğu noktası ve doğu gün-
eşitleyici; birine batı noktası ve batı güneşitleyici derler. Bu iki nokta
arasını birleştiren doğru çizgiye: Doğu ve batı çizgisi ve güneşitleyici
çizgi derler. Bu ufuk dairesinin burçlar dairesi ile kesiştiği iki noktaya,
doğan ve batan derler. Doğu noktası ile burçlar dairesi, ya yıldız merkezi
arasında ufuk dairesinden vâki olan kısa kavse doğu siası (Amplitude); doğu
noktası ile onların arasında bulunan kavse batı siası derler. Bu ufuk
dairesine paralel olan küçük dairelere köprüler derler; Ufuk dairesinin
üstündekilere yüksek köprüler derler. Altında bulunanlara alçak köprüler
derler.
Beşinci daire, gün yarısı dairesidir. Bu dahi hareket eden bir büyük
dairedir ki, âlemin iki kutbundan ve başucu, ayakucu noktalarından
geçmiştir. Bunun iki kutbu, doğu noktası ve batı noktasıdır. Bu gün yarısı
dairesi, ufuk dairesini iki noktada kesmiştir. Biri güney noktası, biri
kuzey noktasıdır. Bu iki noktanın arasını birleştiren çizgiye; gün yarısı
çizgisi, zeval çizgisi, güney ve kuzey çizgisi derler. Bunların hepsi dokuz
enlemin gayrisindedir.
Altıncı daire, yükseklik dairesidir. Buna başucu dairesi dahi derler. Bu
hareket eden bir büyük dairedir ki, başucu ve ayakucundan geçip, o çizginin
tepesinden geçmiştir ki o çizgi, âlemin merkezinden gelip, güneşin
merkezinden ya yıldızdan geçip, üst feleğin yüzeyine çıkmıştır. Bu
yükseklik dairesi, ufuk dairesini dik açılar üzere iki ortada kesmiştir. O
noktalar sabit olmayıp, ufuk dairesi üzerinde yıldız ve güneşin intikali
sebebiyle yer değiştirirler. Her birine başucu noktası adı verilir. Bu
noktalarla doğu ve batı noktaları arasında ufuk dairesinde bulunan kavse,
başucu noktası derler. Bu iki başucu noktasıyla güney ve kuzey noktaları
arasında bulunan kavse, başucunun bütünü derler. Bu yükseklik dairesi,
gün yarısı dairesine bir gün bir gecede iki defa çakışır.
Yedinci daire, semtlerin ilk dairesidir. Bu hareket eden bir büyük dairedir
ki; başucu ve ayakucu noktasından, doğu ve batı noktasından geçer. Bunun
kutupları güney ve kuzey noktalarıdır. Bu daire, gün yarısı noktası, ile
başucu ve ayakucu noktasında dik açılar üzere kesişmiştir. Alem küresi bu
daire ile ve gün yarısı dairesi ile sekiz eşit kısım olmuştur ki: Dördü
yerin üzerinde, dördü ufkun altında bulunmuştur. Bu daireye onun için
semtler ilk dairesi derler. Yükseklik dairesi bunun üzerine çakıştıkta;
onun kavsi, başucu, başucu bütünü kalmaz. Semtler ilk dairesine teğet olan
günlük dönüm noktalarına, bölge dönüm noktaları derler ki, o bölgelerde
oturanların başucu dönüm noktalarıdır.
Sekizinci daire, eğilim dairesidir ki; bu dahi hareket eden bir büyük
dairedir. Güneşitleyici dairenin iki kutbundan geçmiştir. Güneşitleyiciden,
yıldız ve burçlar kuşağının eğilimi bununla bilinmiştir. Buna ilk eğilim
denmiştir.
Dokuzuncu daire, enlem dairesidir. Bu dahi hareket eden bir büyük dairedir
ki, burçlar feleğinin iki kutbundan geçip, o çizginin başucundan geçmiştir.
O çizgi âlemin merkezinden gelip, yıldızın merkezinden geçip, burçlar
feleğinin yüzeyine çıkmıştır. Bu enlem dairesi ile, yıldızın enlemi
bilinmiştir. Güneşitleyiciden, burçlar feleğinin ikinci eğilimi bununla
bulunmuştur.
Onuncu daire, görünen göğün orta dairesidir. Bu daire, burçlar kuşağının ve
ufuk dairesinin kutuplarından geçmiştir. Bunun iki kutbu, doğu ve batı
noktalarıdır. Ufuk dairesi ile burçlar kuşağının ufku arasında veya aksiyle
bu dairede oluşan kısa kavis, görünen iklim enlemidir.
Burada, bu büyük daireleri açıklamakla yetinip, kalan daireleri, yerleri
geldikçe yazılmak hoş gelmiştir.
 
 Beşinci Madde
 
Feleklerin bütün tabakalarının yapısını; feleklerin parçalarının
hareketlerini: Günlük dönüş hareketinin keyfiyetini; yönlerin
sınırlanmasını; yüksek gök cisimlerinin mahiyetini özet olarak bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Kainatın yaratıcısı ve
düzenleyicisi olan Cenab-ı Hak'kın murad ve yaratmasıyla bütün feleklerin
cisimleri, toprağa varıncaya kadar dört unsur; lahana yaprakları gibi
biribirinin içinde dürülmüş olup, bir düzen üzere büyüğü küçüğünü kuşatmış
ve her yönden birbirine teğet ve sürekli, hepsi bir tek küre şekline girip;
cisimler âleminin Rabbani hikmetle güzel bir nizam üzere temeli atılmış ve
tesis olunmuştur. Bu şaşırtıcı ve garip bileşim heykelinin şekil ve yapısı;
bütün İslâm filozoflarının ve din âlimlerinin çoğunun birbirlerine yakın
görüşleriyle şöyle alınıp, kabul edilmiştir: Cisimler âlemi, biribirini
kuşatan küreler ve unsurlar üzerinde soğan kabukları gibi tabakalar halinde
olup, hepsi bir top şekline girmiştir.
Esîrî cisimler yani külli felekler dokuz tane olup, bütün yüksek cisimlerin
ve alçak unsurların iç gözeneğinde varsayılan bir cüz bulunur ki, o, âlemin
merkezi ve herşeyin esasıdır. Bu dokuz göğün en büyüğü, atlas feleğidir ki,
cihanın yönlerinin sınırlayıcısı ve zamanın vakitlerinin belirleyicisi
odur. Bu felek, öteki felekleri avucunun içine alıp, yirmidört saatte bir
kere, ışıldayan, sabit ve gezegen yıldızları tümüyle doğudan batıya
devreder. Bu doğuş ve batış ki; gece ve gündüz, aydınlık ve karanlık
sürekli böyle oluşur. Hepsi onun hareketine dayalı ve bağlıdır. Bu dokuz
feleğin sonuncusu, ay feleğidir, ki, atmosferi, oluşum ve bozuşum âlemini,
eşyayı her taraftan kuşatmıştır. Dört unsurun küreleri, ay feleğinin içinde
mertebelerince durmuş ve yerleşmişlerdir. Her durumda çevre tarafı üst yön,
merkez tarafı al yön olup; yeryüzünde ve suda ayakta duran ve gezenlerin
başları, ay feleği tarafına; ayakları âlemin merkezi tarafına olduğu bir
gerçektir.
Bu dokuz felek ve içindekiler, saf, ışıklı ve şeffaf olup, saffetlerinin
kemalinden bunlara: Kâh billur, kâh buzlu, kâh sulu demişlerdir. Gerçek
feleklerin cüzlerinin tamamı ve unsurların parçalarının arasında fazlalık
ve boşluk olmadığında filozofların hepsi birleşmişlerdir. Lakin büyük
feleğin gerisinde ısrarla sözü edilen hoşluğu; ilk filozofar maddeden
soyutlanmış bir bulut mevcuttur demişler, kelam bilginleri bunu hayalî
boşluk ile tabir ve tefsir etmişlerdir. Çünkü tüm feleklerin belirlenmesi,
göklerin durumlarını kavramaya yetmeyip; astronomlar, yedi gezegene ârız
olan işleri gözetlediler. Yani bu gezegenlerde kâh doğruluk, kâh durgunluk,
kâh yavaşlık, kâh sürat ve kâh geri dönüş görüp; kâh güneş gibi genel
eğilimden ibaret olan iki değişim noktası arasında gezindiklerini ve kâh
diğer gezegenler gibi değişim noktalarının güney ve kuzeye iyice kaydığını
ve kâh ışıkları çoğaldığını ve kâh ışıkları azalıp böyle durumlarla kâh
yere yakın kâh uzak olduklarını: Ay ve güneş tutulmaları dahi belirli
olmayıp; bazen tam, bazen cüzî tutulma olduklarını görüp, olaylar üzerinde
düşünceye daldılar. Elhasıl, ta ki onlar, göklerin bu gibi çeşitli işlerini
incelediler. Böylece sebeblerini, illetlerini şerh ve beyan ettiler.
Takvimde düzeltme yaptılar, ekleme ve çıkarmalarda bulundular. Düzenlemede
külli feleğin içlerinde yani merkezleri bitişik olan iki paralel düzlem
arasında bulunan boşluklarda, yeryüzünü içine alan ve almayan merkezleri ve
kutupları, bitişik, ayrı; kalınlık ve incelikte eşit ola ve olmayan nice
nice cüzi felekler varsaymaya muhtaç olup; bunları, bedenin azalarına
benzetip, dönen ikinci felekler olarak itibar ettiler.
Şimdi biz, o göklerin ve yerin yoktan varedicisi hâkim yaratıcı Allah'ın
sanatının inceliklerini, hikmetinin hakikatlerini fikredip düşünerek, onu
tanımak isteyenlere, feleklerin cüzlerinin tahlili kolaylaştırıp bu
hususları ve benzerlerini anlatmak üzere, somut bir şekil olsun için
feleklerin tümünün şekil ve suretlerini tasvir etmişizdir. Bundan sonra
feleklerden toprağa inip, oradan kendine gelip, Rabbini bulmak için
göklerin tertibini açıklamak ve yazmakta yukarıdan aşağıya inme yolunu
tutmuşuzdur.
Bütün feleklerin sureti budur:
 
 Altıncı Madde
 
Atlas feleğinin yapısını, sürat ve günlük hareketini ve bütün feleklere ve
unsurlara olan tahakküm ve tasullutunu ve boşluğunun genişliğini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yüksek felek ki, ay
feleğine nispetle dokuzuncudur. Yukarıda açıklandığı üzere nice namv e şan
ile şöhret bulmuştur. Merkezi, âlemin merkezi; kutbu, âlemin kutbu olup,
iki paralel düzeyle kuşatılmış bir yuvarlak cisim ve yıldızlardan arınmış
olmakla; atlas feleği adını almıştır. Bütün gök ve yer cisimlerini kuşatmış
olmakla; cisimler âlemi kendinde son bulup, gerçeküstü ve cihanın
sınırlayıcısı olmuştur. Göklerin ötesinde boşluk ve doluluk olmadığı
farzolunmakla; bunun yumru düzeyi, bir nesneye dokunmaktan uzaktır. Billur
gibi saf ve basit bir cisimdir. Bütün süslerden arınmıştır. Lakin çukurumsu
düzeyi, kendi hoşluğunda olan sabit feleklerin yumru düzeylerine teğettir.
Bu büyük feleğin altında cüzî felekler farzolunmaya ihtiyaç olmayıp, ancak
büyük dairelerden güneşitleyici dairesi, bunun çevresinde ve iki yarım
kutbunda eğim dairesi var sayılmıştır. Büyük felek, bu denli genişlik ve
büyüklüğüyle âlemin merkezi çevresinde, doğudan batıya süratli vaziyette
hareketiyle, içinde olan felekleri toptan ve ateş küresi ve hava süresinden
bir miktarı döndürüp, yirmi dört saatte bir dönüşünü tamam eder.
Her feleğin bir yeri ve meydanı vardır ki, ondan asla ayrılmaz. Lakin kendi
mekânında bütün cüzleriyle düzenli bir şekilde hareket edicidir. Bir göz
kırpması kadar bile duraklamaz. Büyük feleğin,kuşağındaki hareketi oldukça
süratlidir. Nitekim geometrik delillerle sabittir ki, cins atın koşu anında
iki ayağını kaldırıp koyuncaya kadar, büyük felek üçbin mil mesafe kateder.
Yaratıcı ve hakîm olan Allah, her şeyden münezzehtir. Bu ne şaşırtıcı sürat
ve acaip kuvvettir ki, bir lahzada, kutru yerküreden büyük olan güneşi
feleğiyle alıp gider. Bu sürate evvela Hadisi şerif şehadet eder ki; Habib-
i Ekrem sallallahüaleyhivesellem, Cebrail aleyhisselema: Zeval vaktinden
sormuştur ki: "Ey kardeşim Cebrail, zeval vakti mi?" Cebrail cevap
vermiştir ki: "Hayır. Evet..." Habib-i Ekrem (s.a.v.) sormuştur ki:
"Hayır'dan sonra niçin evet dedin?" Cebrail cevap vermiştir ki: "Sen
sorduğunda, henüz güneş zeval noktasına gelmemişti. Ben, hayır, deyinceye
dek beşyüz mil yolu katedip, gün yarılayıcı noktadan zeval noktasına
gelmişti. Onun için evet, dedim."
Hak Taala bunu, nass ile bildirmiştir ki: "Güneş de yörüngesinde yürüyüp
gitmektedir. Bu, güçlü ve bilgin olan Allah'ın kanunudur." (36/38)
Gerçi matematikçiler ve geometriciler, feleklerin ve yıldızların
uzaklıklarının ve cisimlerinin ölçülerini hesap ve kıyas ile uzun uzadıya
beyan edip açıklamışlardır. Lakin büyük feleğin azametinin ölçüsünü
bilmekte, genişlik ve uzunluğunu belirlemekte ve âlemin merkezinden yumru
düzeyinin uzaklığını hesap ve kıyas etmekten acz ve kusurlarını itiraf ve
ikrar edip; onu ancak yaratan Yaratıcı bilir, demişlerdir.
Fakat diğer felekleri, sabit yıldızları ve gezegenleri, matematikçiler ve
geometriler, gök gözetim âletleriyle ölçüp takdir ettikleri üzere, burada
bir miktar işaretle beyan etmek münasip görülmüştür. Ta ki bizim maksadımız
olan Mevla'yı tanımaya vesile bulan, onun ince sanatlarını fikretmek,
hikmetlerinin sırlarını düşünmek, kudret ve azametinin eserlerini temaşa
eden akıl sahiplerine kolaylık olup; hepsini kendi vücutlarında mevcut
görüp, kendilerini tanıyıcı olalar. Buradan da Allah'ı tanımaya yol
bulalar. Gerçi felekleri ve yıldızları ölçüp takdir etmek, cebir
hesaplarından habersiz olan kimselere uzak ve muhal görünür. Lakin bunlar,
aslında gerçek ve sabit olan kesin ilimlerin kaideleri üzerine kurulu aklî
hükümlerdir. Ama yüksek cisimlerin mahiyeti, eski filozoflara göre
felekler, yıldızlar basit cisimlerdir: Ne hafiftir, ne sıcaktır, ne
soğuktur, ne yaştır, ne kurudur; ne yanma ne yapışma kabul ederler; oldukça
latif ve saftırlar. Nitekim Hak Taala buyurmuştur: "Göklerin ve yerin
yaratılması, insanların yaratılmasından daha büyük bir şeydir. Fakat
insanların çoğu bilmezler." (40/57)
Kudret ve celal sahibi büyük Allah münezzehtir. Alemi örneksiz yaratan,
feleklerin hareketini, gece ile gündüzün biribirini takip etmesini misalsiz
var eden Allah münezzehtir. "Rabbimiz, sen gökleri ve yeri boşuna
yaratmadın, sen münezzehsin. Bizi ateşin azabından koru." (3/191) Bizi,
göklerin ve yerin yaratılışını, gece ile gündüzün değişimini düşünen
kullarından eyle!

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

10-BÖLÜM

  

10-BÖLÜM:
 
İKİNCİ BÖLÜM
 
Burçlar sahibi göğü; burçların şekillerini ve isimlerini; burçların
katlarını ve sabit yıldızları; ayın menzillerini; gök cisimlerinin
uzaklıklarını dört madde ile bildirir.
 
Birinci Madde
 
Sekizinci feleği bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Feleklerin ve
unsurların üç tabakası birbirini kuşatıp, biri birine bir derece teğet ve
çakışır olmuştur ki, feleklerde ve unsurlarda zerre kadar boşluk kalmayıp,
her tarafı dopdoludur. Hepsinin dönüşü başka türlü olup, kuşakları
kendilerine kabuk ve zarf olmuştur. Şimdi, en dışta olan kuşak, yukarıda
anlatıldığı gibi büyük felektir. Onun içinde bulunan kuşak, sekizinci
felektir ki, burçlar feleği ve sabit yıldızlar feleği namıyle meşhurdur.
Büyük felek boşluğunda durması ve sabit olması ile anılmıştır. Merkezi,
âlemin merkezi olup; kutbu, âlemin kutbundan bir tarafa 23,5 derece
eğilimli olup, paralel iki yüzüyle kuşatılmış bir kürevî cisimdir. Yumru
sathının üzerinde olan büyük feleğin dip yüzeyine teğettir. Dip yüzeyinde
olan boşluğunda, zühal feleğinin yumru yüzeyine teğet olmuştur. Sayısız
sabit yıldızlarla işlenmiş ve süslenmiştir. Hayallerde şekillenen on iki
burçla nakışlanmış ve renklenmiştir. Umumi eksen olan felekler feleği
(büyük felek) ile âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya hareket eder,
bütün uydularıyla yirmi dört saatte bir devresini tamamladığından başka,
kendine has hareketiyle âlemin kutbundan başka olan kutbu üzere ve
güneşitleyiciden gayri iki tarafa kutbu kadar eğilmiş olan kuşağı üzere,
batıdan doğuya yavaş yavaş döner. Aheste hareketiyle altında dikilmiş olan
sabit yıldızları toptan o tarafa alıp gider. Yetmiş güneş senesinde kendi
kuşağı yörüngesinde ancak bir derece yol alır. O halde ikibinyüz senede
bir, bir burcu geçer ve yirmibeşbin ikiyüz senede bir devresini tamam eder.
Filozoflar: Bu süre tamamında, denizlerin ve karaların yer
değiştirmesinden, bütün âlemin işleri, sırları en iyi bilen Allah'ın
takdiri ile baştan ayağa değişir, demişlerdir. Bu feleğin dahi altında,
küçük felekler varsaymaya hacet kalmayıp, ancak büyük dairelerden burçlar
dairesi; bu feleğin çevresinde, iki kutbu arasında farzolunup, oniki burcun
şekilleri bu kuşağının bizzat kendinde olarak belirlenmiştir. Altı büyük
daire dahi, bu feleğin iki kutbu üzerinde kesişir farzolunup, sekizinci
felek, bu altı daire ile kavun ve karpuz üzerindeki çizgiler şeklinde oniki
kısım olup; her bir kısmına bir isim ile burç adı verilip: Meselâ, koç
burcu, kova burcu vs. denilmiştir.
 
 İkinci Madde
 
Belirlenmiş yıldızlar ile bulunan şekilleri ve burçlar semasının dört
katını bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Oniki burcun her
birinde, mesela karpuzun her dilimi ortasında yani sekizinci feleğin oniki
diliminin her birinin yarısında; belirlenmiş yıldızların toplu görünümü,
bir şekle benzer olarak gözetlenip, o burçların isimleri görüntülerine
göredir. Mesela koç burcu, sekizinci feleğin sahasında bir dilimdir ki,
onun dilimlerinde gözlenen yıldızlar, birer çizgi ile birbirlerine
bağlansa, ondan koç şekli görünür. Öteki burçlar da böyledir ve
görünüşlerine göre isim alırlar. Bu feleğin tamamen boşluğunu dolduran
sayısız yıldızlardan, eski filozofların gözlemleri gereğince; binyirmiiki
ışıklı yıldızı içeren hayvan ve eşyaya benzer kırksekiz suret hayal
edilmiştir. Üçyüzkırkaltı gözetlenmiş yıldızın şekillenmesiyle oniki şekil
belirlenmiş ve oniki burç adıyla isimlendirilmiştir. Bu suretlerin
yirmibiri kuşağın kuzeyinde bulunup, onlarla üçyüzaltmışaltı yıldız
zat olunmuştur. Kırk sekiz suretin kalanı olan onbeş suret, kuşağın
güneyinde bulunup; gözetlenmiş yıldızlardan üçyüzonaltı yıldız dahi
bunların sahasında belirlenip, sayılan binyirmiiki yıldız tamamıyla tesbit
edilmiştir.
Ek: Malûm olsun ki, merhum yazarın (İbrahim Hakkı) saydığı üzere, yıldızlar
iki kısma ayrılıp; bir kısmına sabit yıldızlar ve diğerine gezegen adı
verilir. Bir kısmına sabit adı verilmesinin sebebi: Birbirlerine olan
uzaklığın miktarı daima eşit olup; fazlalaşıp, eksilmediklerine dayanır.
Onlar, bu bahiste anlatılan sabit feleklerdir. Öteki kısmına gezegen
denilmesinin sebebi: Bunlar başka başka yürüyüp hareket ettikçe,
birbirlerine kâh uzak kâh yakın olduklarına binaendir. Bunlar yedi
gezegendir ki, her biri bir felekte bulunur. Bu gezegenler, bazen bir yerde
toplanıp kümelenerek, ufuk dairesinin birbirine karşı derecelerinde karşı
karşıya bulunurlar. Sabit yıldızların miktarı, sonraki filozofların sözüne
göre; binyüzoniki adet yıldız olup, ışıklı cisimler oldukları
belirlenmiştir. Birbirlerinden ayrılmak ve her birine bir isim konulmak
imkânsız olmakla: Bilginler toplu görünümlerini altmışa bölüp, her birine
bir şekil üzere isimler vermeyi uygun görüp ve her bir şekle, eski
filozoflar arasında şöhret yapmış kimselerin isminden, bazı hayvan, bitki,
cisim ve âlet isimlerinden birer isim koymuşlardır ki, aşağıya konulan
felekler şeklinde görülmektedir.
Adları geçen seksen şeklin her biri, birkaç yıldızdan bir topluluk olarak
düşünülüp, onların onikisi, burçlar kuşağındadır. Bu yıldızlardan ayılan
üçyüzkırkaltı yıldızı içine alır. Oniki burcun isimleri şunlardır: 1- Koç,
2- Boğa, 3- İkizler, 4- Yengeç, 5- Aslan, 6- Başak, 7- Terazi, 8- Akrep,
9- Yay, 10- Oğlak, 11- Kova, 12- Balık.
Burçlar kuşağının kuzeyinde üçyüzaltmış yıldız gözlenmiş olup, yirmi bir
surete tatbik edilmiştir. İsimleri şunlardır: Küçük ayı, büyük ayı,
Keykavuş, kuş... Güneydeki dörtyüzaltı yıldıza, yirmiyedi surete benzeyip,
isimleri böyledir: Kitas, cebbar, tilki, köpek, gemi... Bütün bunlar sadece
gözetlenebilen yıldızlardır. (Bugünkü bulgularla bu sayı seksensekiz olarak
tesbit edilmiştir). Mesela kehkeşan (samanyolu) da bulunan yıldızların henüz
sayıları tesbit edilememiştir. Öte yandan yıldızların, yere uzaklığı ve
yakınlığından mı küçük veya büyük göründükleri henüz meçhuldür. Doğrusunu
ancak Allah Taâlâ bilir.
Oniki burcun altısı, güneşitleyici dairenin kuzeyinde olmakla, bunlara:
Kuzey burçları derler. Altısı dahi güneşleyicinin güneyinde olduğu için,
onlara: Güney burçları derler. Kuzey burçları: Koç, boğa, ikizler, yengeç,
arslan ve başaktır. Güney burçları: Terazi, akrep, yay, oğlak, kova ve
balıktır. Bu burçların dördüne: Değiştiren derler; dördüne: Sabit ve
dördüne: Karıştıran derler. Değiştiren burçlar: Koç, yengeç, terazi ve
oğlaktır. Bunlara değiştiren denmesinin sebebi: Güneş unlardayken bir
mevsimden bir mevsime geçmiş olur. Ama koçta güneş bulunduğunda, zaman
kıştan bahara döner. Güneşin yengece girmesiyle zaman, bahardan yaza döner.
Güneş teraziye girdiğinde, zaman, yazdan sonbahara döner. Güneş oğlağa
girdiğinde, zaman, sonbahardan kışa döner. Koç burcunun başlangıcına,
ilkbahar noktası; yengeç burcunun başlangıcına, yaz dönümü; terazi burcunun
başlangıcına, sonbahar noktası; oğlak burcunun başlangıcına, kış dönümü
derler. Sabit burçlarsa: Boğa, aslan, akrep, kova burçlarıdır. Bunlara
sabit denmesinin sebebi: Ne değiştirenler gibi değişme noktasında kalır, ne
karıştıranlar gibi iki surette belirirler. Karıştıranlar: İkizler, başak,
yay ve balıktır. Bunlara bu ismin verilmesinin sebebi: Güneş bu burçların
paralelinde iken, her birinde zaman, bulunduğu durumla diğer durum arasında
karışmıştır. İkizlerde, zaman, ilkbahardayken, yaza dönüp yazla karışır;
Başakta zaman, yazdayken sonbaharla karışır; yazdayken, zaman,
sonbahardayken kışla karışır. İkizlerde, zaman, kıştayken ilkbaharla
karışır.
Sonraki filozoflar, nazarında oniki burçla yedi gezegen, tıpkı dört unsur
gibi değişik tabiatlar üzeredirler. Onlar, her üç burcu bir tabiatta bulup,
burçlar tirigonometresi adını vermişlerdir Koç, aslan ve yay burçlarına
ateş üçlüsü derler ki,her birinin tabiatı, sıcaklık ve kuruluktur. Boğa,
başak ve oğlak, toprak üçlüsüdürler ki, her birin tabiatı; soğukluk ve
kuruluktur. İkizler, terazi ve kova, hava üçlüsüdürler ki, her birinin
tabiatı, sıcaklık ve rutubettir. Yengeç, akrep ve balık, su üçlüsüdürler
ki, her birinin tabiatı, rutubet ve soğukluktur. Şimdi sırasıyla bu
burçlara: Ateşsel burç, topraksal burç, havaî burç ve susal burç derler.
Oniki burcu bu minval üzere sayarlar. Öte yandan oniki burcun bazısını
erkek, bazısını dişi tabiatte bulup, bazılarını gündüze, bazılarını geceye
nispet etmişlerdir ki: Altı burç erkek, altısı dişidir. Erkek olanlar: Koç,
ikizler, aslan, terazi, yay ve kova burçlarıdır ki, bunlar tekil
burçlardır. Dişiler0 Boğa, yengeç, başak, akrep, oğlak ve balıktır ki,
bunlar ikildir. Şimdi, koç burcundan başlayıp, sırasıyla burçları, bir
erkek, bir dişi sayarlar ve oniki burcun tamamına değin giderler. Ateşî ve
havaî üçlerde erkek burçlar bulunup; topraksal ve susal üçlülerin tümü
dişi bulunup: Gündüzsel erkek ve gecesel dişi olmuştur.
Burçlarla ilgili tablolar aşağıdadır.
Burcun durumları       İlkbahar           Yaz                 Sonbahar       Kış
Değiştirenler Koç                 Yengeç           Terazi Oğlak
Sabitler                       Boğa               Aslan              Akrep Kova
Karıştıranlar    İkizler Başak             Yay                  Balık
 
 Üçüncü Madde
 
Sabit yıldızlardan olan ayın konaklarını isimleri ve şekilleriyle; burçlar
feleğinde olan mekanlarıyla ve kırk enlemde doğuş ve batışlarını yerleri ve
vakitleriyle bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, Hak Taala Kelam-ı Kadim'inde: "Ay için de konaklar
tayin etmişizdir," (36/39) buyurduğu ayın konakları yirmi sekizdir ki, bu,
burçlar feleğinde sabit olan gözlenmiş yıldızlardan burçlar kuşağının
yakınında bulunup; ay, kendi feleği kuşağında batıya hareketiyle koç
burcunun yarısında güneş ile karşılaştıkça; her gece bir yıldız beraberine
geldikçe, o yıldız bir konak itibar olunmuştur. Ay, süratli hareketiyle
oniki burcu yirmisekiz günde kat edip ve devredip, yine yerine döndüğünden,
yirmisekiz konak bulunmuştur. İlk konak şeratin, son konak ise reşa olarak
isimlendirilmiştir. Her iki konak arası oniki derece elliiki saniye
olmakla; oniki burcun her biri yirmisekiz konaktan iki konak ve üçtebir
konağı yaklaşık olarak içermiştir. Bu durum, altı sene önce yazılmış olan
şu manzumede anlatılmıştır.
MANZUME
Allah adıyle başlarız haberi
Kıldı takdir şems ile kameri
Hamd lillah Habibine salavat
Şems ve mah eyledikçe hoş harekât
Badehü Hakkı der ey ehl-i hitab
Ehl-i hey'et ysözüncedir bu kitab
Nazm kıldım kitab-ı muteberi
Dedim ismin menâzil-i kameri
Oldu ebyatı cümle yüz doksan
Binyüz altmışbeş idi sâl ey cân
Çarh-ı Sâmin ki oniki bölünür
Her bölükte otuz sehm bulunur
Oniki burcu oniki ay olur
Üç bahar olur dahi yay olur
Üç harif olur üç dahi kıştır
Çâr fasl oniki ay olmuştur
Evvel azar ikinci nisandır
Ü eyyar râbi hazirandır
Hâmis oldu temmuz ve sâdisi âb
Oldu eylül sâbii behesab
Sâmin ve tâsi oldu teşrineyn
Kış dü kânun ve yek şubat ey zeyn
Gelmeden gün bürûc âvâiline
On gün akdem şuhur-ı rum biline
Oniki burca bunlar esmâdır
Bir hamel iki sevr ve cevzâdır
Seretân ve esedle sünbüledir
Burc-u mîzan ve akrabî biledir
Kavs ile cedî ve delv ve hût eğilir
Yılbaşı ol hamel sayılır
Çünkü şeş burc otuz pâyı geçmiştir
Bil yıl eyyâmın üçyüz altmışbeş
Çarh-ı Sâmindedir bu kısm-ı rüsum
Ondadır cümle sâbitan-ı nücum
Devr-i şarkî seri' seyrandır
Hep tulu ve gurup o devrandır
Oniki burc yirmidört saat
İçre bir devri hatm eder râhat
Çün döner nısf-ı burc bir saat
Saat onbeş derecedir âdet
Çarh-ı çaremde gün musana'dır
Üstünde zemin murassa'dır
Ol felek devr eder güneş seyri
Onda yok necm ü şemsten gayri
Garbdan şarka gün gider her gün
Üçyüz altmışbeşinde biri göğün
Seyr eder şems günde bir derece
Ayda bir burcu kat' eder böylece
çün tahavvül eder her ay birine
Yıl tamamında hem gelir birine
Ruz-u şeb hatt-ı üstüvada sevâ
Arzı kırk cüz' olan mekânda ola
Ol cedîye gelse gün rahşân
Zemherîr ibtidasıdır o zaman
Saat-ı şeb o gece onbeş olur
Gündüzün saatı dokuzu bulur
Pes gece günden altı saat alır
Üç gün üç gece bir karara kalır
Badehü gün be gün etval olur
Ta hamel evvelin bu şems bulur
Nakledende gün ol hamele
Gece gündüz beraberine gele
Gün doğandan bitene dek o zaman
Oniki saat ola bî noksan
Gün bitenden doğana dek gece hem
Oniki saat oa olmaya kem
Hem yine gün be gün etval olur
Seratan evvelin güneş ki bulur
Saat-i ruz o günde onbeş olur
Ol şebin saatı dokuzu bulur
Pes gündüz şebden altı saat alır
Üç gün üç gece ol karara kalır
Badehü gün be gün şeb etval olur
Ta ki mîzanın evveline gelir
Gelse mîzanın ibtidasına gün
Ruz ve şeb hem beraber olur o gün
Çün hamel evvelile bu birdir
Şark ve garb ikisine bir yerdir
Pes yine gün be gün şeb etval olur
Ta güneş cedînin evveline gelir
Yılda bir yol bu devr-i dâimdir
Arz-ı mimde bu tavrı kâimdir
Çarh-ı çaremde şems her nicedir
Hem kamer bu felekte öylecedir
Çarh-ı evveldedir kamer mirât
Ol musaykal-ı kesiftir bizzat
Cerm-i şemsir ziyası daimdir
Şems ile nur-u mah kaimdir
Cerm-i mah muzlem ve müdavverdir
Ol güneşten yana münevverdir
Câyî çün günle arzın arasıdır
Arza doğru muhak karasıdır
Ertesi gece çün hilal görünür
Nurlu yandan bize hayal görünür
Gün be gün ay güneşten olup ırak
Arza doğru yüzü olur berrak
Çarde menzilin mah eylese seyr
Şems ve mah beynine karib ola yer
Şems ile mah hoş mukabil olur
Görünür nur-u bedr kâmil olur
Çünki mir'at-ı şemsdir bu kamer
Zulmet-i leyli nur mahz eyler
Şemse oldukça mukarreb hem ay
Azar azar görüne nursuz cây
Çün bulur hem o şems-i tâbânı
Bize doğru döner donuk yanı
Ayda bir yol bu devr-i daimdir
Bu muhak ve bu bedri kaimdir
Oniki burcu gün keser bir yıl
Kat' eder meh bir ayda cümleyi bil
Garbdan şarka hem kaber dolaşır
Günde onüç derece yol yer oluşur
Şems ile çün kamer muhak bulur
ertesi gece ay mukaddem olur
Günde oniki cüz'ü o şems geçer
Oniki burc bist heşt ölçer
Pes menâzil yirmi sekiz olur
Her birine nişanı yıldız olur
Her nişanın bir ismi resmi var
Say müretteb yeriye bil ey yar
Şeratin ve betin ve pervin şâ'
Debran hak'a hen'a ile zira'
Nesre ve tarafa cebhe ve zîre
Sarafa ava semak ve pes gafera
Hem zebânen ve badehü eklil
Kalb ve şol niayimi hoş bil
Belde zâbin bel'-ı suud ihya
Pes mukaddem muahhar oldu reşa
Gökyüzünde menâzil-i kameri
Bilmek istersen eyle şeb nazarı
Gözle hem âfıtab-ı tâbânı
Çün bulur ibtida-yı mîzanı
Ol gün oldukta şems ufukta ayan
Nokta-i maşrık oldur eyle nişan
Hem edende o gün ufukta gurub
Nokta-i mağrib ol yeri bil hub
İki yandan dü nokta evsatı al
Kıl nişan nokta-i cenub ve şimal
Kıl bu dört nokta evsatın tahmin
Heşt nokta ufuktan et tayin
Ufku farzet üçyüz altmış ay
Pes ul ve gurubu ondan say
Kırk derece arzda menâzil ede zuhur
Nokta-i maşrıkın şimalinden
Hem yirminci cüz'ü hilalinden
Şeratin iki necm-i âlidir
Bir cenubî biri şimalîdir
Bir zirâ ikisi arasını say
Bist ve heşt hameldir onlara cây
Ol cenubî yanında râsıhtır
Bir küçük yıldız ismi bâtıhtır
Şeratinden muahhar olan berah
Hem betîn ol ikinci menzil-i mah
Nokta-i maşrıkın şimaline bak
Noktadan doğa kırk derece ırak
Üç küçük nemedir müselles var
Burc-u sevrin önünde buldu karar
Çün iki saat ol şeb ede ubur
Ülker üçüncü menzil ede zuhur
Nokta-i maşrıkın şimalinden
Hem otuz derece kemalinden
Hûşe şeklinde altı kevbdir.
Sevrin yirmi dördü munsabdir
Ol şeb üç saat ve rubu'da heman
Doğa dördüncü menzil debran
Noktadan on sekiz derece şimal
Berk urur necm-i hâmisi fi'l-hal
Dal şeklinde penç yıldızdır
Burc-u cevzada câyı sekizdir dört
Buçuk saat ol şeb etme hücum
Menzil-i hâmis ede huka tulu'
Nokta-i maşrıkın şimali hemin
Cüz-ü sâminde şekl nokta-i şin
Re's-i cebbar adı seh necm-i nihan
Burc-u cevzada bistemde ayan
Beş buçuk saat ol şeb etse mürur
Hüna altıncı nokta ede zuhur
Nokta-i maşrıkın şimaline bak
Noktadan onsekiz derece ırak
İki yıldız şimal ve garbı kebir
Seretan cüz'-ü hâmisinde münir
bekle beş saat ol şeb ile nigâh
Göresin tâ zıra'-ı heftem mâh
Nokta-i maşrıkın şimaline git
Noktadan kırk derece tahmin et
İki rûşen sitâredir be akab
Garbı şuara-yı Şâmi4dir bel'akab
Oldur ol şimali bir yıldız
Seretandan beridir on sekiz
Olsa saat yedi o şeb-i kâmil
Görünür nesre heştem menzil
Nokta-i şarkın şimaline gel
Her yirmibeşinci cüzünü al
Hurde encümden öbür paresidir
Çâr necm murabba arasıdır
İsmi şura-yı yemanîdir bil
Hem eset evvelindedir hasıl çün
sekiz saat ol şeb etse güzar
Görünür tarafa tâsi ile nazar
Nokta-i maşrıkın şimalinden
Hem otuzuncu cüzü kemalinden
İki yıldız biri eseddendir
Esedin onbeşinde rûşendir heşt
Ve nîm saat ol şeb etse mürur
Aşır-ı mah cebhe ede zuhur
Nokta-i maşrıkın şimalini al
Ta yirmibeşinci cüzüne gel
Bir muavvec hat üzere dört kevkeb
Ol cenuhu azim ve ruşen hep
Oldu kalb'ül-esed büyük yıldız
Hem esedden biri yirmisekiz
olsa saat dokuçbuçuk o seher
Zîredir onbirinci doğa meğer
Nokta-i maşrıkın şimaline var
Kıl yirmibeşinci cüzde karar
Koşa yıldız cenubîdir ruşen
Sünbüle onbeşi ona mesken
Çün doğar gün onunla bir doğa
Noktadan sarfa kırk şimal iva
Sarfa ol necmi ol kadarın
On ikinci menazil-i kamerin
Horde encüm muhit oldu nişan
Sünbüle âhiridir ona mekan
Oldu iva beş encüm ruşen
Tuttu mizanın onbeşinde vatan
Çün menazilden onüçüne heman
Maşrıkından o şeb bilindi mekan
Bâkisin mağrib ile bil o zaman
Mağribe bak o şeb hem eyle nişan
Çünkü bir saat ol şeb ede güzar
Menzil-i çâr hem ufukta gider
Nokta-i mağribe nazar hoş kıl
Batar onda ysemak eazli bil
ismidir fahz-ı sünbüle ey can
Resmidir bîst-i pençem mizan tâ kim
Üç saat ol şeb ede duhul
Panzed hem gufre ancak ede nüzul
Nokta-i mağribin şimalini al
Her yirmisekiz derecede kal
Bir mukavves hat üzere üç kevkeb
Yeridir cüz-ü evvel akreb
Hem bir ismi samek ramıh'dır
Üstü ramh ve kendi çârıhdır
Çâr menzil ala't-tevali ol
On beşinden evvel ede nüzul pes
Rübue saat olsa ol şeb hub
Şânezd hem zebane ede gurub
Nokta-i mağribin gurubuna var
Ondan ondokuzuncu cüzüde biter
İki yıldız mukabil ve berrak
İkinin arası bir mızrak
Hem bir ismi de pele-i mizan
Burc-u akreb önüdür ona mekan
Çün iki saat ola ol şeb târ
Oldum eklil on yedinci batar
Nokta-i mağribin cenubuna bak
Noktadan otuz derece ırak
Yer var bî hat üzere üç kevkeb
Ruşeni oldu cebhe'tül-akreb
Akreb oldu bir ismi hem ey yar
Burc-u akrebde cây-ı bist çıhar
Bekle saat ikibuçuk ola tâ
Hejde hem kalb-i akreb onda bata
Nokta-i mağribin cenubunu bul
Otuzüçüncü cüzü garbını bul
Bir mukavves hat üzere üç kevkeb
Sâdis burc-u kavs ona matlub
Kalb-i akreble bile şöyle varıb
Nokta-i mağribin cenubuna bak
Noktadan kırk dokuz derece ırak
Koca yıldızdır ikisi berrak
Buldu kavsin yirmisinde durak
Bekle dört saat ol gece oturup
Bîstemdir niayim ide gurup
Nokta-i mağribin cenubunu bul
Otuzüçüncü cüzüdür ona yol
Çâr necmi sağar ve çârı kibar
Tuttular cedî evailinde karar
Dahi beş saat ol şeb uyuma tâ
Kim yirmi birinci belde bata
Nokta-i mağribin cenubunu al
Ta yirmisekiz dereceye gel
Kıta-i Çarhdir ki sâde olur
Encüm etrafına kılade olur
her bir adı kıladedir ey can
Evsat-ı cedî burcun etti mekan
Ger yedi saat olsa şeb-i rayih
Bata bist ve düm adı zâbih
Nokta-i mağribin cenubunu al
Ondan ensekizinci cüzde kal
İki yıldız şimalidir a'zam
Bir küçük necm anında adı ganem
Zâbih anı eder gibi kurban
Ol devl üçüne oldu mekan
Heft ü nîm saat ol şeb olma melül
Bîst ve sevm belidir ede nüzul
Nokta-i mağribin cenubunu nice
Noktadan say yirmiüç derece
iki ruşen sitaredir ki karib
Bir küçük yıldız aralıkta garib
Ol küçük yıldız ol şimale yakın
Delvin ondördüdür mekanı hemin
Ger dokuz saat ol şeb etse güzar
sit ü çârem suud o demde gider
Nokta-i mağribin cenubuhu bul
Cüz-ü sâmin ufuktadır ona yol
Bir mukavves hat üzere üç yıldız
Delv burcunda cây onsekiz
Onbuçuk saat ol şebeyle nazar
Ahbih ü bist ü pençemine seher
Nokta-i mağribe garib ve cenub
Çâr kevkeb üçü müselsel olup
Râbii sa'd ve hem redif ana nâm
Hâmisi burc-u hutu kıldı makam
Şarka bak hem o akşam et tevfik
İrtifaiyle her birin tahkik
Kim mukaddem dahi muahhar hem
Doğalar şems batmadan akdem
Birbuçuk saat akşama var iken
İkisi dahi doğmuş ola maan
Nokta-i maşrıkın şimalinden
Bist-ü pençem cüz' kelalinden
Doğa fer'i mukaddem onda ayan
Aslı bir necmdir cenubu heman
İkisinin arası bir mızrak
Hatdan panzdehem o ferğa durak
Nokta-i maşrıkın şimaline git
Her otuzbir derece tahmin et
Onda doğmuş ola muahhar nur
Ferği aslından akdem ede zuhur
İki yıldız ki suudu bir mızrak
Ferği hut âhirinde hoş burak
Şarka bak bul o şeb mahall-i ışa
Doğmuş yirmisekizinci raşa
Kalmış iken guruba bir saat
Şarktan doğmuş ola ol rahat
Nokta-i maşrıkın şimalinden
Hem otuzuncu cüz kemalinden
İki yıldız ki şarkı ve garbı
Saf-ı encümledir sefine gibi
Şekl-i ehlilcidir ol güya
Hem hamel onbeşindedir hâlâ
Nıfs-ı burc-u hamelde olsa muhak
Meh güneşten bu resme ola ırak
Menzil-i ûla olur şeratin
Hem bu tertib ile raşaye değin
Çün yirmisekiz gün içre kamer
Bu menazilden ede cümle güzar
Ol yirmisekiz günüyle gece
Hem geçer şems ügünde bir derce
Çün yirmidokuzbuçuk gün olur
Şems ile hem kamer muhakı bulur
Ol sebebden bir ay yirmidokuz
Gün hesap olunur öbür ay otuz
Badehü her ne şeb kılınsa murad
Bu menazil tamam olur tâdad
Olduğun gece şemse bir derece
Kim ne burcun kaçındadı o gece
Kıl hesab ibtida-yı mizandan
Bil ne miktarı geçti şems ondan
Geçe bir burcu iki saat o dem
Hep menazil doğup batar akdem
Pes her onbeş gecede bir saat
İleri sâbitan eder sürat
kim güneş her gün iki kursu kadar
Seyr edip şarka geç guruba gider
Her ne geçse buna kıyas olunur
Bu hesab üzere cümlesi bulunur
Çün geçer şems evvel ol hamele
Emr ber aks olur kolaylı gele
Maşrıktan ayan olan kevkeb
Mağribiyle bilinmek olur hep
Mağribinden beyan olan el'ân
Maşrıkından bilinmeli o zaman
Nereden doğa karşısında batar
Kande batsa mukabilinde doğar
Çün menazil bilindi bi't-tayin
Oniki burcu bundan et tahmin
Ta ki seyyar ve sâbit ola ayan
Kim ne kevkeb ne burcu kıldı mekan
Hoş bilindi kevakib ey Hakkı
Seyr et eflâkı fikr kıl Hak'kı.
(Haberi, Allah adıyla başlarız. Güneş ile ayı takdir kıldı. Hamd Allah
için, salavat Habibine: Güneş ve ay hoş hareketler eyledikçe. Sonra hakkı,
ey sözümü dinleyenler, der, bu kitab, astronomlar sözüncedir. Muteber
kitabı nazm kıldım. Ay menzillerinin ismini dedim. Bütün beyitleri yüz
doksan oldu. Ey can, sene binüçyüz altmışbeş idi. Sekizinci felek ki, oniki
bölünüyor. Her bölükte otuz pay bulunuyor. Oniki burcu, oniki ay olur. Üç
bahar olur, dahi yay olur. Üçü güz olur, üçü dahi kıştır. Dört mevsim,
oniki ay olmuştur. Birinci mart, ikinci nisandır. Üçüncü mayıs, dördüncü
hazirandır. Beşinci temmuz, altıncı ağustostur. Eylül yedinci, sekizinci ve
dokuzuncu, teşrin-i evvel, teşrin-i sani oldu. Kış iki kanun ve bir de
şubat oldu. Burçlar ortasına gün gelmeden, on gün önce rumî aylar biline.
Oniki burca isimler bunlardır: Koç, boğa, ikizler, yengeç, aslan, başak,
terazi, akrep, yay, oğlak, kova, balık. Koç, yılbaşı sayılır. Çünkü altı
burç, otuz payı geçmiştir. Yılın günlerini üçyüz altmışbeş bil. Sekizinci
felektedir resimler parçası. Bütün sabit yıldızlar ondadır. Doğuya dönüşü
hızlıdır. Hep doğuş ve batış o dönüştür. Oniki burç, yirmidört saat içre
bir dönüşü rahat tamamlar. Burcun yarısı yarım saat döner. Saat onbeş
derecedir. Dördüncü felekte gün süslenmiştir. Yer üstünde kıymetli
taşlardır. O felek, güneş seyrini devreder. Onda yıldız ve güneşten gayri
yoktur. Batıdan doğuya gün gider her gün. Göğün, üçyüz altmışbeş
derecesinden bir derece güneş günde seyr eder. Böylece ay da bir burcu
kat eder. Her ay birine geçer. Yıl tamamında yerine gelir. Eşitlik
çizgisinde, gece ile gündüz eşittir. Enlemi kırk olan yerde ola bu. Oğlağa
gelse, gün aydındır. O zaman en soğuk günler başlangıcıdır. Gecenin saati o
zaman onbeş olur. Gündüzün saati, dokuzu bulur. O zaman gece, günden altı
saat alır. Üç gün üç gece bir karara kalır. Sonra gün, yavaş yavaş uzar. Ta
koç evvelini bu güneş bulur. Gün koça nakledende, gece gündüz eşitliğine
gele. O zaman gün doğandan bitene dek, noksansız oniki saat ola. Gün
bitenden doğana dek gece de, oniki saat ola, eksik olmaya. Hem yeni gün
gün uzar. Yengeç evvelini güneş ki bulur. Günün saati o günde onbeş olur.
Gecenin saati dokuzu bulur. O zaman gündüz, geceden altı saat alır. Üç gün
üç gece o kararda kalır. Sonra gün gün gece uzar. Ta ki terazinin evveline
gelir. Terazinin başlangıcına gün gelse, gece ve gündüz de beraber olur o
gün. Çünkü koç evveliyle bu, birdir.
Doğu ve atı, ikisine bir yerdir. O halde yine gün gün gece uzar. Ta güneş
oğlağın evveline gelir. Bu yılda bir yol daimi dönüştür. Mim enleminde bu
halde durmaktadır. Dördüncü felekte güneş her nicedir? Ay da bu felekte
öylecedir. Birinci felekte ay, aynadır. o bizzat parlak ve yoğundur.
Güneşin ziyasi süreklidir. Güneş ile ayın nuru kaimdir. Ay, karanlık ve
yuvarlaktır. O güneşten yana münevverdir. Yeri çünkü yerle güneşin
arasıdır. Yere doğru çakışma, karasıdır. Ertesi gece, hilal görünür. Nurlu
yandan bize hayal görünür. Gün gün ay, güneşten ırak olup, yere doğur yüzü
berrak olur. Dördüncü menzilini ay seyr eylese, güneş ve ay arasına yakın
la yer. Güneş ile ay hoş mukabil olur. Ondördü görünür, olgun olur. Çünkü
güneşin aynasıdır bu ay. Gece karanlığını salt nur eder. Ay da güneşe yakın
oldukça, azar azar görünür nursuz yer. Parlak güneşi bulduğunda, bize doğru
donuk yanı döner. Bu, ayda bir yol sürekli devirdir. Bu çakışma ve bu
bedridir. Gün oniki burcu bir yıl keser, ay bir ayda hepsini kateder.
Batıdan doğuya ay da dolaşır. Günde oniki derece yer oluşur. Güneş ile ay
çakışmayı bulur, ertesi gece ay önce olur. Günde oniki cüzü o güneş geçer.
Oniki burç, yirmisekiz ölçer. O halde menziller yirmisekiz olur. Her birine
nişanı, yıldız olur. Her nişanın bir ismi ve resmi var. Ey dost,
tertiplenmiş say, yeriyle bil. (Burada tali yıldızların adları sayılıyor.)
Gökyüzünde ayın menzillerini bilmek istersen, geceye bak. Gözle hem parlak
güneşi. Terazinin başlangıcını bulduğunda, güneş ufukta göründüğü gün, doğu
noktası odur, nişan eyle. Hem o gün ufukta batanda, batı noktası o yeri
bil. İki yandan iki nokta ortasını al, güney ve kuzey noktalarını nişan
kıl. Bu dört nokta ortasını tahmin kıl, ufuktan ekiz nokta belirle. Ufku
üçyüz altmış ayak farzet. O halde doğu ve batıyı ondan say. Kırkıncı
enlemde menziller, o ufuktan bu resme doğru doğa bata. Yarım saat evvel
gece geçe, menzillerin başlangıcı ortaya çıka. Doğu noktasının kuzeyinden,
hem yirminci cüzü hilalinden, iki parlak yıldız yüksektir; biri güneyde,
biri kuzeydedir. İkisi arasını bir zira ay, yirmi sekiz; koştur, onlara
yer. O güneydeki sabittir. Bir küçük yıldız, ismi batındır. İki parlak
yıldızdan geri ola biraz. Batın da ayın ikinci menzili. Doğu noktasının
kuzeyine bak. Noktadan kırk derece ırak doğa. Üç küçük yıldız, üçgen var.
Boğa burcunun önünde karar kıldı. Çünkü o gece iki saat geçe, üçüncü
menzilde ülker ortaya çıkar. Doğu noktasının kuzeyinden, otuz derece
bitiminden huşe şeklinde altı yıldızdır. Boğanın yirmidördü bellidir. O
gece üç saat ve çeyrekte heman, dördüncü menzile zebran doğa. Noktadan on
sekiz derece kuzey, o durumda beşinci yıldızı doğar. Dal şeklinde beş
yıldızdır, ikizlerde yere sekizdir. O gece dört buçuk saat, hücum etme,
beşinci menzil huka doğa. Doğu noktanın kuzeyi, sekizinci cüzde, şının
noktası şeklidir. Başı cebbar, adı üç gizli yıldız. İkizler burcunda gözle;
o gece beş buçuk saat geçse, hüna altıncı nokta zuhur ede. Doğu noktasının
kuzeyine bak; noktadan onsekiz derece ırak, kuzey ve batısı büyük iki
yıldız, yengecin beşinci cüzünde parlak. Beş saat bekle o gece ile uyanık,
yedi arşında ayı göresin. Doğu noktasının kuzeyine git, noktadan kırk
derece tahmin et, iki parlak yıldızdır hemen sonra. Batısı, Şam şairlerinin
sanıdır.
Odur, o kuzeyli bir yıldız. Yengeçten beridir onsekiz, olsa saat yedi o
gece tam görünür sekiz seçkin konak. Doğu noktasının kuzeyine gel, her
yirmibeşinci cüzünü al, küçük yıldızlardan bulut parçasıdır. Dört yıldız
karenin arasıdır. İsmi Yemen şairleridir, bil. Hem aslan evvelindedir
hasıl çünkü, sekiz saat o gece geçse, görünür tarafa dokuz kere bak. Doğu
noktasının kuzeyinde, hem otuzuncu cüzü bitiminden iki yıldız; biri
aslandandır, aslanın onbeşinde parlaktır; sekiz ve yarım saat o gece
geçse, ayın onuncu yüzü ortaya çıkar. Doğu noktasının kuzeyini al, ta
yirminci cüzüne gel. İniş-çıkışlı bir çizgi üzere dört yıldız, güneyi büyük
ve ışıklı hep oldu aslanın yıldızı büyük yıldız. Hem aslandan beri
yirmisekiz olsa saat dokuz buçuk o seher, ziredir onbirinci doğa meğer,
doğu noktasının kuzeyine var, kıl yirmibeşinci cüzde karar. Koşa yıldız,
güneylidir parlak, başak onbeşi ona mesken. Çünkü doğar onunla gün bile.
Noktadan şarka kuzeye farkı iva, sarfa o yıldızı, o kadarını ayın onikinci
menzili küçük yıldız kuşattı, nişan başak sonudur ona mekan. Oldu iva beş
yıldız parlak. Terazinin onbeşinde mekan tuttu. Menzilden onüçüne hemen
doğuşundan o gece bulundu mekan. Kalanını batı ile bil o zaman. Batıya bak
o gece, hem de nişan eyle. Çünkü o gece geçe, dört menzil de ufukta gider.
Batı noktasına iyi bak. Betar onda semak silahsız bil. İsmi başak fahzı ey
can. Resmi yirmibeş terazidir ta ki, üç saat o gece gire. Hem gufre onbeşte
ancak iner. Batı noktasının kuzeyini al, her yirmisekiz derecede kal. Bir
kavisli çizgi üzere üç yıldız, akrepin birinci cüzü yeridir. Bir ismi semek
ve bir ismi ramıhdır. Üçtü mızrak ve kendi yaralayıcıdır. Dört menzil,
burçlar sırası üzere, onbeşinden evvel ine. İşte zeyrek saat o gece, güneş
parlayarak batar. Batı noktasının güneyine var, ondan ondokuzuncu cüzde
batar. İki yıldız karşılıklı ve berrak, ikinin arası bir mızrak, bir cüzde
batar. İki yıldız karşılıklı ve berrak, ikinin arası bir mızrak, bir ismi
de terazi pelesi, akrep burcu önüdür ona mekan. O gece iki saat karanlık
olur. Tac oldum, onyedinci batar. Batı noktasının güneyine bak, noktadan
otuz derece ırak yer var. Aynı çizgide olmayan üç yıldız, ışıklısı akrebin
cephesi oldu. Ey dost, bir ismi de akrep oldu. Akrep burcunda yirmidört
yer, bekle saat ikibuçuk ola ta onsekiz, hem akrebin kalbi onda bata. Batı
noktasının güneyini bul. Otuzüçüncü cüzünün batısını bul. Kavisli bir
çizgi üzere üç yıldız. Altıncı yay burcu ona tâlibtir. Akrebin kalbiyle
birlik şöyle varıp, batı noktasının güneyine bak, noktadan kırkdokuz derece
ırak koca yıldızdır, ikisi berrak, buldu ayın yirmisinde durak. O gece
oturup dört saat bekle. Yirmidir ay durağı bata. Batı notasının güneyini
bul, otuzüçüncü cüzüdür ona yol. Dört yıldızı küçük, dördü büyüktür. Oğlak
evvelinde karar tuttular. O gece beş saat daha uyuma, ta ki yirmibirinci
belde bite. Batı noktasının güneyini al, ta yirmisekiz dereceye gel, felek
kuşağıdır ki sâde olur, yıldız etrafına gerdanlık olur. Ey can, herbir adı
gerdanlıktır, oğlak burcunun ortasını etti mekan, Şayet gece yedi saat
gidici olsa, bata yirmi iki, adı zebayih.
Batı noktasının güneyini al. Ondan onsekizinci cüzde kal. Kuzeyde iki
yıldız büyüktür. Bir küçük yıldız, adı koyun. Zebayih onu kurban eder
gibidir... Kova burcu üçüne mekan oldu. O gece yedibuçuk saattir, üzülme.
Yirmiüç inince yutucudur. Batı noktasının güneyini nice noktadan say
yirmiüç derece. İki aydınlık yıldızdır ki yakın, bir küçük yıldız aralıkta
garip. O küçük yıldız kuzeye yakın, yeri kovanın ondördüdür. Eğer o gece
dokuz saat geçse, yirmidördüncü yükseliş o demde gider. Batı noktasının
güneyini bul. Sekizinci cüz, ufukta ona yoldur. Kavisli bir çizgi üzre üç
yıldız, kova burcunda yer onsekiz. Onbuçuk saat o geceyle bak, ehbib
yirmibeşine seher batı noktasına yakın ve güney dört yıldız, üçü üçgen
olup, dördüncü saad ve de redif ona isim. Beşincisi balık burcunu kıldı
mekan. Doğuya bak hem o akşam tevfik et yükselişiyle her birin incele ki,
önceki dahi gecikmiş hem doğalar güneş batmadan önce. Akşama birbuçuk saat
varken, ikisi birlikde doğmuş ola. Doğu noktasının kuzeyinden, yirmibeşinci
cüzün bitiminden doğa önce bir kolu açıkça. Aslı bir yıldızdır, güneyi
hemen ikisinin arası bir mızrak, balıktan panzede hem o şubeye durak. Doğu
noktasının kuzeyine git, hem otuzbir derece tahmin et, onda gecikmiş nur
doğmuş ola. Kolu aslından önce ortaya çıka. İki yıldız ki uzaklığı bir
mızrak. Kolu balık sonunda hoş burak. Doğuya bak, yatsı yerini bul, doğmuş
yirmisekizinci serpinti, guruba bir saat kalmış iken. Doğudan doğmuş ola o
rahat. Doğu noktasının kuzeyinden, hem otuzuncu cüz bitiminden iki yıldız
ki, doğu ve batısı gemiler gibi dizili yıldızlarladır. Şekilleri sanki
yumurta biçimindedir. Hâlâ hem koç onbeşindedir. Koç burcunun yarısında
çakışsa ay, güneşten bu resme ırak ola. İlk menzil şeratin olur. Bu tertip
ile raşaya deği, yirmisekiz ygün içre ay bu menzillerden hep geçe. O
yirmisekiz günüyle geçer güneş de geçer günde bir derece. Çün
yirmidokuzbuçuk gün olur, güneş ile ay çakışır. O sebebden bir ay
yirmidokuz gün hesap olunur, öbür ay otuz. Sonra her ne gece istense, bu
menzilin sayılışı tamam olur. Güneşe bir derece olduğun gece ki, ne burcun
kaçındadır o gece, hesap kıl terazinin başlangıcından. Güneş ondan ne
miktarı geçti bil. Bir burcu iki saat geçe o dem hep menziller önce doğup
batar. Şu halde her onbeş gecede bir saat ileri, sabit yıldızlar hızlanır
ki, güneş her gün iki kursu kadar seyredip doğuya, batıya geç gider. Her ne
geçse buna kıyas olunur, bu hesap üzere hepsi bulunur. Ne zaman güneş koçun
evveline geçer. İş ters olur, kolaylı gelir. Doğudan çıkan yıldız,
batısıyla bilinmek olur hep, olur, kolaylı gelir. Doğudan çıkan yıldız,
batısıyla bilinmek olur hep, batısından açıklanan el'an doğusundan bilinmeli
o zaman. Nereden doğa, karşısında batar. Kande batsa karşısında doğar.
Menziller belirlemeyle bilindi. Oniki burcu, bundan tahmin et. Ta ki
gezegen ve sâbit ola ayân. ne yıldız, ne burcu mekan kıldı? Yıldızlar hoş
bilindi ey Hakkı, felekleri seyret, Hak'kı fikir kıl.)
 
 Dördüncü Madde
 
Burçlar feleğinin ve onda olan sabit yıldızların uzaklık ve cisimlerini
bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler;
yıldızların ve feleklerin cisim ve uzaklıklarını kesin kanunlar ile
hesaplarında görüş birliğine varmışlardır. Büyük feleğin yüzeyinin
uzunluğunun mesafesini ki, burçlar feleğinin yüzey yumruluğunun
uzaklığıdır, âlemin merkezinden takriben otuzüçbin kere bin ve
beşyüzyirmibeşbin sekizyüz seksenbir fersah bulmuşlardır. Her bir fersahı
üç mil ve her bir milli üçbin zera ve her bir zeraı, otuziki parmak
genişliği kadar farz ve takdir kılmışlardır. Her bir parmağı, altı arpa eni
kadar ve her bir arpayı, atın altı kılı miktarı itibar edip; cisimler
âleminin uzaklığının hesabını bilmişlerdir. Burçlar feleğinin dip
yüzeyinin bu merkezden uzaklığını takriben otuzüç kere bin ve beşyüzonbin
dörtyüzelli fersah ve burçlar feleğinin kalınlığını takriben onbeşbin
dörtyüzotuzbir fersah bulmuşlardır. Sabit yıldızları altı ayrı kısım bulup;
birinci değer, ikinci değer, üçüncü değer, dördüncü değer, beşinci değer ve
altıncı değer diye isimlendirmişlerdir. Birinci değerin tabakalarını,
burçlar feleğinin kalınlığına mutabık ve eşit onbeşbin dörtyüz otuzbir
fersah bulup; yıldızların cisimlerinin miktarını yerküreye oranla
açıklamışlardır. Birinci değerin cisimlerini takriben altıbuçuk yer cismi
kadar ölçüp ve farzedip; ikinci değerin cisimlerini beşbuçuk yer cismi
miktarı; üçüncü değerin cisimlerini dörtbuçuk yer cismi miktarı; dördüncü
değerin cisimlerini üçbuçuk yerküre gibi ve beşinci değerin cisimlerini üç
buçuk yerküre kadar; altıncı değerin cisimlerini birbuçuk yeryuvarlağı
miktarı bulmuşlardır. Bunları geometrik delillerle ispat edip, hesabını
almışlardır. Bütün sabit ve gezegenleri, kendi yerlerinde belirli bir
hareket ile merkezleri çevresinde hareket eder ve döner görüp: "Feleklerde
duran hiçbir şey yoktur," mazmununca işin sırrına ermişlerdir.
Yaratıcı, hakîm ve kudretli olan Allah münezzehtir. Büyüklüğünün celaletine
ve kudretinin illetine aklın idraki erişemez.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

11-BÖLÜM

  

11-BÖLÜM:
 
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
 
Yedinci göğün yapısını ve onda olan zühal (satürn) feleğini altı madde ile
bildirir.
 
Birinci Madde
 
Zühal yıldızının mümessil feleğini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenin biri
zühal feleğidir ki, ay feleğinden itibaren sayılınca yedinci felektir.
Güneş feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler ismiyle şöhret bulmuş
olan üç feleğin e büyüğü ve en yükseğidir. Zühal yıldızı, geyvan lakabıyla
lakaplanıp, astronomlar on: Büyük uğursuz, hızlı hindi demişlerdir. Bu
felekte zühalden gayri yıldız yoktur. Bu feleğin hâkimi sadece zühaldir.
Müşteri yıldızı, en büyük saadet; merih, cellat görünüşlüdür, ona küçük
uğursuz demişlerdir. Fakat küçük saadet olan güzel yüzlü zühredir. Zühal ve
karışık sofra görünümlü Utarit, güzel yüzlü güneş feleğinin altında karar
kılmalarıyla iki aşağılıklar olarak isimlendirilip; üç yüksek ve iki alçak
denilip, cümlesine başka bir nâm ile beş şaşırmış derler. Işıklı güneşe
büyük ışıklı, güzel görünümlü aya küçük ışıklı denilip; hepsi de yedi
gezegen nâmıyla meşhur olmuştur. Astronomlar, zühal yıldızı için üç adet
felek ispat edip; birinci felek ki küllî felektir, merkezde, eksende,
kutupta, kuşakta ve harekette burçlar feleğine benzediği için buna:
Mümessil felek demişlerdir. İkincisi, merkez dışı felektir ki, mümessili
altında iki paralel yüzeyde bulunup, dönüş merkezi dayanıklı olduğundan,
buna: Taşıyıcı felek demişlerdir. Üçüncü feleğe: Döndürücü felek derler ki,
zühal yıldızı onun tarafında çakılmış olup; döndürücü felek kendi merkezi
üzere hareketiyle döndükçe, zühali, hareket ettirip, döndürdüğü için buna:
Döndürücü felek demişlerdir.
Mümessil felek, küllî felektir. İki paralel yüzeyle çevrili yuvarlak bir
cisimdir. Yüksek yüzeyi üstünde olan sabit yıldızlar feleği, onun çukur
yüzeyine ve alt yüzü, altında ola müşteri feleğinin yumru yüzeyine
teğettir. Bu feleğin üstünde ve altında bulunan diğer küllî felekler gibi
büyük feleğin hareketine uyup; ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde
doğuda batıya hareket eder. İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi
çevresinde, sekizinci feleğin hareketi kadar, batıdan doğuya âheste gider.
Anlatılan bu feleğin altında ola felek küreleri dahi aynı şekilde doğuya
yönelik hareketle muttasıf olup ve bizzat da batıya yönelik hareketle
muttasıf olmuşlardır. Açıklaması gelecektir.
 
 İkinci Madde
 
Zühal yıldızının, merkezinin dışındaki feleğinin yapısını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlara göre; yedi gezegen yıldıza ârız olan
çeşitli işlerin tanzim ve tesviyesi, küllî feleklerin içlerinde, cüzi ve
ikinci feleklerin çeşitli dönüş ve tavırlarının isbatı gerekir. Zühal
yıldızının durumunun nizamı için mümessil feleğin cisminin içinde yani iki
paralel yüzeyle kuşatılmış olan gövdesi içinde Hamil (taşıyıcı) nâmıyle
ikinci bir felek takdir etmişlerdir. Bu takdir olunan ikinci felek yere
şâmil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapının parçalarıyle altıbuçuk
derece uzaklık ile en üst tarafında, dış iki paralel yüzeyle kuşatılmış
küre bir cisimdir. Bu kürenin yumru yüzeyi ilk feleğin yumru yüzeyiyle bir
noktada temas etmişlerdir ki, o nokta evc (doruk) ismiyle
isimlendirilmiştir. O nokta âlemin merkezine nispetle en uzak noktadır.
Zühal yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek
olmuştur. Bunun gibi, bu ikinci feleğin iç yüzeyi, birinci feleğin iç
yüzeyine doğu noktasında teğettir. O noktaya haziz (etek) adı verirler. Bu
nokta, âlemin merkezine nispetle en yakın noktadır. Zühal yıldızı bu
taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldikte; yerin merkezine oldukça
yaklaşmış ve alçalmış olur. Şu halde bu hareket ettirme takdirince o ilk
felekten bu taşıyıcı nâmıyle meşhur olan ikinci felek ayrılıp, bu surette
boşaldıkta, ilk felekten zorunlu olarak değişik kalıklıkta iki küre geriye
kalır ki, biri ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekten boşalır.
Taşıyıcı feleği kuşatan kürenin ince tarafı, doruk noktaya, kalın tarafı
eteğe doğrudur. Öteki kürenin kalın ve ince tarafı bunun tersinedir. Bu iki
kürenin, mümessil feleğin tamamlamakta katkıları olduğundan birine dolanın
tamamlayıcısı ve birini boşalanın tamamlayıcısı adını vermişlerdir. Her
feleğin özel bir hareketle dahi hareketi kararlaştırılmış olup; kendine
mahsus eksen ve kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamam etmek kesin
bir iş olmakla; zühal feleğinin taşıyıcı feleği, burçlar feleğinin altında,
mümessil feleğin altında kendi hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,
yıldızları kendisiyle beraber hareket ettirir. O halde zühal yıldızı onunla
gidip, oniki burcun her birinde ikibuçuk sene ikamet edip; yirmidokuz sene
beş ay altı günde bir devresini tamamiyle tamamlar. Taşıyıcı felek, yerden
çok uzak ve dairesi geniş olmakla; zühal yıldızının hareketi, altında
bulunan diğer gezegenlerden ağır görünür. Allah her şeyden münezzehtir.
 
 Üçüncü Madde
 
Zühal yıldızının döndürücü feleğini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar yine yıldızlarının durumlarının
tanzimi için bu kadar miktarla yetinmeyip; ancak güneşte merkez dışı olan
bir başka ikinci felekten söz etmişlerdir. Lakin diğer gezegenlerde yere
şâmil olmayan küçük gezegenler tespit edip, bunlara: Döndürücü felekler
adını vermişlerdir. Şimdi zühalin döndürücü feleği, zühalin mümessil
feleğinde yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, yıldızın kendisi,
taşıyıcı ve merkez dışı olan ikinci feleğin kuşağında yerleşmiştir ki,
çapı, taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek tek bir yüzeyle
kuşatılmış bir küredir. Taşıyıcı feleğin içinde, kendi mekânında belirli
bir hareketle batıdan doğuya yani burçlar sırası üzere dönüp; bir tarafında
iki kutbu arasında çakılmış olan, zühal yıldızını da döndürür. Bu döndürücü
felek, kendi merkezi çevresinde batıya doğru hareketiyle bir gün bir gecede
kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden bir dereceye yakın hareketiyle, bu
yıldızı, güneşin ortasına mutabık hareket ettirir ki, senede bir kere
devresini tamam eder. Buna: Yıldızın değişik hareketi derler.
Zühal, bir yüzey ile çevrili bir kürevî cisimdir, içi dolu ve ışıklıdır.
Zühal, döndürücü feleğin içindedir ki, yıldızın yüzeyi, döndürücü feleğin
kuşağı üzerinde onun yüzeyine ortak bir noktada teğet olmuştur. Yani
zühalin cismi, döndürücününkine tamamen temas etmiştir ve taşıyıcının bir
tarafında döndürücü feleğin hareketi gibi belirli bir sıra üzere zühal
yıldızının dahi kendi merkezi etrafında dönücü olduğunu rasatçıların çoğu
görmüşlerdir. Çünkü zühal feleğinin durumu özetle yazılıp ve parçalarının
tertibi takrir ve yapısı ve şekli bu kadarca beyan ve tasvir olunmuştur.
İmdi bu kıyas ile bunun boşluğunda olan müşteri feleğinin ve onun içinde
olan merih feleğinin ve güneş feleğinin içinde bulunan zühre feleğinin
şekil e durumlarını her yönleriyle, bu zühal feleğine benzerliklerinden,
tamamiyle bilinmiştir. Lakin bunlardaki üç feleğin hareketleri, değişik ve
yıldızlarının nitelikleri farklı; uzaklık ve cisimleri farklı olmakla; her
birinin hareketlerinin miktarlarını, yıldızlarını ve sıfatlarını,
uzaklıklarını ve kürevî cisimlerini birer bölüm ile tafsil ve kendilerine
özgü özelliklerini beyan etmek lazımdır.
 
 Dördüncü Madde
 
Zühal yıldızının düz gitme, durma, yavaşlama ve süratini; geri dönmesini ve
şaşkınlığını; güneş ile olan bağlantı ve güneşe yaklaşmasını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden
güneşle aydan gayrisine, yani üç yüksek ile bir alçağa, beş şaşırmış
denilmesinin sebebi; bunlar kâh düz, kâh yavaş giderler, kâh durur, kâh
geri dönerler. Yine bazen durup yavaş yavaş hareket ederler, bazen da düz
ve süratli giderler. Bu durumların açıklanması budur ki: Döndürücünün
doruğunda oldukta; kendi merkezi, döndürücünün merkezi hareketine, burçlar
sırası üzere muvafakat edip; yıldız, hızlı hareket eder görünür. Yıldız,
döndürücüye bir miktar meylettikte; düz hareket eder. Eteğe inmesi halinde,
kendi merkezi inişte olduğu için hareketi görünmez olup, yıldız duraklar
görünür. Yıldız, döndürücünün eteğine yakı oldukta; kendi merkezinin sıraya
aykırı hareketi, döndürücünün merkezi, taşıyıcının hareketiyle uygunluk
üzere olmayıp iki hareket birbirine karşı ve muarız olduğu için, yıldız
durur görünür. Yıldız, eteğe indikte; kendi merkezinin hareketi,
döndürücünün merkezininkinden fazla olduğu için yıldız, geriye döner
görünür. Yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit geldikte; ikinci
kez durur görünür. Bu duruştan sonra yükselme halinde kendi hareketi yine
görünmez olur. Yıldız yine yavaş hareket eder görünür. Bu yavaş hareketten
sonra yine düz hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi dönüşüne düz
hareket devresini ihtilâfsız tamam eder. Zira ki, feleklerin ve yıldızların
hareketleri, kendi küreleri kuşağına oranla ebediyyen basit ve benzerlidir.
Yıldızın geriye dönüşünden önceki durağına ilk makam, sonrakine ikinci
makam derler.
Zühal yıldızının geriye dönüşü dört ay, düz hareketi sekiz ay ve yirmi
gündür. Güneşe kıyasla beş şaşırmışa bağlantı ve yaklaşma ârız olmuştur.
Zühalin, döndürücüsünün orta yerinden kendi merkezine uzaklığı; güneşin
merkezinin burçlar feleğinden olan orta yerinden döndürücünün merkezinin
orta yerinin uzaklığı gibidir. Zühal yıldızı, döndürücüsünün ortasının
doruk noktasında bulunduğu halde, hep orta bir yakınlıkla güneşe yakın
olur. Zira ki güneşin merkezi, döndürücünün merkezinden uzak oldukça,
döndürücünün orta zirvesinden yıldızın merkezi dahi güneşin uzaklığı kadar
uzak olur. Tâ güneş, döndürücünün merkezine karşı oluncaya değin, yıldız
dahi döndürücünün eteğine iner. O halde zühal yıldızının güneş ile uzaklık
ve yakınlığı, döndürücüsünün zirvesinde bulunduğu halde uygun olur. güneş
ile karşılıklı olması, döndürücünün eteğinde bulunduğu halde olur.
Müşteri ve merih yıldızlarının dahi güneşle bağlantıları bunun gibi
bulunur. Her biri kendi bölümünde anlatılacaktır. Zühal yıldızının her iki
yaklaşması arasında olan müddeti, bir sene onüç gündür. Zira ki her üçyüz
yetmişsekiz günde bir kere, burçlar feleğinde, güneşin mekânına gelip, bu
yüzden görünmeyip yakın olması itibariyle bu duruma iki gezegenin çakışması
ve güneşe yaklaşması denilmiştir. Zühal yıldızının taşıyıcı feleğinin,
burçlar kuşağından güneye ve kuzeye ikişer buçuk derece eğilimi mevcut iken
döndürücü feleğin dahi zirvesi ile eteği, eğilimli feleğinden kâh güneye
kâh kuzeye dört buçuk derece kadar eğilimli olduğundan; bu yıldızın
seyrinde enlem değişikliği bulunup, şaşırmış gibi görünüp, bundan dolayı
şaşırmış olarak isimlendirilmiştir.
 
 Beşinci Madde
 
Zühal yıldızının doruk ve etek noktalarını, tepe ve kuyruk düğümlerini
bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden her
yıldızın bir doruğu vardır ki, o, ona ulaştıkta; kendi feleğinden ve yerden
oldukça yüksek ve uzak olmuş olur. Zirvenin karşıtı olan yere: Ete derler
ki, yıldız ona geldikte; yere yakın olmakla kendi feleğinden oldukça
aşağıya inmiş olur. O halde yıldız, zirvesinde yoldukça kuvvet bulup, eteğe
geldikte zayıf olur. Feleğin ilk yarısında oldukça, eteğe inici olup
ikinci yarısında zirveye yükselici olur. Zirvelerle etekler arası uzaklığı
belirlidir, asla değişmez. Zira ki burçlar feleğinden zirve yerleri
bilinse, onların karşıtı etek yerleri itibar olunur; aksiyle dahi bulunur.
Tepelerin yerleri bilindikçe; kuyrukların yerleri dahi bilinir; aksiyle de
belirlenir. Zira ki, zirveler mukabili etekler olduğu gibi, tepeler
mukabili de kuyruklardır. Bu o yerdir ki, onda gezegenlerin felekleriyle
burçlar feleği kesişmiştir. İki yerde, iki kesişme noktası oluşmuştur ve
birbirine karşılıklı gelmiştir. Bu durumda o iki noktanın birine tepe,
birine kuyruk derler. Tepe o noktadır ki, yıldız yondan ayrıldıkta onun
enlemi kuzey olur. O noktanın karşısında olan noktaya kuyruk derler ve bu o
noktadır ki, ondan yıldız geçtikte, onun enlemi güneyde olur. Burada
enlemden murat, güneşin yolundan, yıldızın güneyde ve kuzeyde bulunan
uzaklığıdır. Zühalin doruğu, tepe ve kuyruk noktaları ortasında yani
eğilimli feleğin burçlar kuşağından kuzey tarafına fazla meylinden elli
derece geridedir. Çünkü ayın zirvesinden başka zirveler ve öteki noktalar,
sabit feleklerin yavaş hareketine uygun hareket edicidirler. Şimdi rumî
tarihin binbeşyüz onyedi senesinde zühalin zirvesi, yay burunun dokuzbuçuk
derecesinde olup; eğer dahi yay burcunun karşısında olan ikizler burcunun
aynı şekilde dokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir. Tepesi yengeç burcunun
dokuzbuçuk derecesinde olup, kuyruğu dahi yengeçin karşısında olan oğlak
burcunun bunun gibi ondokuzbuçuk derecesinde belirlenmiştir. Lakin halen
rumî tarih, şu anda ikibin altmış dokuz seneye başlamıştır. Hicrî sene de,
binyüzyetmiştir. Şu halde, astronomların çoğu, sözbirliğiyle zirvelerin ve
eteklerin her yetmiş güneş yılında bir derece hareketleri hesabiyle, o
tarihten bu tarihe gelinceye değin her biri yaklaşık olarak sekiz derece
hareket etmiştir. Halen zühalin zirvesi, yay burcunun onyedi buçuk
derecesine ve eteği, ikizlerin aynı derecesine gitmiştir. Tepe noktası,
yengeç burcunun yirmiyedibuçuk derecesine ve kuyruk noktası, oğlak burcunun
aynı derecesine yetmiştir. Şimdi buna kıyasla her tarihte tepe ve etek
noktaları bilinir.
 
 Altıncı Madde
 
Zühal yıldızının tabiat ve vasıflarını, uzaklık mesafesini, cisminin
ölçüsünü bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu zühal yıldızının
tabiati son derece soğuk ve kurudur. Gündüzsel erkek bulunup, en büyük
uğursuz bilinmiştir. Buna bakmak, keder ve üzüntü vericidir. Nitekim çiçek
zühreye bakmak, sevinç ve safra verici bulunmuştur. Bu yıldıza, ahmak,
cahil, cimri, kıskanç, yalancı, lanetli, gamlı, tenbel, kalın kafa ve
zararlı sıfatları nispet kılınmıştır. Bu yıldız, rahimlere düşen döllere
şans olsa; bunun tabiatı ve vasıfları, o döllere Allah'ın izniyle sirayet
edip olan çocukta, bu vasıfların ortaya çıkması tecrübe olunmuştur. Bu
yıldız, çarşamba gecesiyle cumartesi gündüzüne hâkim bulunmuştur. O gece ve
gündüzün ilk saatleri buna nispet kılınmıştır. Rasatçılar, geometriciler ve
matematikçilerin ittifakıyle zühal feleğinin yumru yüzeyinin âlemin
merkezinden uzaklığı takriben otuzüçbin kere bin ve beşyüz onbin
dörtyüzelli fersah ölçülmüştür. Bu ölçülen feleğin kalınlığı, onbin kere
bin ve beşyüzonyedibin dokuzyüz altmışüç fersah takdir ve tahmin
kılınmıştır. Zühal yıldızının cisminin yerküre kadar bulunduğu geometrik
deliller ve matematik hesaplarla ispat olunmuştur.
Bizim bu felekler ve yıldızların durumlarını özetle aradığımız, ibretlerle
dolu kâinatta, ilahî cilveleri görüp, hayran olmak ve yaratıcısını
bilmektir. Her şeyden geçip ona yönelmektir. Biz bu kitapta yazdığımız
yıldızların cisimlerinden murat, hakiki cisimlerdir ki ölçü ve tartı
hesabiyle ilk iş olarak cisimlerin ölçüleridir. Astronomik ölçülere
feleklerin çakışması, güneşe yaklaşması, kaybolması ve vakitlerin tayini
için yıldızın yakınlık ve uzaklığı sebebiyle ve gözetleme hesabıyle tahmin
olunan itibarî cisimler değildir. Bunlar kesin bilgilerdir.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

12-BÖLÜM

12-BÖLÜM:
 
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
 
Altıncı göğün yapısını ve orada hâkim olan müşteri (Jüpiter) yıldızının
vasıflarını beş madde ile beyan eder.
 
Birinci Madde
 
Müşteri yıldızının mümessil feleğini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronamlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden
müşteri feleğidir ki, ay feleğine nispetle altıncı felektir. Güneş
feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler nâmıyle şöhret bulan üç
feleğin ortancası olup; müşteri yıldızı, saadet verici olarak tanınmıştır.
Tabiatının adaletli oluşundan ona: En saadetli adı verilmiştir.
Astronomlar, müştere yıldızının yapısı için dahi üç adet felek ispat edip,
düzenlemişlerdir ki; birinci felek, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve
harekette burçlar feleğine benzer ve mümessildir. İkinci felek, merkez
dışındadır ki, mümessil feleğin altında ve iki paralel yüzeyde bulunup,
döndürücü merkezin taşıyıcısıdır. Üçüncü felek, döndürücü felektir ki,
müşteri yıldızı onun bir tarafında çakılmış olup, o kendi merkezi üzerinde
hareket ettikçe, bu yıldız dahi onunla dönücüdür.
Müşteri yıldızının mümessil feleği ki, küllî felektir. O, iki paralel
yüzeyle çevrili kürevî bir cisimdir. Yüksek yüzeyi, kendi üzerinde olan
zühal feleğinin çukurumsu yüzeyine; alt yüzeyi, altında olan merih
feleğinin yumru yüzeyine temas etmiştir. Bu mümessil felek, kendi üzerinde
ve altında bulunan öteki felekler gibi, önce büyük feleğin hareketine uyucu
olup, ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu
hareket eder. İkinci olarak, kendine özgü hareketiyle âlemin merkezi
çevresinde sekizinci feleğin hareketi kadar batıdan doğuya âheste gider.
Sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. O halde doruk ve etek,
tepe ve kuyruk bununla yetmiş yılda bir derece gider.
 
 İkinci Madde
 
Müşteri yıldızının merkez dışı feleğini şekil ve hareketiyle bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızının
nizam ve hali için mümessil feleğinin içinde taşıyıcı nâmıyle tayin olunan
ikinci felektir ki, yere şamil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapıyla
beşbuçuk derece uzaklıkla doruk noktasına dışarda eğilimli iki paralel
yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir. Bu kürenin çukurumsu yüzeyi, birinci
feleğin çukurumsu yüzeyine bir noktada temas etmiştir ki, o noktaya: Doruk
derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta olmakla, müşteri
yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olur.
Bunun gibi bu ikinci feleğin yumru yüzeyi, ilk feleğin yumru yüzeyine bir
noktada müşterektir ki, ona teğettir. Bu noktaya etek adı verirler. Zira
ki, âlemin merkezin nispetle en yakın nokta odur. Zühal yıldızı, bu
taşıyıcı feleğin hareketiyle o noktaya indikte; yerin merkezine oldukça
yakınlaşmış olur. Şimdi bu belirleme üzere, ilk felekten ikinci felek
ayrılıp, anlatılan şekile sokuldukta; birinci felekten zorunlu olarak iki
değişik kalınlıkta küre kalır ki, biri ikinci feleği içine almıştır, biri
ikinci felekle birlikte boşaltılmıştır. İçine alanın ince tarafı doruğa,
kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin ince ve kalın tarafı, dolu kürenin
tersinedir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında katkıları tamam olmakla
birine dolunun tamamlayıcısı ve birine boşun tamamlayıcısı derler. Her
feleğin bir özel hareketi belirlenmiş olup, kendine mahsus dönme ve
kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamamlamak kaçınılmaz olmakla,
eğik felek müşteri, zühalin mümessil feleğinin altında, kendi mümessil
feleği içinde, kendi belirli hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,
yıldızı da hareket ettirir. Şu halde bu yıldız, onunla her burçta bir sene
durarak, oniki senede bir dönüşünü tamamlar. Adı geçen yıldız, kendi
altında olan feleklere nispetle yerden uzak ve dairesi geniş olduğundan,
yıldızın hareketi, müşterinin altında bulunan diğer gezegenlerin
hareketlerinden daha ağır görünür.
 
 Üçüncü Madde
 
Müşteri yıldızının döndürücü feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu müşteri yıldızının dahi
durumlarının tanzimini, belirlenmiş ölçülerle tayin konusunda yetinmeyip,
yere şâmil olmayan bir başka küçük felek de ispat edip, ona: Döndürücü
felek demişlerdir. Döndürücü felek, müşterinin mümessil feleğinde yere
şâmil olmayan bir küçük felektir ki, bu yıldızın kendisini taşıyan ve
merkez dışı olan ikinci feleğe eğimli kuşağına dahil ve ona gömülmüştür ki,
çapı, taşıyıcı feleğin her iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek, bir tek
yüzeyle kuşatılmış dolu bir küredir. Kendi mekanında, eğilimli feleğin
cismine düzenli hareketle batıdan doğuya dönüp; bir talimli feleğin
cisminde düzenli hareketle batıdan doğuya dönü;p; bir tarafında çakılmış
olan müşteriyi kendisiyle beraber döndürür. Bu feleğin kendi merkezi
çevresinde olan batıya yönelik hareketiyle bu felek, müşteri yıldızını, bir
gün bir gecede kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden takriben bir derece
kadar mesafe alıp gider. Yani orta bir hareketle güneşinki kadar hareket
ettirir ki, senede bir dönüşümü tamam eder. Bu harekete: Yıldızın farklı
hareketi ve yıldızın kendine özgü hareketi derler. Bu müşteri yıldızı dahi
bir yüzeyle kuşatılmış kürevî bir isim, içi dolu ve ışıklıdır. Döndürücü
feleğin bir yanında gömülü bulunan kuşağı yanında, ortak bir noktada
dördüncüsüyle temas etmiştir. Yani yıldız, tamamiyle döndürücünün cisminde
bulunup, yüzeyi, yüzeyine teğet olmuştur. Taşıyıcının bir tarafında,
döndürücü feleğin kendine has hareketi gibi bu yıldızın dahi döndürücüsü
tarafında, kendi merkezi üzerinde dönücü hareketini, rasatçıların çoğu
gözetleyip: "Feleklerde duran bir şey yoktur," demişlerdir.
 
 Dördüncü Madde
 
Müşteri yıldızının sürat ve istikametini, yavaşlama ve duraklamasını,
geriye dönüş ve şaşırmışlığını, güneş ile olan bağlantı ve yakınlığını
bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızı aynı
zamanda kâh sürat ve kâh istikamet ve kâh yavaşlama ve kâh duraklama ve kâh
geri dönme ve kâh bu durumların tekrarı halindeki şaşırmışlığının
açıklanması budur ki: Bu yıldız, döndürücünün en yükseğinde bulundukta;
kendi merkezinin hareketi, döndürücü feleğin merkezinin hareketine burçlar
sırası üzere uymasıyla, yıldız hızlı hareket eder görünür. Ne zaman
yıldız, döndürücünün alt tarafına bir miktar eğimli olup, düz hareket eder
ve yıldız döndürücünün eteğine inmesi durumunda yavaş hareket eder
görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi, inişte olduğundan hareketi
görünmez olur. Yıldız, döndürücünün en altına yakın oldukta; kendi
merkezinin burçlar sırasına ters hareketi, döndürücüsünün merkezinin
taşıyıcısı hareketiyle sıraya uygun olan hareketine eşit olup; iki hareket
birbirine mukabil gelip, muarız olduğu için yıldız durur görünür. Yıldız,
döndürücünün aşağısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi,
döndürücüsünün merkezinin hareketinden fazla olup, yıldız geri döner
görünür. yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşitlendikte; ikinci
olarak durur görünür. Bu duruştan sonra yine yavaş hareket ediyor görünür.
Zira ki, yıldızın kendi merkezine uygun olmakla, hareketi görünmez olup,
ancak döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Bundan sonra yavaş hareketi
yine düzelir ve süratli görünür. Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde
dönüşünü ihtilâfsız tamam eder. Zira ki, yıldızların ve feleklerin
hareketleri kendi küreleri kuşağına kıyasla benzer ve düzgündür. Yıldızın
geriye dönüşünden önceki durağına: Makam, sonrakine: İkinci makam derler.
Müşteri yıldızının geriye dönüşü dört ay, düzgün hareketi sekiz ay dokuz
gündür. Bu yıldızın eğilimli feleği, güney ve kuzeye burçlar kuşağından
birer buçuk derece eğimi var ise; döndürücü feleğinin dahi doruğu ve eteği
dahi eğilimli felekten kâh güney tarafına, kâh kuzey tarafına eğilimli
olup, ikibuçuk derece enlem farkı bulunmakla, yürüyüşünde şaşırmış gibi
görünüp, şaşırmış olarak isimlendirilmiştir. Bu müşteri yıldızına, güneşe
nispetle ârız olan bağlantı ve yaklaşma beyanı budur ki; bu yıldızın, zühal
gibi daima döndürücüsünün ortasından kendi cisminin merkezi uzaklığı;
güneşin merkezinin burçlar feleğinde olan ortasından döndürücünün
merkezinin ortası gibidir. Bu durumda, müşteri yıldızı, döndürücüsünün
doruğunda bulunduğunda sürekli güneşle aynı hizada olur. Zira ki güneşin
merkezi, döndürücünün merkezinden uzaklaştıkça, döndürücünün orta
doruğundan yıldızın merkezi dahi güneşin uzaklığı kadar uzak olur. Güneş,
döndürücünün merkezine karşı oldukta; yıldız dahi döndürücünün eteğine
inmiş olur. bu durumda, bu yıldızın güneşle yakınlığı, sürekli
döndürücüsünün zirvesinde bulunduğu halde vâki olur. Güneşle karşı karşıya
gelmesi, döndürücüsünün eteğindeyken olur. Bu yıldızın güneşe iki yaklaşışı
arasında olan süre, bir sene otuzüç gündür.
 
 Beşinci Madde
 
Müşteri yıldızının doruk ve eteğini; tepe ve kuyruk düğümlerini; tabiat ve
vasıflarını; uzaklığını mesafesini ve cismin ölçüsünü bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızının
doruğu, tepe ve kuyruk noktaları arasından yani eğilimli feleğinin, burçlar
feleğinden kuzeye fazla eğiminden yirmi derece öndedir. Şimdi müşterinin
doruğu, tepe düğümünden yetmiş derece geridedir. Zühal ile müşteriden başka
şaşırmış yıldızların dorukları, tepe düğümlerinden doksan derece kuzeyde
bulunurlar. Çünkü doruklar ve etekler, yukarıda açıklandığı üzere, sâbit
feleklere uygun hareket ederler. Müşterinin doruğunun burçlar feleğindeki
mekanı rumî tarihin asiz senesinde başak burcunun ondokuz buçuk derecesinde
belirlenmişti. Eteği dahi balık burcunun ondokuzbuçuk derecesine ulaşmıştı.
Tepe düğüm noktası, yengeç burcunun dokuçbuçuk derecesine gelmişti. Kuyruk
düğümü, oğlak burcunun dokuçbuçuk derecesinde kalmıştı. Halen rumî tarih,
ikibin altmışdokuz seneye erip, hicrî tarih de binyüzyetmiş seneye
yetmiştir. O halde asîz tarihinden bu tarihe gelinceye dek, her yetmiş
seneyi bir dereceye dağıtmakla bütün noktalar takriben sekiz derece
gitmiştir. Bu minval üzere hesap etmek, her tarihte bütün noktaların
yerlerini belirler.
Müşteri yıldızının tabiatında ve övgüye değer vasıflarında, müneccimler
sözbirliği edip, demişlerdir ki: Müşterinin tabiatı itidal üzere sıcak ve
rutubetli olup, gündüz erkeği olmakla; büyük uğurlu nâmıyle
isimlendirilmiştir. bu yıldızın vasıfları: Din gayreti, ilim, hilim, haya,
cömertlik, tevazu, akıl, iffet, talakât ve fasihlik bulunmuştur. Bu yıldız,
rahimlere düşen döllere tali olsa, Hak'kın emriyle bunun selîm tabiatı ve
övülmüş vasıfları, onlara sirayetle yaratılıp ve huy olup, talileri müşteri
hüküm olunur. "Annesinin karnında kutlu olan kutludur," hadisi gereğince;
onlar o saadetle dünyaya gelip, her biri sait (kutlu) bulunur. Bu yıldız,
pazartesi gecesine ve perşembe gününe hakimdir. O gecenin günbatımından
sonra ve bu gündüzün gün doğumundan sonra birer zaman saatleri, bu yıldıza
nispet kılınmıştır.
Müşteri yıldızının ve mümessil feleğinin uzaklık mesafelerinde ve
kalınlıklarında ve cisimlerinde rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler
ittifak edip, demişlerdir ki: Müşterinin mümessil feleğinin yumuk yüzeyinin,
âlemin merkezinden uzaklık mesafesi takriben yirmiiki bin kere bin ve
dokuzyüz doksan ikibin dörtyüzseksenyedi fersah ölçülmüştür. Çukur
yüzeyinin ise, uzaklığı takriben ondörtbin kere bin ve yediyüzyetmişbin
dokuzyüs kırkdört fersah hesap kılınmıştır. Bu mümessil feleğin kalınlığı
takriben sekizbin kere ybin ve ikiyüz yirmi bin beşyüzkırküç fersah
bulunmuştur. Müşteri yıldızının cismi, takriben yer cisminin yarısı kadar
bulunup, hepsi delillerle ispat olunmuştur. (Allah daha iyi bilir.)

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

13-BÖLÜM

  

13-BÖLÜM:
 
 BEŞİNCİ BÖLÜM
 
Beşinci göğün yapısını ve burada hâkim ola merih yıldızının vasıflarını beş
madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Merih yıldızının mümessil feleğini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden
sayılan merih feleğidir ki, ay feleğine nispetle beşinci felektir. Güeş
feleğinin üstünde bulunup, yüksek felekler nâmıyle meşhur olan üç feleğin
en aşağıda olanı ve yere en yakını olup; kırmızı merih yıdızı onda hâki
bulunup, küçük uğursuz adını almıştır. Astronomlar, merih yıldızının yapısı
için dahi üç adet felek ispat edip, nizamını vermişlerdir ki: Birinci
felek, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine benzer
ve mümessildir. ikinci felek, merkez dışıdır ki, ilk feleğin içinde iki
paralel yüzeyde bulunup, döndürücünün merkezini taşıyıcıdır. Üçüncü felek,
döndürücü felektir ki, merih yıldızı onun bir tarafında çakılmış olup,
döndürücü kendi merkezi üzerinde hareket eyledikçe, merihi dahi kendisiyle
birlikte hareket ettirir.
Merih yıldızının mümessil feleği ki, külli felektir. İki paralel yüzeyle
kuşatılmış kürevî bir cisimdir. En üst yüzeyi üzerinde bulunan müştei
feleğinin çukur yüzeyine ve alt yüzeyi altında olan güneş feleğinin yumru
yüzeni eteğettir. Mümessil felek, kendi üstünde ve altında olan öteki
gezegenler gibi, önce büyük feleğin süratli hareketine tâbi olup, o birici
hareketle âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu hareket eder.
İkinci olarak, kendi hareketiyle âlemin merkezi etrafında sekizinci feleğin
yavaş hareketi kadar bir hareketle batıdan doğuya âheste gider. Aynı
zamanda sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. Doruk, etek,
tepe ve kuyruk noktaları, bu hareketle her yetmiş senede ancak bir derece
kadar kendi kuşağından yol alır.
 
 İkinci Madde
 
Merih yıldızının merkez dışı feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu merih yıldızının
durumunun düzeni için, mümessil feleğinin gövdesi içinde, taşıyıcı nâmıye
tayin olunan ikinci felektir ki, yere şâmil, merkezi, âlimin merkezinden
kendi çapı parçalarıyle, oniki derece mesafe ile doruk yönü dışında iki
paralel yüzeyle kuşatılmış bir küre isimdir. bu kürenin yumru yüzeyi
birinci feleğin yumru yüzeyi ile ortak bir noktada temas etmiştir ki, o
noktaya doruk derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta
olduğundan, merih yıldızı, taşıyıcının hareketiyle o noktaya geldikte;
yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olur. İkinci feleğin çukur yüzeyi,
birinci feleğin çukur yüzeyine ortak bir noktada teğettir. Bu noktaya etek
derler. Zira ki, o, âlemin merkezine nispetle en yakın nokta olup, yıldız,
taşıyıcı feleğin hareketiyle bu noktaya geldiğinde, yerin merkezine çok
yaklaşmış ve alçalmış olur.
Birinci felekten ikinci felek ayrılıp, adı geçen küre boşaltıldıkta; ilk
felekten zorunlu olarak iki değişik cüssede küre meydana gelir ki, biri
ikinci feleği içine alır, biri ikinci felekle birlikte boştur. dolu kürenin
ince tarafı doruğa, kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin ince ve kalın
tarafları, dolunun tersine gelir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında
katkıları tamam olmakla; birine içine alanı tamamlayan, ötekine boşalanı
tamamlayan derler.
Her bir feleğin kendine has belirli bir hareketi olup, kendine mahsus eksen
ve kutuplar üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek kaçınılmaz olmakla;
merihin eğilimli feleği dahi, müşterinin külli feleği altında, kendi
mümessil feleği içinde, kendi merkezi çevresinde kendine özgü hareketiyle
batıdan doğuya hareket edip, merih yıldızını da hareket ettirir. Yıldız,
düz gidişte bir burçta kırk gün miktarı kalıp, geri dönüşü halinde bir
burçta iki ay kadar durup, yaklaşık olarak iki senede bir dönüşü tamam
eder. Bu felek, kendi altında bulunan feleklere nispetle yerden uzak ve
dairesi geniş olduğundan, merih yıldızı altında olan öteki gezegenlerin
hareketinden daha ağır hareket ediyor görünür.
 
 Üçüncü Madde
 
Merih yıldızının döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.
 
Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar, bu merih yıldızının dahi durumlarının
tanzimini belirlemek konusunda bu kadarla yetinmeyip, yere şâmil olmayan
bir küçük felekten daha sözederler. Ona: Döndürücü felek demişlerdir.
Döndürücü felek, merihin mümessil feleğinde, yere şâmil olmayan ve kendi
taşıyıcı feleğine nispetle bir küçük felektir ki, güneşin mümessil
feleğinden daha büyük ve geniştir. Yıldızın kendisini taşıyıcı ve onunla
bezenmiştir. Merkez dışı olan ikinci eğilimli feleğin kuşağında gömülmüştür
ki, döndürücünün çapı taşıyıcının iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek,
bir tek yüzeyle kuşatılmış dolu bir kürevî cisimdir. Kendi mekanında
eğilimli feleğin cisminde, belirli bir hareketle batıdan doğuya dönüp, bir
tarafında çakılmış olan merihi de hareket ettirir. Bu felek kendi merkezi
çevresinde batıdan hareketiyle, merihi, bir gün bir gecede kendi kuşağının
üçyüz altmış derecesinden yaklaşık bir derece kadar mesafe alıp, gider.
Böylece senede bir dönüşünü tamam eder. Bu harekete, yıldızın değişik
hareketi, yıldızın özel hareketi derler.
Merih yıldızı dahi, bir yüzeyle kuşatılmış dolu ve ışıklı bir kürevî
cisimdir. Kendi döndürücüsünün cisminde gömülmüştür ki, yıldızın yüzeyi,
döndürücünün iki kutbu ortasında, kuşağı yanında bir tarafta bulunan bir
ortak noktada döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani yıldız tamamiyle
döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani yıldız tamamiyle döndürücünün cisminde
bulunup, yüzeyi yüzeyine temas etmiştir. Taşıyıcının bir tarafında,
döndürücünün açıklanan hareketi gibi bu yıldızın dahi, döndürücü feleği
tarafında, kendi merkezi çevresinde dönücü hareketi yeni rasatçılar
gözetleyip, incelemişlerdir.
 
 Dördüncü Madde
 
Merih yıldızının süratini, düz gidişini, yavaş gidişini ve duraklayışını,
geri dönüş ve şaşırmışlığını ve güneş ile olan bağlılık ve yaklaşımını
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki; Merih yıldızına dahi
kâh sürat, kâh istikâmet, kâh yavaşlık, kâh duraklama ve kâh geriye dönüş
ve yürüyüşünde şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların çalışması budur ki: Bu
yıldız, döndürücü feleği üzerinde bulundukta; kendi merkezinin hareketi,
döndürücü feleğinin merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uyup, eşlik
etmesiyle, yıldız, hızlı hareket eder görünür. Ne zaman ki yıldız,
döndürücü tarafına bir miktar eğik, o demde düz hareket eder görünür.
Yıldız, döndürücünün aşağısına inişte, yavaş hareket eder görünür. Zira ki,
yıldızın kendi merkezi, inişte olduğundan, hareketi görünmez olup, sadece
döndürücünün hareketi görünür. Yıldız döndürücünün aşağısına yakın oldukta;
burçlar sırasının aksine hareketi, döndürücüsü merkezinin taşıyıcı
hareketiyle sıraya uygun olan hareketine eşit olup, iki hareket biribirine
karşı olmakla, yıldız duruyor görünür. Yıldız, döndürücünün altına indikte;
kendi merkezinin hareketi, döndürücünün hareketinden fazla olup, yıldız,
geri dönüyor görünür. Yıldızın dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit
oldukta; tekrar durur görünür. Bu duruştan sonra yine yavaş hareket eder
görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi, döndürücünün doruğuna yükselmiş
olmakla; hareketi görünmez olup, ancak döndürücünün merkezinin hareketi
görünür. Yavaşlamadan sonra yine düz ve hızlı hareket eder görünür.
Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde dönüşünü ihtilâfsız tamam eder. Çünkü,
yıldızların ve feleklerin hareketleri, kuşaklarına nispetle benzerli, basit
ve düzdür.
Yaldızın geri dönüşünden önceki duruşuna: İlk makam, sonrakine ikinci makam
derler. Merihin geri dönüş süresi, iki ay onyedi gündür. Düz gidişi,
yirmiüç ay üç gündür. Bu yıldızın eğilimli feleği, burçlar kuşağından güney
ve kuzeye bir derece eğilimli iken, döndürücü feleğinin dahi doruğu ve
eteği, eğilimli felekten kâh güneye, kâh kuzeye eğik olup, yaklaşık olarak
ikibuçuk derece enlem farkı dahi bulunup, yürüyüşünde şaşırmış gibi
görünür. Bunun için: Şaşırmışlıkla isimlendirilmiştir. Güneşe nispetle bu
merih yıldızına ârız olan bağlantı ve yaklaşımın beyanı budur ki: bu, zühal
ve müşteir gibi sürekli döndürücüsünün doruğundan kendi cisminin merkez
uzaklığı, güneşin merkezinin burçlar feleğinde olan orta notasından
döndürücüsünün orta noktasına uzaklığı gibidir. Şu halde merih de onlar
gibi, döndürücüsünün doruğunda bulunduğunda, güneşe orta bir yaklaşımla
yaklaşmış olur. Zira ki, güneşi merkezi, döndürücünün merkezinden uzak
oldukça, yıldızın merkezi dahi, döndürücünün doruğunda güneşin uzaklığı
miktarı uzak olur; ta güneş, döndürücünün merkezine karşı oluncaya değin
yıldız dahi döndürücünün eteğine iner. O halde, merih yıldızının güneş ile
uzaklık ve yakınlığı, sürekli döndürücüsünün doruğunda olduğu halde vâki
olur. Güneş ile karşılıklı olması, döndürücüsünün eteğinde olduğunda hâsıl
olur. Merih yıldızı, güneşle birleşmede, aralarında bulunan mesafe,
karşılıklı haldeyken olan mesafeden uzak ve fazla olarak gözetlenmiştir.
Zira ki, çakışma anında güneş ile merih arasında bulunan döndürücünün çapı,
karşılıklı durumdaki güneşin mümessil feleğinin çapından büyük ve uzun
bulunmuştur. Merihin güneşe iki yaklaşımı arasında bulunan süre: İki sene
kırkdokuz gün hesap olunmuştur. (Merihin döndürücüsünü, güneşin feleğinden
büyük, güneşi de bütün bunlardan büyük ve ışıklı yaratan Allah, her şeyden
münezzehtir.)
 
 Beşinci Madde
 
Merih yıldızının doruk ve eteğini, tepe ve kuyruk düğümlerini, tabiat ve
vasıflarını, uzaklık mesafesini ve cisminin ölçüsünü bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Merih yıldızını
doruğu, eğilimli feleğinin burçlar kuşağından kuzey tarafına en fazla
eğildiği noktadır ve tepe düğümünden doksan derece sonradır. Çünkü doruk ve
öteki noktalar, yukarıda belirtildiği üzere, burçlar feleğinin hareketine
uygun hareket ederler. Merihin doruğunun yeri, burçlar feleğindin rumî
tarihin azsiz senesinde aslan burcunun onbirinci derecesinde; eteğinin
yeri, kova burcunun onbirinci derecesinde tayin olunmuştur. Tepe noktası,
boğa burcunun onbirinci derecesinde; kuyruk yeri, akrep burcunun onbirinci
derecesinde belirlenmişti. Halen ki rumî tarihin seneleri: İkibin
altmışdokuza gitmiştir ve hicri tarihin seneleri: Binyüz yetmişe,
yetmiştir. O halde doruk, etek ve kuyruk noktaları, her yetmiş güneş
senesinde bir derece hareketleriyle yaklaşık olarak sekiz derece
gitmişlerdir.
Merih yıldızının tabiat ve vasıflarında müneccimler ittifak üzere
demişlerdir ki: Merihin tabiatı, aşırı sıcaklık ve kuruluktur. Gece erkeği
olup, küçük uğursuz olarak isimlendirilmiştir. Bu yıldızın vasıfları:
Şenlik, şecaat, hiddet, sefahet, kuvvet, hiyanet, öke, edepsizlik, inat ve
baş olma hırsı bulunmuştur. Bu durumda, bu yıldız, rahimlere düşen menilere
tali düşerse, bunun vasıfları onlara Hak'ın emriyle sirayet eder. Bu
tecrübe ile sabittir. Merih, cumartesi gecesi ve salı gününe hâkim
bulunmuştur. O gecenin ve bugünün ilk saatleri, buna nispet olunmuştur.
Merih yıldızının ve mümessil feleğini uzaklık mesafelerinde ve cisimlerinin
ölçülerinde, rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler söz birliği ile
demişlerdir ki: Merihin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin merkezinin
âlemin merkezinden uzaklığı mesafesi, yaklaşık olarak ondörtbin kere bin
ve yediyüz yetmişbir bin dokuzyüz kırkdört fersah ölçülmüştür. Bu feleğin
çukur yüzeyinin, âlemi merkeziden uzaklığı, yaklaşık olarak, ikibin kere
bin ve yirmidokuzbin ikiyüzaltı fersah hesaplanmıştır. Mümessil feleğin
kalınlığı, takriben onikibin kere ve bin yediyüz kırkikibin
yediyüzotuzsekiz fersah bulunmuştur. Merih yıldızının cismi, yaklaşık,
yerin cisminin dörtte biri kadardır. Bütün bunlar kesin delillerle
sabittir. (Allah en iyisini bilir.)
Bizim bu açıklama ve izahlarımızdan murat, cihanı şerh ve açıklama ile
yaratıcının inceliklerini, hakkıyle düşünen ve fikreden göz sahiplerine
göstermektir. Ta ki, cihanın ayrıntılarından kendisinin muhtasar ve öz
varlığını bilip, kendini öğrenip, buradan da Hak'kı tanımaya ulaşalar.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

14-BÖLÜM

  

14-BÖLÜM:
 
ALTINCI BÖLÜM
 
Dördüncü göğün yapısını ve burada sultan olan güneşin, hükümlerini ve
durumlarını dört madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Güneşin özelliklerini özetler ve mümessil feleğini bildirir.
 
Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Merih feleğinin
altında ay feleğine nispetle altıncı felektir ki, orada ancak bir güneş
bulunmakla; güneş feleği nâmıyle meşhur olmuştur. O halde bu muhteşem
sultan, dünyayı aydınlatan güneş, bütün yıldızların en meşhuru ve en
nurlusu ve bilginlerin çoğuna göre en büyük olup; geceler, gündüzler, aylar
ve seneler bunun hareketiyle nizam bulmuştur. Nice büyük işler onun
hükümleriyle meydana gelmiştir. Yedi gezegenin ortasında güya ki, nurdan
bir fânus. Aşağısındakilere ve üstündekilere ışık bahşetmek için orta makam
kendisine dinlene yeri olmuştur. Feleği dahi; öteki gezegenlerin
feleklerinden daha basit olup; mümessil ve merkez dışı nâmında iki felekle
bütün durumları nizam olmuştur. Güneş feleğinin merkezi, âlemin merkezi
yani büyük felek ve yere şâmil iki paralel yüzeyle kuşatılmış küre bir
cisimdir ki, yumru yüzeyi, üstünde olan merih feleğinin çukur yüzeyine ve
çukur yüzeyi, altında olan zührenin yumru yüzeyine teğettir. Bu felek dahi
üç yüksek feleğin mümessilleri gibi, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve
harekette burçlar feleğine benzer ve mümessildir. Onun için mümessil adı
verilmiştir. Güneşin mümessili, kendi altında ve üstünde olan öteki
gezegenlerin mümessilleri gibi, önce büyük feleğin hızlı hareketine tâi
olup, bu zorunlu hareket ile âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya
hareket eder. İkinci olarak kendine özgü hareketiyle, âlemin merkezi
çevresinde, burçlar feleğinin yavaş hareketi kadar batıdan doğuya âheste
gider. Sanki burçlar feleğinin hareket ettirmesiyle hareket eder. Şu halde
doruk ve etek noktaları, tepe ve kuyruk düğümleri, bu hareketle her yetmiş
senede birer derece gider.
 
 İkinci Madde
 
Güneşin merkez feleğinin yapısını ve hareketini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Rasatçılar güneşin
hareketinde kâh yavaşlama, kâh sürat muayne edip; güneşin cismini kâh
büyük, kâh küçük müşahede etmeleri, yerin merkezinden kâh uzak kâh yakın
olmak gerekip, bu müşkülü çözümlemek için güneşin mümessil feleğinin
altında merkez dışı bir feleğin varlığını kabul etmişlerdir. Bu ikinci
felek, birinci feleğin içinde, yere şamil ve merkezi, âlemin merkezine
ikibuçuk derece uzaklıkla doruk tarafına hariç iki paralel yüzeyle
kuşatılmış küre bir cisimdir. Bu kürenin yumru yüzeyi, irinci feleğin yumru
yüzeyi ile ortak bir noktada teğetdir ki, o noktaya doruk derler. Bu
felekde, âlemin merkezinden en uzak nokta budur. Güneş, taşıyıcı feleği ile
bu noktaya geldikte, yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olmuş olur.
İkinci feleğin çukur yüzeyi, birinci feleğin çukur yüzeyine ortak bir
noktada tema etmiştir ki o noktaya etek derler. Bu felekte, âlemin
merkezine en yakın nokta budur. Güneş, taşıyıcısının hareketi ile bu
noktaya geldiğinde, yerin merkezine yaklaşıp, aşağı inmiş olur.
Mümessil felekten merkez dışı felek ayrılıp, bu şekilde boşaldığında
zorunlu olarak iki küre kalır ki, ikisinin dahi yüzeyleri paralel olmayıp
bazı parçası kalın bazısı ince olur. Bu iki kürenin biri ikinci feleği
içine alır ve biri ikinci felekle birlikte boşalır. İçine alan kürenin ince
tarafı doruğa ve kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin kalın ve ince
tarafları dokununkinin tersine olur. Her ikisi de ikinci feleğe eklenmeleri
ile birinci felek tamam olup, tek bir felek hükmüne girdiğinden, birine
içine alanın tamamlayıcısı ve birine boşalanın tamamlayıcısı derler.
Güneşin kendisi ancak bir tek yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir ki dolu
ve sıkışıktır. Merkez dışı feleği içinde iki kutbu arasında çakılmış ve
gömülmüştür ki, güneş küresinin çapı, merkez dışı olan ikinci feleğin
karanlığına eşit olup; güneşin çevresi merkez dışının çevreleri ile iki
ortak noktada temas etmişlerdir. Güneş, mümessil feleği içinde, merkez dışı
felek kendine mahsus başka merkez, eksen ve kutuplar üzerinde yani burçlar
feleğinin eksenine ve kutuplarına paralel eksenler ve kutuplarla kendi
kuşağını teğet kuşak üzerinde batıdan doğuya hareket edip; güneş her bir
burçta yaklaşık otuz gün kalıp, üçyüzaltmışbeş ve dörtte bir günde bir
dönüşünü tamam eder. Bu çark kuşağın yüzeyinden kuzey tarafına hiçbir zaman
eğilmeyip, kendi kuşağında çakılı olan güneş küresi, daima buçlar feleğinin
yüzeyinde dümdüz ve bir karar hareket ile gider. Bütün felek ve yıldız
küreleri durucu olmayıp her biri kendi merkezi çevresinde başka bir dönüşle
döner. Güneş dahi kendi yerinde, merkezi çevresinde, burçlar sırası üzere
dönücüdür.
 
 Üçüncü Madde
 
Güneşin doruk ve eteğini, tepe ve kuyruğunu, yavaş ve süratli gidişini
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Güneşin doruğunun
burçlar feleğinden mekanı, rumî tarihin asiz senesinde ikizler burcunun
yirmiyedinci derecesinde tesbit edilmiştir. Çünkü halen rumî tarh ikibin
altmoşdokuzu bulmuştur. Hicrî tarih binyüzyetmiş senesine ulaşmıştır.
Yukarıda açıklanan mihval üzere doruk ve eteğin her biri, yaklaşık sekiz
derece hareket etmiştir. Güneşin doruğu, yengeç burcunun dördüncü
derecesine, eteği oğlak burcunun aynı şekilde dördüncü derecesine
gelmiştir. Çünkü güneşin merkez dışı kuşağı, burçlar kuşağının yüzeyinde
bulunmuştur. Onun için bunun tepe ve kuyruk düğümleri, ancak burçlar kuşağı
ile gün eşitleyicisinin iki kesişen noktası sayılmıştır ki, biri koç
burcudur ve biri terazi burcudur. Şu halde güneş, koç burcunun
başlangıcında tepe noktasına gelmiş olur. Terazi burcunun başlangıcında
kuyruk noktasında olmuş olur. Öteki gezegenlerin doruk ve diğer noktaları,
taşıyıcı felekleri ile burçlar kuşağının kesişmelerinden oluşan iki
karşılıklı nokta bulunmuştur. Kuşaktan Taşıyıcı feleklerin kuzeye eğimli
oldukları nokta, tepe noktası ve güneye eğimli oldukları nokta, kuyruk
noktası adını almıştır. Nitekim yukarıda ayrıntıları ile anlatılmıştır.
Güneşin asla enlem farkı bulunmayıp, öteki gezegenlerin hareketlerinde
enlem farkı gözlenmiştir. Güneşin, ancak doğuş yeri farkı bulunmuştur. Yani
kuzey burçlarındaki, koç, boğa, ikizler, yengeç, aslan ve başaktır. Bu altı
burçta güneşin hareketi yavaş görünmüştür. Güney burçlarındaki terazi,
akrep, yay, oğlak, kova ve balıktır. Bu altı burçta güneşin hareketi hızlı
bulunmuştur. Bütün feleklerin hareketleri, benzerli ve belirli zamanlarda
eşit hızdayken, güneşin hareketinde hızlanma ve yavaşlanmanın sebebi budur
ki: Güneşin doruk noktası, halen burçlar feleğinden yengeç burcunun
evvelinde ve eteği dahi oğlak burcunun evvelinde bulunmakla; güneşin güney
burçlarını katetme süresinden kuzey burçlarını katetmesinde bir hafta kadar
fazla gecikme olur. Bunun açıklanması budur ki: Güneşin merkezi öyle bir
dairenin çevresi üzerinde hareket edip döner ki, o dairenin merkezi, âlemin
merkezinin dışındadır. Şu halde burçlar feleğinin bir yarısında, merkez
dışı dairenin yarısındakinden fazla bulunmuştur. Bu, o yarımdır ki, güneşin
eteği ona gelmiştir, çünkü güneş hareketiyle burçlar feleğinin yarısını
katetme zamanı, ikinci yarısını katetme zamanına muhalif ola. Kaçınılmaz
olarak burçlar feleğinin eteği olan yarısından, doruğu olan yarısına
güneşin hareketi yavaş görünür. Zira ki, doruk yarısını katetme zamanı,
etek yarısını katetme zamanından sekiz gün uzun bulunur. Halbuki güneşin
hareketi, merkez dışı dairesinde farklı olmayıp, sürekli ve benzerli
harekettir. (Bu, bilici, âziz olan Allah'ın takdiridir. Şanı yüce hakîm
yaratıcı münezzehtir.)
 
 Dördüncü Madde
 
Güneşin tabiat ve sıfatlarını yarar ve etkilerini, uzaklık ve büyüklüğünü
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, müneccimler demişlerdir ki: Güneşin tabiatı, orta
derece sıcaklık ve kuruluk olup, gündüzsel erkek bulunmuştur. Orta kutlu
nâmıyle isimlendirilmiştir. Bunun sıfatları: Kuvvet, şiddet, kahr, gazap,
rağbet, his incelik, haya ve iffet bulunmuştur. Yukarıda beyan olunduğu
üzere, bunun sıfatları tali düştüğü menilerde aynen gözlenmiştir. Güneşin
pazar güne ve perşembe gecesine hâkim olduğu bulunmuştur.O gündüz ve
gecenin evvelki saatleri ona nispet ounmuştur. Cenab-ı Hak'kın takdiriyle
esirî cisimlerin süflî cisimlerin tesirleri fazla olup, her yıldız nice
nice özellikleriyle tesir etmektedir. Allah, bu büyük güneşe, kedi
kudretiyle nice özellikler vermiştir ki, güneşin etkileri, yüksek
cisimlerde ve aşağı cisimlerde kendisinden daha belirgindir. Öteki
gezegenlerden daha belirgindir. Öteki gezegenlerden daha büyüktür ve bütün
yıldızlardan parlaktır. Aya, ışık verir. Denizleri ısıtıp, buharlar
çıkarıp, yukarılarda yağmur bulutları meydana getirip, yağdırarak yere
hayat verir: Bitkiler, ağaçlar ve meyveler olur. Karlardan ve yağmurlardan
nehir kaynakları olur. Bitkilere ve hayvanlara hayat bahşeder. Güneşle
madenler oluşur, meyveler olgunlaşırlar. Güneşin doğuşuyla hayvanlar ve
insanlar kuvvet bulup, sıcaklık ve ışığıyla menfaatlenirler. Güneşin
batmasıyle hepsi şaşırıp, ölüler misali yerlerinde uyurlar kalırlar.
Güneşin etkisiyle irinci iklim kuşağının ahalisi hep siyah olup,
sıcaklığının şiddetiyle huy ve bünye edinirler. Tepelerine güneş yakın
olduğundan, cüsseleri hafif ve akılları zayıf olup, ahlakları dar,
meşrepleri keskin ve ince olur. Aynı zamanda inatçı olurlar. Fakat yedinci
iklim kuşağındakilerin tepesinden güneş uzak olup, sıcaklığı zayıf ve
tesirleri az olduğundan, hepsi beyaz ve sarı olurlar. Yaratılış ve huyda,
her biri öküz ve koyun gibi ebleh ve eksik olur.
Güneşin birçok tesirlerinden biri budur ki: Doruk noktası kuzey burçlarında
oldukça, kuzey tarafları mamur olup, güney taraflar denizlerle kaplı olur.
Güneşin doruk noktası güney burçlarına geçtiğinde, bu kez güney yarım küre
mamur olup, kuzey yarım küre deniz sularıyle kaplı olur.
Yukarıda açıklanan doruk noktasının hareketiyle, yirmibeşbin ikiyüz güneş
senesinde bir kere, karalar ve denizler tamamen yer değiştirip, âlem
yeniden nizam bulur. Belki güneşin tesiriyle günler ve geceler, sıcaklık ve
gölge, nur ve ışık, yaz ve kış, kar ve yağmur, madenler ve taşlar, itkiler
ve ağaçlar vücuda gelip; bütün bunların tabiatları, bileşiklerin oluşması,
hayvanların ve insanların yaşaması, yılların bilinmesi hep Allah'ın
takdiriyle güneşin hareket ve ışığına bağlıdır.
Güneşin büyüklüğü ve miktarında, mümessil feleğinin uzaklığında rasatçılar,
matematikçiler ve geometriciler söz birliğiyle demişlerdir ki: Güneşin
mümessil feleğinin yumru yüzeyinin, âlemin merkezinden uzaklaştığı yaklaşık
ikibin kere bin ve yirmidokuzbin ikiyüzaltı fersah ölçülmüştür. Bu feleğin
çukur yüzeyinin âlemin merkezinden uzaklığı, yaklaşık bin kere bin ve
sekizyüzellibin yüzellidört fersah hesap kılınmıştır. Bu mümessil feleğin
kalınlığı, yaklaşık yüzyetmişdokuzbin elli iki fersah bulunmuştur. Güneş
küresinin cismi yaklaık yüzaltmışaltı yerküre kadar bulunup; bütün bunlar
geometrik delillerle ispat olunmuştur. (Allah daha iyi bilir.)
Bizim bunları anlatmaktan maksadımız; bu büyük güneşi, günde ir kere
etrafımızda döndürüp, başımızda döndüren güçlü ve kayyum olan Allah'ın
kudret ve büyüklüğünü açıklamaktır. Ta ki akıl sahiplerine rabler rabbinin
yaratma ve inceliklerini fikretmeyi ve düşünmeyi kolaylaştırıp;
yaratıklardan yaratıcıyı bulup, her şeyden ona yönelip, onunla kalalar.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

15-BÖLÜM

  

15-BÖLÜM:
 
YEDİNCİ BÖLÜM
 
Üçüncü göğün yapısı ve burada hükmeden zühre yıldızının (venüs) durumlarını
beş madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Zühre yıldızının mümessil feleğini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden biri
de zühredir ki, ay feleğine oranla üçüncü felektir. Güneş feleğinin altıda
olup, iki aşağı nâmıyle bilinen iki feleğin yukarıda olanıdır. Güneş
feleğine yakın bulunmuştur. Zühre yıldızı, küçük kutlu ismiyle
isimlenmiştir. Bilginler, üç yüksek feleğin yapısı gibi, zühre yıldızı için
de üç adet felek ispat edip, nizamını vermişlerdir. Birinci felek,
merkezde, kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine benzer ve
mümessildir. İkinci felek, merkez dışıdır ki, yine birinci feleğin
gövdesinde iki paralel yüzeyde bulunup, döndürücünün merkezini taşıyıcıdır.
Üçüncü felek, döndürücü felektir ki, zühre yıldızı onun bir tarafında
çakılmıştır. Döndürücü felek, kendi merkezi üzerinde hareket ettikçe,
zühreyi dahi kendisiye beraber hareket ettirir, zühre yıldızının mümessil
feleği ki, küllî felektir. Merkez ve mihverde, kuşak e kutuplarda,
harekette burçlar feleğine uyumlu ve diğer gezegenler gibi mutabıktır. iki
paralel yüzeyle kuşatılmış bir kürevî cisimdir. Üst yüzeyi, üzerinde olan
güneş feleğinin çukur yüzeyine ve çukur yüzeyi, altında bulunan utaritin
yumru yüzeyine teğettir. Mümessil felek, kendi üzerinde ve altında olan
öteki felekler gibi, önce büyük feleğin günlük hareketine uyup, bu
hareketle âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya hareket eder. İkinci
olarak, burçlar feleğinin yavaş hareketi kadar, kendi özel hareketiyle
âlemin merkezi çevresinde batıdan doğuya âheste gider. Sanki burçlar feleği
onu döndürür. Doruk, etek, tepe ve kuyruk noktaları bu hareketle her yetmiş
senede bir derece yer kateder.
 
 ikinci Madde
 
Zühre yıldızının merkez dışı feleğinin, yapı ve hareketini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu zühre yıldızının
düzenin halletmek için mümessil felek gövdesinde taşıyıcı nâmıyle belirlenen
ikinci felektir ki; yere şâmil ve âlemin merkezinden kendi çapı ve
cüzleriyle iki derece mesafe ile doruk tarafı dışında iki paralel yüzeyle
kuşatılmış küre bir cisimdir. Bu kürenin yumru yüzeyi, birinci feleğin
yumru yüzeyiyle bir noktada temas etmiştir ki, o noktaya: Doruk derler. Bu
nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta olduğundan, zühre yıldızı,
taşıyıcısının hareketiyle bu noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça
uzak olur ve yüksek olur. İkinci feleğin çukur yüzeyi, birinci feleğin
çukur yüzeyine ortak bir noktada teğettir ki, o noktaya: Etek derler. O
nokta, âlemin merkezine nispetle en yakın noktadır. Zühre yıldızı, taşıyıcı
feleğinin hareketiyle o noktaya indikte; yerin merkezine çok yakı olup,
alçalmış olur. Birinci felekten ikinci felek ayrılıp boşaldıkta; zorunlu
olarak değişik kalınlıkta iki küre meydana gelir ki, biri ikinci feleği
içine alır, öteki ikinci felekle beraber boştur. Doğu kürenin ince tarafı
doruk tarafa, kalın tarafı eteğe dönük olur. Boş kürenin ince ve kalın
tarafları ötekinin tersine gelir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında
katkıları tamam olduğundan; birine dolunun tamamlayıcısı, öbürüne boşun
tamamlayıcısı derler. Her feleğin özel bir hareketi belirlenmiş olup, kendi
kutupları üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek kaçınılmaz bir iş olmakla;
zührenin eğilimli feleği dahi, güneşin küllî feleği altında, kendi mümessil
feleği gövdesinde; kendi merkezinin çevresinde özel hareketiyle batıdan
doğuya güneşin merkez dışı feleğinin hareketine uygun olarak hareket edip;
zühre yıldızını da, kendisiyle beraber hareket ettirir. Şu halde zühre, her
burçta yirmidört gü gider. Bazı burçlarda tereddüt eylese, dört ay kalıp,
senede bir dönüşünü güneşle birlikte tamam eder. Bu yıldızın döndürücü
merkezi, güneşin merkezinden hiç ayrılmayıp, güneşin tepe noktasıyla
birlikte seyre hareket eylediğinden, bu yıldızın güneşten uzaklığının
mesafesi, yaklaşık döndürücüsünün çapının yarısı kadardır. Ortalama, zühre
yıldızının güneşten uzaklığı kırk derecedir.
 
 Üçüncü Madde
 
Zühre yıldızının döndürücü feleğini şekil ve hareketiyle bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar; zühre yıldızının dahi durumlarının
tanzimine üç yüksek felek gibi anlatılanlar kadarıyle yetinmeyip, yere
şâmil olmayan bir küçük felek daha ispat edip, ona: Döndürücü felek
demişlerdir. Döndürücü felek, mümessil felekte arza şâmil olmayan küçük bir
felektir ki, bu yıldızın kendisini taşıyıcıdır. Yere şâmil merkez dışı olan
ikinci eğilimli feleğin kuşağında çakılmış ve gömülmüştür. Döndürücünün
çapı, taşıyıcının iki yüzeyine teğet ve eşittire. Döndürücü felek, bir
yüzeyle kuşatılmış odlu ve küre bir cisimdir. Eğilimli feleğin cisminde,
kendi merkezi çevresinde belirli bir hareketle batıdan doğuya burçlar
sırası üzere dönüp; bir tarafında çakılmış olan zühreyi kendisiyle birlikte
döndürerek alıp gider. Döndürücü felek, kendi merkezi çevresinde zühreyi,
bir gün bir gecede kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden yarım dereceden
fazla döndürüp, hareket ettirip, yaklaşık ondokuzbuçuk ayda bir dönüşünü
tamam eder. Bu harekete, yıldızın değişik hareketi ve yıldızın özel
hareketi derler. Zühre yıldızı dahi bir yüzeyle kuşatılmış bir küre
cisimdir. dolu ve ışıklıdır. Döndürücü feleğinin cisminde gömülüdür ki,
yıldızın yüzeyi, döndürücünün iki kutbu arasında, kuşağı yanında, bir
tarafında bulunan ortak bir noktada döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani
zühre, tamamıyle döndürücünün cisminde bulunup, yüzeyi, yüzeyine temas
etmiştir. Taşıyıcının bir tarafında döndürücü feleğin açıklanan hareketi
gibi, zühre yaldızının dahi döndürücüsü tarafından ve kendi merkezi
çevresinde burçlar sırası üzere kendine özgü hareketi, yeni rasatçılar
tarafgından gözlenmiştir.
 
 Dördüncü Madde
 
Zühre yıldızının sürat, istikamet, yavaşlama, duraklama ve şaşırmışlığını
ve güneş ile olan bağlantı ve yaklaşımını bildirir.
 
Ey aiz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Zühre yıldızına dahi
kâh sürat, kâh yavaşlık, kâh duraklama, kâvh geri dönüş ve kâh dönüşünde
şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların açıklanması budur ki: Bu yıldız,
döndürücü feleği yukarısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi,
döndürücü feleğinin merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uymasıyle,
yıldız, hızlı hareket eder görünür. Ne zaman yıldız, döndürücünün
doruğundan tarafa bir miktar eğilir, o zaman düz hareket eder görünür.
Yılız, döndürücünün eteğine indikte; yavaş hareket eder görünür. Zira ki,
yıldızın kendi merkezi, inişte olduğundan, hareketi görünmez olup, ancak
döndürücüsünün merkezinin hareketi görünür. Yıldız, döndürücünün eteğine
yakın oldukta; kedi merkezinin burçlar sırasına aykırılığı, döndürücüsünün
merkezinin hareketiyle sıraya uygun olan hareketine eşit olup, iki hareket
birbirine karşı ve muarız olmakla; yıldız, geri döner görünür. Yıldızın
geri dönüşü tamam olup, iki hareket yine eşit oldukta; yıldız ikinci kez
durur görünür. bundan sonra yine yavaş hareket eder görünür. Zira ki,
yıldızın kendi merkezi, döndürücünün doruğuna çıkmakla; hareketi görünmez
olup, ancak döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Yavaş hareketten
sonra yine düz ve hızlı hareket eder görünür. Halbuki yıldız,
döndürücüsünün içinde, dönüşünü aynı hızla tamamlar. Zira ki, yıldızların
ve feleklerin hareketleri, kendi küreleri kuşağına oranla benzerli, basit
ve düzdür. Yıldızın geri dönüşünden önceki yerine: birinci makam; sonrakine
ikinci makam derler. Zühre yıldızının dönüş süresi, bir ay onbir gündür.
Düz hareketi, sekiz buçuk aydır. Yıldızın taşıyıcı feleği, burçlar
kuşağından güneye ve kuzeye dörtte bir derece kadar eğilimli iken,
döndürücüsünün dahi doruğu ve eteği, eğilimli feleğinden kâh kuzey tarafa,
kâh güney tarafa eğilimli olur. Yaklaşık ikibuçuk derece enlem farkı dahi
bulunmuştur. bu durumlardan dolayı yıldız, yürüyüşünde şaşırmış gibi
görünür. Bundan dolayı şaşırmış olarak isimlendirilmiştir.
Güneşe oranla bu zühre yıldızının bağlantı ve yaklaşımını böyle
açıklamışlardır ki: Bu yıldızın taşıyıcısının hareketi, sürekli güneşin
merkez dışı hareketiyle eşit olmakla; döndürücüsünün merkezi dahi güneşin
merkezine sürekli teğet bulunmuştur. Şu halde zühre yıldızı, güneş
kurslarının çevresinde, döndürücüsünün hareketiyle döndükçe, döndürücüsünün
çapının yarısı kadar ondan uzakta olur. Güneşi tavaf ederek iki uzaklığın
ortasına geldikte; kâh sabah, kâh akşam meşale gibi parlayıp; kâh güneşle
birlik hareket edip, öteki gezegenler gibi güneş kursundan uzak düşmeyip,
her bir devresinde iki kere güneş ile çakışıp, bir kere dahi geri dönüşünde
yani döndürücüsünün doruğunda bulundukta; sürekli güneşe yakın olup ve bir
kere dahi geri dönüşünün tam ortasında yani döndürücüsünün eteğinde
oldukta; güneş ile sürekli yakınlık ve çakışması bulunur. İki yaklaşımı
arasında olan süre, yaklaşık dokuz ay yirmi gündür. (Hakikatini en iyi
bilen Allah'tır.)
 
 Beşinci Madde
 
Zühre yıldızının doruk ve eteğini, tepe ve kuyruk düğümlerini; tabiat ve
vasıflarını, uzaklığının ve cisminin ölçüsünü bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Zühre yıldızının
doruğu, öteki noktaları ortasında yani eğilimli feleğinin burçlar
feleğinden kuzey tarafa faza eğiliminde bulunur. Tepe düğümünden doksan
derece geridedir. Çünkü doruk ve etek, tepe ve kuyruk yukarıda açıklandığı
üzere, burçlar feleğinin hareketine uygun olan mümessil feleklerin
hareketiyle hareket ederler. Zührenin doruğunun burçlar feleğindeki mekânı
rumî tarihin asiz senesinde, güneşin doruğu gibi ikizler burunun
yirmibirinci derecesinde; eteği ise, yay burcunun yirmiyedinci derecesinde
belirlenmişi. Tepe noktasının yeri, balık burcunun yirmiyedinci derecesinde
ve kuyruk noktasının yeri yaşak burcunun yirmiyedinci derecesinde
belirlenmişti. Halen rumî tarih, ikibinaltmışdokuza gelip, hicrî tarih dahi
binyüzyetmişe, yetmiştir. O halde bu iki nokta, ötekiler gibi hareket edip,
yaklaşık sekiz derece öne geçmişlerdir.
Zührenin tabiat ve vasıflarında müneccimler sözbirliğiyle demişlerdir ki:
Zührenin tabiatı, orta derecede soğukluk ve rutubettir. Zühre, gece erkeği
olmakla, küçük kutlu adını almıştır. Bu yıldıza bakmanın kalbe sürûr
verdiği tecrübe kılınmıştır. Bu yıldızın vasıfları: Yumuşaklık, sevgi,
rikkat, ferah, temennî, oyun, teganni, cinsel güç ve güzel yaratılış
bulunmuştur. Bu yıldızın tali düştüğü menilerde bütün bu vasıflar aynen
müşahede olunmuştur. Bu yıldız, salı gecesi ve cuma gününe hâkimdir. O
gecenin ve bugünün ilk saatleri, buna nispet kılınmıştır.
Zühre yıldızının mümessil feleğinin uzaklık mesafelerinde ve cismiyle
kalınlığının ölçülerinde rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler
ittifakla demişlerdir ki: Zürenin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin âlemin
merkezinden uzaklığı yaklaşık, bir kere bin ve sekizyüzellibin dört fersah
ölçülmüştür. Yumru yüzeyinin uzaklığı ise yaklaşık, ikiyüzyetmişaltıbin
altıyüzelliiki fersah hesaplanmıştır. Bu feleğin kalınlığı yaklaşık, bin
kere bin ve beşyüzyetmişüçbin beşyüziki fersah bulunmuştur. Zührenin cismi,
yaklaşık yerin cüzünün onaltıda biri kadar bulunup, delillerle
ispatlanmıştır. (Gerçeğini Allah daha iyi bilir. Yüce, güçlü ve hakîm olan
allah münezzehtir.)

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

16-BÖLÜM

 16-BÖLÜM:
 
SEKİZİNCİ BÖLÜM
 
İkinci göğün yapısını ve burada hâkim olan utarit yıldızının durumlarını
beş madde ile bildirir.
 
Birinci Madde
 
Utarit (merkür) yıldızının mümessil feleğini ve hareketinin görüntüsünü
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit feleği, yedi
gezegenden sayılmıştır ki, ay feleğine oranla sekizinci; zühre feleğinin
altında olup, iki aşağı nâmıyle meşhur olan iki feleğin altta olanıdır. Ay
feleğine yakındır. Utarit yıldızı burada tek başına hakim olup, karıştırıcı
ismi ile tanınmıştır. Bu feleğin durumu ve yapısı, parçaları bakımından,
öteki gezegenlerden farklıdır. Astronomlar, Utarit yıldızı için yere şâmil
üç büyük felek ve yere şâmil olmayan bir küçük felek tesbit etmişlerdir.
Gözetleme sureti ile değişik durumlarını bu dört felekle belirleyip,
nizamını vermişlerdir. Birinci felek küllî felektir ki; merkezde, eksende,
kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine uygun ve mümessildir. Bu
felek, öteki mümessiller gibi yere şâmil ve merkezi âlemin merkezidir. iki
paralel yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir ki, üst yüzeyi üzerinde olan
zührenin alt yüzeyine ve alt yüzeyi altında olan ağın üst yüzeyine teğettir.
Bu mümessil felek, kendi üstünde ve altında bulunan diğer felekler gibi
önce büyük feleğin günlük hareketine uyup, âlemin merkezî çevresinde
doğudan batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak burçlar feleğinin yavaş
hareketi kadar kendi özel hareketi ile âlemin merkezi çevresinde doğudan
batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak burçlar feleğinin yavaş
hareketi kadar kendi özel hareketi ile âlemin merkezi çevresinde batıdan
doğuya âheste gider. Sanki burçlar feleğini hareket ettirmesi ile hareket
eder gibidir. Şu halde doruk, etek, tepe ve kuyruk noktaları bu hareket
üzere her yetmiş güneş senesinde bir derece mesafe kat eder. Utaritin
açıklanacak döndürücü feleğinde bulunan ikinci doruğundan başka ve ayın
açıklanacak doruğundan ve mümessilinden ve diğer noktalarından başkadır, -
zira ki bu dördü, onlara muhalif bulunup doğudan batıya hareket ederler-.
 
 İkinci Madde:
 
Utarit Yıldızının merkez dışı olan yönetici feleğini ve taşıyıcı feleğini
apı ve hareketleri ile bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utaritin yöneticisi,
mümessil feleği ile birlikte boş bir felektir ki, merkez dışı olan iki
feleğinin birincisidir. ikincisi dolu felektir ve utaritin dört feleğinden
ikincisidir. Yönetici felek, içine aldığı merkez dışı ikinci feleğin
merkezini, doğudan batıya hareket ettirerek idare ettiği için buna yönetici
derler. Merkez dışı olan diğer felekler, mümessil feleklerin içinde
oldukları gibi bu yönetici felek dahi mümessilinin içindedir. Yöneticinin
yumru yüzeyi, mümessilin yumru yüzeyine birinci doruk namıyle meşhur olan
ortak bir noktada teğettir. Yöneticinin çukur yüzeyi, mümessilin çukur
yüzeyine birinci etek adıyla bilinen ortak bir noktada temas etmiştir.
Yönetici feleğin merkezi, âlemin merkezinden altı derece kadar doruğu
tarafına çıkmıştır.
Mümessil felekten yönetici felek ayrıldıkta, diğer mümessilleri tamamlayıcı
olan ikişer küre şeklinde benzerleri, bu mümessilden dahi meydana
gelmiştir. Bundan sonra merkez dışının ikincisi, utarit yıldızının üçüncü
feleğidir. Bu yönetici felekten boşalmıştır. Döndürücünün merkezini taşır.
Yönetici felek, mümessilinin içinde bulunduğu üzere, bu taşıyıcı felek dahi
yönetici feleğin içindedir. Taşıyıcının yumru yüzeyi, yöneticinin yumru
yüzeyine ikinci evc namıyle bilinen bir noktada yetmişdir. Taşıyıcının
çukur yüzeyi ve yumru yüzeyi, yöneticinin çukur yüzeyine ikinci etek tabir
olunur bir noktada teğettir. Taşıyıcının merkezi, yöneticinin merkezinden
üç derece ve âlemin merkezinden dokuz derece doruk tarafına çıkmıştır.
Yönetici felekten taşıyıcı felek ayrıldıkta, yöneticiden iki küre kalır ki,
onun tamamlayıcısıdır.
Utarit bu tertip ve tecrübe ile bu şekil ve görünüşe gelir ki: Kendisinde
iki doruk ve iki etek bulunur. Bunlar mümessilden parça gibi
olduklarından, mümessil doruğu ve mümessil eteği namıyla şöhret
bulmuşlardır. Diğerleri dahi yöneticiden parça oldukları görünümünden
dolayı yönetici doruğu ve yönetici eteği adıyla isimlendirilmişlerdir.
Mümessilin doruk ve eteğine birinciler dahi derler. Yöneticiye mensup doruk
ve eteğe dahi ikinciler derler.
Her feleğin kendine özgü hareketi olup; kendi merkez, mihver, kuşak ve
kutupları üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek kaçınılmaz olduğu için
utaritin yönetici feleği de, zührenin altında kendi mümessili içinde ve
kendi merkezi çevresinde hareketi ile batıdan doğuya burçlar sırasına
uymayan utaridin ikinci doruğunu idare eder. Güneşin ortası kadar hareket
edip bir güneş senesinde bir devresini tamamlar. Utaritin taşıyıcı feleği
dahi yönetici feleğin içinde, teki taşıyıcı felekler gibi kendi merkezi
çevresinde özel hareketi ile batıdan doğuya burçlar sırası üzere utaridin
döndürücü feleğini idare ile güneşin ortasının iki katı kadar hareket edip,
hareketinin yarısı yöneticinin sıraya uygun hareketine karşıdır. Diğer
yarısı güneşin ortasına eşit gelip, utarit her burçta onyedi gün bekleyip,
bazı burçlarda tereddüt etse, iki ay kalıp, senede bir derecesini güneşle
beraber tamamlar. Utaridin döndürücüsünün merkezi, zühreninki gibi sürekli
güneşin merkezine mutabık olup asla muhalefet etmez. Bunun için utarit
yıldızı döndürücüsünün çapının yarısından fazla güneşten ırağa gitmez.
Çapının yarısı ortasında yirmi dereceden fazla uzağa yetmez. (Allah daha
iyi bilir).
 
 Üçüncü Madde
 
Utarit yıldızının döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu utarit yıldızının dahi
durumlarının tanzimine diğer şaşırmış gezegenler gibi, belirlenen ölçülerle
yetinmeyip; yere şâmil olmayan bir küçük felek dahi tespit edip, ona:
Döndürücü felek demişlerdir. Döndürücü felek, utaritin mümessil feleğinde
yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, utaritin dört feleğinden
dördüncüsüdür. Aynı zamanda yıldızın cisminin taşıyıcısıdır. Merkez dışı
olan üçüncü taşıyıcı feleğin kuşağında, yani iki kutbu arasında çakılmıştır
ki, çapı taşıyıcının kalınlığına eşit olup, yüzeyi, taşyıcı durumdaki
döndürücünün iki yüzeyine yukarıda ve aşağıda birer noktada teğettir.
Döndürücü felek, bir tek yüzeyle kuşatılmıştır, dolu ve küre bir cisimdir.
Taşıyıcı feleğin cisminde, kendi merkezi çevresinde kendine özgü
hareketiyle batıdan doğuya burçlar sırası üzere deveran edip; bir tarafında
çakılı olan utaridi kendisiyle birlik hareket ettirir. Bu felek, utarit
yıldızını bir gün bir gecede, kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden üç
dereceden fazla mesafeye alıp gider. Yaklaşık, dört ayda bir dönüşünü
tamamlar. Bu harekete: Değişik hareket, özel hareket dahi derler.
Utarit yıldızı dahi tek yüzeyle kuşatılmış dolu, ışıklı ve kürevî bir
cisimdir. Döndürücü feleğini cisminde gömülmüştür ki, döndürücünün yüzeyinin
iki kutbu yarısında, kuşağı yanında, bir tarafta bulunup, ortak bir noktada
döndürücünün yüzeyine temas etmiştir. Yani yıldızın cismi, tamamiyle
döndürücünün cismine dahil bulunmuştur. Taşıyıcı felek, bir tarafında,
döndürücünün dönüşü gibi, utarit yıldızının dahi döndürücüsü tarafında,
kendi merkezi çevresinde, burçlar sırası üzere sürekli dönüş hareketini
incelemeyle; rasatçılar günyarısında bulunan güneş tutulmasında müşahede
etmişlerdir.
 
 Dördüncü Madde
 
Utarit yıldızının sürat ve düz gidişini, yavaşlama ve duraklamasını, geri
dönüş ve şaşırmışlığını, güneş ile olan bağlantı ve yaklaşımı bildirir.
 
Ey aziz, astronomlar demişlerdir ki: Bu utarit yıldızına da, kâh sürat, kâh
düz gidiş, kâh yavaşlama, kâh duraklama, kâh geri dönüş ve kâh yürüyüşünde
şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların açıklanması budur ki: Yıldız,
döndürücüsünün yukarısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi,
döndürücüsünün merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uyar ve yıldız
hızlı hareket eder görünür. Ne zaman döndürücü tarafına bir miktar eğilse,
düz hareket eder görünür. Yıldız, döndürücünün aşağısına inişte yavaş
hareket eder görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi inişte olduğundan,
hareketi görünmez olup, ancak tedvirin merkezinin hareketi görünür. Yıldız,
döndürücünün en aşağısına yakın oldukta; kendi merkezinin burçlar sırasına
uymayan hareketi, döndürücünün merkezinin, taşıyıcının hareketiyle burçlar
sırası üzere olan hareketine eşit olup, hareketler birbirine muarız ve
karşı olmakla; yıldız durur görünür. Yıldızın geri dönüşü tamam olup, iki
hareket birbirine eşit geldikte; yıldız ikinci kez durur görünür. Bundan
sonra yine yavaş hareket eder görünür. Zira ki yıldızın kendi merkezi,
döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Yavaşlamadan sonra tekrar hızlı
hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde dönüşünü tek
düze sürdürür. Zira ki feleklerin hareketi, kendi küreleri kuşağına
nispetle basit, benzerli ve düzdür.
Yıldızın, geri dönüşünden önceki duruşuna: Birinci makam, ötekine: İkinci
makam derler. Utarit yıldızının geri dönüş süresi yirmibir gündür. Düz
gidişi üç ay beş gündür. Bu yıldızın, taşıyıcı feleğinin burçlar kuşağından
kuzeye ve güneye üç ve dörtte bir derece eğimli iken; döndürücüsünün dahi
doruğu ve eteği, eğilimli feleğinden kâh kuzeye, kâh güneye eğilimi olup;
yaklaşık altı derece enlem farkı dahi bulunmuştur. bu yıldız dahi
yürüyüşünde şaşırmış gibi görünüp, şaşırmış adıyla isimlendirilmiştir.
Güneşe nispetle bu yıldıza ârız olan bağlantı ve yaklaşımın açıklanması
budur ki: bu yıldızın taşıyıcısının hareketi, güneşin merkez dışı feleğinin
hareketiyle eşit olduğundan, döndürücünün merkezi dahi sürekli güneşin
merkezininkine eşit bulunmuştur. Şu halde utarit yıldızı, güneşin
çevresinde döndürücüsünün hareketiyle deveran eyledikçe, döndürücüsünün
yarıçapı miktarı güneşten uzaklıkta, onu tavaf edip; iki uzaklığın
ortalarına geldikte; kâh sabah, kâh akşam meşale gibi çakıp, kâh güneşle
yakın olur. Zühre gibi güneş kursuna yakın olup, her bir dönüşünde iki kere
güneşle yakın olur. Bir kere süratli gidişinin yarısında yani
döndürücüsünün zirvesinde bulundukta; sürekli çakışması ve yaklaşması olur.
Bir kere dahi geri dönüşünün yarıksında yani döndürücünün eteğinde oldukta;
güneşle sürekli çakışması ve yaklaşımı bulunur. İki yaklaşımı arasında olan
müddet iki aydır.
 
 Beşinci Madde
 
Utarit yıldızının ilk doruk ve eteğinin, tepe ve kuyruk düğümlerinin
burçlar feleğindeki yerlerini; kendi tabiat ve vasıflarını; feleğinin
uzaklık mesafesini ve cisminin miktarını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit yıldızının
doruğu, tepe ile kuyruk düğümleri arasında yani eğilimli feleğinin burçlar
feleğinden kuzeye oldukça eğiliminde vâki olmuştur ki, tepe düğümünden
doksan derece sonradır. Çünkü üst ve aşağı noktalar, yukarıda açıklandığı
üzere, burçlar feleğinin hareketine uygun olan mümessillerin hareketleriyle
hareket ederler. İlk doruk, utaritin burçlar feleğinden eri, rumî tarihin
asiz senesinde terazi burcunun yirmi altı buçuk derecesindeydi. Eteği,
aynı şekilde koç burcunun yirmialtı buçuk derecesindeydi. Şu halde doruk ve
etek, tepe ve kuyruk dahi yukarıda defalarca açıklandığı üzere halen,
yaklaşık sekiz derece mesafe hareket etmişlerdir. Zira ki, rumî tarih halen
ikibin altmışdokuzdur. Hicrî tarih ise binyüzyetmişe, yetmiştir.
Utarit yıldızının tabiat ve vasıflarında müneccimler sözbirliği edip,
demişlerdir ki: Utaritin tabiatı soğukluk ve kuruluk olup, gündüz erkeği
bulunmuştur. Kendinden başka yıldızın tabiatiyle uyuşucu olduğundan; uyuşan
ve münafık nâmıyle isimlendirilmiştir. Bu yıldızın vasıfları: Edeb,
zeyreklik, anlayışlılık, feraset, zihin, dirayet, nutuk, belagat, nakış,
kitabet, hesap, isabet, zekâ, dikkat, sanat, hile ve hıyanet bulunmuştur.
Bu yıldızın tali düştüğü menilerde bu vasıflarıyla etkili olduğu
gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve çarşamba gününe hâkim olduğu
gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve çarşamba gününe hâkim bulunmuştur.
O gecenin ve bu gündüzün ilk saatleri, buna nispet kılınmıştır.
Utarit yıldızının ölçü ve cisminde, mümessil feleğinin uzaklığı mesafesinde
rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler sözbirliğiyle demişlerdir ki:
Utaritin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin, âlemin merkezinden uzaklığı,

yaklaşık ikiyüz yetmişaltıbin altıyüzelliiki fersah hesaplanmıştır. çukur
yüzeyinin uzaklığı ise yaklaşık seksenyedibin beşyüzyirmidört fersah
ölçülmüştür. Bu feleğin kalınlığı yaklaşık yüzseksendokuzbin
altıyüzyirmisekiz fersah ölçülmüştür. Utaritin cismi, yerkürenin cisminin
takriben otuzikidebir miktarı bulunup, delillerle hepsi ispatlanmıştır.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

17-BÖLÜM

  

17-BÖLÜM:
 
DOKUZUNCU BÖLÜM
 
Dünya göğünün yapısını ve orada hâkim olan ayın durum ve vasıflarını; aya
mütaallik olan eşyayı altı madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Ayın mümessil feleğini ve eğilimli feleğini, yapı ve hareketleriyle
bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden biri
de aydır ki, merkezi, âleme nispetle dokuz feleğin ilkidir. Utarit
feleğinin altında bulunup, gezegen yıldızlardan daha hızlı seyreden ay,
dünya göğünde tek başına hâkimdir. Kendisine küçük nurlu adı verilmiştir.
Ay feleğinin küllî feleği, değişik parçalara bölündüğünden, şekil ve yapı
bakımından diğer gezegenlerin feleklerinde farklıdır. Şu halde küllî felek,
dört feleği kuşatmıştır. Üçü yere şâmil olan büyük felektir. Biri yere şâil
olmayan küçük felektir. Üç felekten ilk ikisinin merkezleri, âlemin
merkezidir. Üçüncüsü ise merkez dışıdır ki, döndürücünün merkezinin
taşıyıcısıdır. Döndürücü ise döndürücü felektir ki, ayın cismini
taşıyıcıdır.
Alem küresiyle merkezi aynı olan iki feleğin birincisi, iki paralel yüzeyle
kuşatılmış ve ikinci feleği çevreleyen küre bir cisimdir. Çevresinde tepe
ve kuyruk noktaları bulunmakla -ki bu iki noktaya cevzher denir- kendisi
cevzher namıyla şöhret bulmuştur. Merkezde, eksende, kuşakta, kutuplarda ve
harekette burçlar feleğine benzerliğinden mümessil nâmını dahi bulmuştur.
bu feleğin yumru yüzeyi, üstünde olan utarit feleğinin çukur yüzeyine ve
çukur yüzeyi, kendi feleklerinden ikinci feleğin yumru yüzeyine temas
etmiştir. Bu cevzher adlı felek, kendi üzerinde ve altında bulunan diğer
felekler gibi, önce büyük feleğin günlük hareketine uyup, bu hareketle
âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu hareket eder. ikinci
olarak, burçlar feleğinin hareketine aykırı ve muhalif olarak kendine özgü
hareketiyle âlemin merkezi çevresinde burçlar sırasına uymaksızın, kendi
felekleriyle doğudan batıya gider. Bir gün bir gecede üç dakikadan fazla
hareket eder. Buna, tepe ve kuyruk hareketi derler. Alem küresiyle merkezi
aynı olan iki feleğin ikincisi, birinci feleğin altında ise paralel yüzeyle
kuşatılmış küre cisimdir. Gerçi merkezi, âlemin merkezidir, lâkin
kuşağı, burçlar kuşağına teğet olan mümessil feleğin kuşağından kuzey ve
güneye beş derece eğimli olduğundan, eğilimi felek nâmıyle şöhret
bulmuştur. Bu eğilimli felk, cevzher feleğinin çukur yüzeyi altında
yerleşip; yumru yüzeyi onun çukur yüzeyine teğettir. Ayın eğilimli feleği
dahi birinci ve ikinci hareketinden başka, kendine özgü hareketiyle âlemin
merkezi çevresinde burçlar sırası üzere doğudan batıya, kendi içinde
bulunan feleklerle, güneşitleyici daireden ve burçlar kuşağından ve
kutuplardan belirtilen eğim kadar eğilimli olarak, başka kuşak ve kutup
üzerinde bir gün bir gecede onbir dereceden fazlaca hareket eder. Buna:
Ayın doruğunun hareketi derler.
 
 İkinci Madde
 
Ayın taşıyıcı feleğini yapı ve hareketini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Ayın üçüncü feleği,
taşıyıcı feleğidir ki, merkez dışı olan öteki gezegenlerin mümessil
feleklerinde yerleştikleri gibi, bu taşıyıcı elek dahi eğilimli feleğinin
içine yerleşmiştir ki, yumru yüzeyi, taşıyıcının eğilimli yumru yüzeyine
doruk adı verilen bir ortak noktada teğet olmuştur. Çukur yüzeyi,
taşıyıcının eğilimli çukur yüzeyine etek adı verilen bir ortak noktada
etğet olmuştur. Çukur yüzeyi, taşıyıcının eğilimli çukur yüzeyine etek adı
verilen ortak bir noktada temas etmiştir. Bu feleğin merkezi, âlemin
merkezinden, kendi çapı ve cüzleriyle on derece ve dörtte bir derece doruk
noktasının dışındadır. Eğilimli felekten taşıyıcı felek ayrıldıkta;
eğilimliden iki küre kalır ki, eğilimli feleğin tamamlayıcısıdırlar.
Taşıyıcı felek, üç hareketinden başka, eğilimli feleği içinde, kendi
merkezi çevresinde, eğilimlisi kuşağına, kuşak teğetliğinde ve eksenine
paralel eksen üzerinde kendine özgü hareketiyle, batıdan doğuya burçlar
sırası üzere bir gün bir gecede yirmidört dereceden fazlaca, ayın döndürücü
feleğinin merkezini de beraber hareket ettirerek döner. Çünkü bu taşıyıcı
feleğin burçlar sırasına uygun olarak yaptığı onbir dereceden fazla
hareketine; mümessil ve eğilimli feleklerin sıraya uygun olmayan
hareketleri mukabil gelip, muarız olup, geri götürür. Bu durumda, ayın
taşıyıcısının sıraya uygun olarak yaklaşık onüç derece gündük hareketi
kalır. Ayın hareketi hızlı ve felekleri küçük olduğundan, oniki burcun her
birinde yaklaşık iki gün ve üçtebir gün kadar kalıp, yirmisekiz günde
burçlar feleğini katedip, bir devresini tamamlar. Yirmidokuzbuçuk günde bir
kere güneşe erişip, onunla çakışır. Bu yüzden kamerî ayların biri
yirmidokuz gün ve biri otuz gün gözetleme hesabıyla hesap olunur. Ekvatora
yakın olanlara ay, rahat görünür, zira ki güneşin günlük dönüş noktaları,
kuzeyde eğilimlidir, güneyde dike yakındır. Şu halde ay, güneş batar batmaz
batmayıp, ufuktan yukarıda olur.
 
 Üçüncü Madde
 
Ayın döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Ayın dördüncü feleği,
onun döndürücü feleğidir ki, yere şâmil olmayan bir küçük felektir. Ayın
kendisini taşıyıcıdır. Merkez dışı feleğin kuşağında, çakılmış ve
gömülmüştür ki, döndürücünün çapı, taşıyıcının iki yüzeyine teğet ve
eşittir Döndürücü felek, bir tek yüzeyle kuşatılış dolu ve küre bir
cisimdir. Taşıyıcı feleğin içinde, kendi merkezi çevresinde burçlar
sırasına uymaksızın doğudan batıya dönüp, bir tarafında çakılmış olan ayı
da birlikte hareket ettirir.
Ayın döndürücü feleği, öteki beş gezegenin döndürücüsünün tersine hareket
eder. Bu döndürücü felek, kendi merkezi çevresinde doğudan batıya dönerek,
ayı, bir gün bir gecede kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden onüç
dereceye kadar hareket ettirip; yirmisekiz günde taşıyıcısı gibi bir
dönüşünü tamamlar. Buna farklı hareket ve özel hareket ederler.
Ay, tek bir yüzeyle çevrili küre biçiminde bir cisimdir, karanlıktır,
doludur ve parlaktır. Beş şaşırmış gezegen gibi, döndürücü feleğinde ay
gömülmüştür ki, döndürücüsünün iki kutbu arasında, kuşağı yanında bir
tarafta bulunu, ortak bir noktada döndürücünün yüzeyine teğettir. Yani
ayın cismi tamamıyle döndürücünün cisminde bulunup, yüzü yüzeyine temas
etmiştir. Taşıyıcı feleğin bir tarafında, döndürücü feleğin belirtilen
hareketi gibi ay küresinin dahi döndürücüsü tarafında kendi merkezi
çevresinde burçlar sırasına uymadan, kendine özgü hareketiyle doğudan batıya
dönüşünü, rasatçılar gözle müşahede etmişlerdir. "Feleklerde durucu hiçbir
şey yoktur," deyip gitmişlerdir. Döndürücünün çevresi üzerinde bu ayın
merkezi, taşıyıcının çevresinin hareketi üzerinde döndürücünün merkezinin
hareketinden az olduğundan ebedî olarak ay, ne geri dönücü bulunur, ne
durucu görünür. Ancak dorukta yavaş hareketi müşahede olunur. Ayın taşıyıcı
feleğinin kuşağı, eğilimli feleğininkine teğet olup; döndürücü feleğin
zirvesi dahi, taşıyıcı feleğin kuşağına erişmiş bulunduğu cihetten,
açıklaması yukarıda geçen ayın eğilimli feleğinin burçlar feleğinden kuzey
ve güneye olan beşer derece eğiminden gayri ay yıldızının enlemi bulunmaz.
öteki gezegenler gibi enlem farkı olmaz. Zira ki, ayın eğilimli, taşıyıcı
ve döndürücü felekleri tek bir yüzeyde birbirine teğet bulunup, birbirinden
asla ayrılmazlar ve eğilmezler. Bu dört felekle, ayın durumları nizam
bulmuştur.
 
 Dördüncü Madde
 
Güneşe nispetle aya ârız olan durumları bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Güneşe nispetle aya
ârız olan durumların birisi çakışmadır. Yani bize dönük olan yüzünün,
güneşten üzerine düşen ışıktan hâli olmasıdır. Yoksa güneş ile ayın
aryasında yerin gölge olmasıyle çakışma olmaz. Zira ki güneşe ay arasında
yerin bulunması, ay tutulmasıdır. Çakışma değildir. Ayın bir durumu dahi
fazlalıktır. Yani ayın güneşten uzaklaşması sebebiyle, güneşin ışığının
ayın yüzünde fazla görünmesidir. Bir durumu dahi ilk dördündür. Yani ayın
bize dönük olan yüzünün yarısının dolunaydan önce güneşin nuruyla
aydınlanmasıdır. Bir durumu dahi dolunaydır. Yani ayın yüzdeki nurun
artmasının tamamlanmasıdır. Bir durumu dahi azalmadır. Yani ayın güneşe
dolunaydan sonra yaklaşması hasebiyle güneşin nurunun ayın yüzünde
eksilmesidir. Bir durumu dahi ikinci dördündür. Yani ayın bize dönük olan
yüzünün yarısının dolunaydan sonra ışıklı kalmasıdır. Ayın bir durumu dahi
güneşi gölgelemesidir. Yani nurlu güneşin bile dönük olan yüzünün tamamını
veya bir kısmını ayın bizden gizlemesidir. Ayın bir durumu dahi
tutulmasıdır. Yani güneş ile ayın arasına yerin girmesiyle ayın tamamının
veya bir kısmının güneş ışığından hâli kalmasıdır.
Ayın bu safhalarının açıklanması budur ki: Ay, aslında siyaha yakın
lacivert olup, ne gök rengi ne de siyahtır. Madenî bir ayna gibi karanlık
ve kesif olup, yuvarlak ve parlak bir top şeklinedir. Bir yerden aldığı
nuru, bir yere aksettirmeye kabiliyetlidir. Şu halde ay, nur ve ışığını
ancak güneşten alıp, güneşe dönük ola yarısının çoğu sürekli ışık
bulmuştur. Eğer aralarında yerin gölgesi bulunmazsa bu böyle devam eder.
Güneş küresi, ay küresinden büyük olduğundan; ayın yarısından çoğuna ışık
verip, yarısından azı karanlık kalmıştır. Yerin gölgesi, koni şeklinde
olup, zühre feleğinin çukur yüzünde son bulmuştur. Koninin tepesinin
gölgesi, burçlar kuşağına teğet olmak lazımdır. Zira ki güneşin merkezi,
merkez dışı kuşağında sürekli burçlar kuşağının yüzeyine ulaşmıştır. Bu
durumda toplanma sırasında, yani güneşle ayın bir burcun aynı yerinde
ulunmaları halinde; ay, bizle güneş arasına girip, karanlık yüzünün yarısı
bize dönük olur ve ayın aydınlık yüzeyinin yarısı bize görünmez olur. Şu
halde çakışma budur. Çünkü ay, hızlı gidişiyle güneşi oniki derece kadar
geçip, ondan uzaklaşır. Ayın nurlu yüzünün yarısı, bir miktar bize
meyleder. Onun bize bir tarafı görünür. İşte hilâl budur. Bu, gizlenmeden
bir gün sonra olur. Zira ki ay, bir gün bir gecede, onüç derece kadar
hareket eder. Güneş te bu müddet içinde bir derece kadar gider. Böylece ay,
güneşten her gün oniki derece kadar uzaklaşır. Hilalden sonra ay, güneşten
gün gün onikişer derece uzaklaştıkça, ayın güneşe uzak olan batı tarafından
aydınlık yarısının bize eğimi fazla olur. İşte fazlalaşma budur. Bundan
sonra ay, güneşten uzaklaştıkça, ayın güneşe uzak olan batı tarafından
aydınlık yarısının bize eğimi fazla olur. İşte fazlalaşma budur. Bundan
sonra ay, güneşten uzaklaştıkça, ışığı her gece bize nispetle fazla olup,
döndürür. İlk defa üç burç kadar güneşten uzaklaştıkça, ayın nurlu yüzünün
yarısı görünür. İşte bu ilk dördündür. Bundan sonra güneşten uzaklaşmaya,
altı burç kadar yol aldıkta; ay, güneşe karşı olmakla, bizler ikisinin
arasında bulunuruz. Aydınlık yüzünün yarısı tamamıyle bize dönük olup, ay
ondört olur. İşte buna, dolunay denir. Bundan sonra ay, güneşi karşısından
ayrıldıkta; son yarısından gün gün güneşe yaklaşması sebebiyle, karanlık
yarısı, batı tarafından yana yine bize meyleder: Bu miktar aydınlık tarafı
da doğu tarafından güneşten yana gider ve bize nispetle karanlığı fazla ve
aydınlığı noksan olur. İşte noksanlık budur. bundan sonra ay, güneşe
yaklaştıkça, karanlığı her gece fazlalaşıp, ikisinin arasında yine
döndürür. Tekrar bize nurlu yüzünün yarısı görünür işte ikinci dördün
budur. Ay, güneşe gün gün yaklaştıkça, karanlığı artıp, nuru azalır. Ta ki
güneşle bir arada tekrar çakışır. Ay, bu durumlarıyla konaklarını katedip,
kâh güneşe karşı, kâh çakışık olmasıyla yaklaşık her yirmidokuzbuçuk günde
bir kere güneşle yakınlaşması ve çakışması olur. "Bu aziz ve alîm olan
Allah'ın takdiridir." (36/38) Kadîm, kâdir, hakîm ve yaratıcı olan Allah
münezzehtir.
 
 Beşinci Madde
 
Güneş ve ay tutulmalarını; ayla doruğu arasına güneşin girmesini; ayın
doruk, etek, tepe ve kuyruk noktalarının hareketini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Bu ay küresi, kesif ve
karanlık olduğundandır ki, güneşle bir araya gelmesi vaktinde, eğilimli
feleğinden hâsıl olan tepe ve kuyruk düğümleri yanında, burçlar kuşağında
güneşin yoluna rastlasa; ayın cismi bizimle güneş arasında bulunup,
ışığının tamamını veya bir kısmını bizden örter. Şu halde güneş tutulması
budur. Ve güneşin yüzünde o vakit ortaya çıkan siyahlık, ayın cisminin
rengidir. Tutulma sırasında güneşin siyahlığı batı tarafından başlar. Zira
ki, ayın batıya yönelik hareketi, güneşin batıya yönelik hareketinden daha
hızlı olduğundan; ay batıdan gelip, güneşe erişip, araya girer. Bundan
sonra güneşi geçtikçe, gidişinin süratinden, güneş yine batı tarafından
parlamaya başlar. Bu kararma (ayın gölgesinden meydana geldiğindendir ki,
güneş tutulması sürekli olarak, ayla çakışması durumuna mahsus olup, sair
durumlarda asla bulunmamıştır.
Ay tutulmasının açıklanması budur ki: Eğer ay küresinin tepe ve kuyruk
düğümleri, burçlar kuşağından iki cüzün karşısı yanında, yani bu hizalarda
güneş ile karşılıklı olsa; yerküre ikisinin arasına girip, ayın güneşe
dönük olan yüzüne yerin gölgesinin düştüğü kadarına ulaşamayıp; ay aslî
karanlığı üzere kalır. İşte ay tutulması budur. Ayın kararması ve parlamaya
başlaması ilk doğu tarafından ortaya çıkar. Zira ki, güneşin doğuya yönelik
hareketiyle hareket eden dünyanın koni gölgesinin batı tarafına, ayın
batıya yönelik hareketiyle batı tarafından ulaşıp; ayın önce doğu tarafı
gölgeye dahil olup, önce o taraf tutulur. Ayın önce doğu tarafı karanlıktan
çıkıp yine önce o taraf parlar. Bu durum yerin gölgesinden dolayıdır ki, ay
tutulması sürekli bedir ve dolunay haline mahsustur. Başka zamanlarda asla
tutulma olmamıştır. Yine güneşe kıyasla aya ârız olan durumların biri budur
ki: Güneş orta hareketiyle hareket ettikçe, ayın doruğuyla, döndürücüsünün
merkezi arasında ebediyen tavassut eyler. Zira ki, ayı döndürücüsünün
merkezi kendi doruğundayken, güneşin merkeziyle, burçlar feleğinden bir
nokta yanında çakışsalar, bundan sonra o noktadan ayın kuyruk düğümüyle
eğilimli feleğinin burçlar sırasına uymayan hareketleriyle ayın doruğu,
doğudan batıya ve döndürücünün merkezi o noktadan burçlar sırası üzere
batıdan doğuya hareket ederler. Güneş dahi aynı sıra üzere batıdan doğuya
hareket eder. Ezelî takdirle o iki hareket, ayın doruğu ile batıya
döndücürü feleğinin merkezinin hareketiyle doğuya öyle bir tarz ve tavır
üzere hareket ederler ki, ebediyen güneş, ikisi arasında aracı bulunur. Bu
tavassuttan lâzım gelir ki, ayın döndürücüsünün merkezi, güneş ile iki
dördün vaktinde kendi eteğinde buluna. Güneşle bir araya gelme vakitlerinde
ay, kendi doruğunda buluna. Şu halde ayın döndürücü feleğin merkezi,
vasatî her dönüşünde iki defa doruğuna yükselip, iki kere eteğine iner.
"Bu, aziz ve alim olan Allah'ın takdiridir." Ayın doruk ve etek noktaları
eğilimli feleğiyle; tee ve kuyruk düğümleri mümessil feleğiyle hareket
ettirildiklerinden, sair doruklar ve etekler gibi, burçlar feleğinde
yerleri belirli değildir. Eğilimli ve mümessil feleğin hareketleriyle
seyyar ve dönücüdürler.
 
 Altıncı Madde
 
Ayın tabiat ve sıfatlarını, cisminin miktarını ve feleğinin uzaklığını
bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müneccimler sözbirliğiyle demişlerdir ki: Bu ay
yıldızının tabiatı, itidal üzere soğuk ve rutubetli olup, gece dişisi
bulunmuştur. Orta kutlu nâmıyle isimlendirilmiştir. Ayın vasıfları: Zaaf,
acz, hıfz, cehl, hakaret, acele, nemime, ihbar, deliller, hareket ve ses
bulunmuştur. Ayın tali bulunduğu menilerde bu vasıflar gözlenmiştir. Ay,
pazartesi günü ve cuma gecesine hâkim bulunuştur. Şu halde o günün ve bu
gecenin evvelki saatleri bulan nispet kılınmıştır.
Ay yıldızının cisminin miktarında, mümessil ve eğilimli feleklerinin uzaklık
mesafelerinde rasatçılar, matematikçiler ve geometriciler ittifak üzere
demişlerdir ki: Ayın mümessil feleğinin yumru yüzeyinin, âlemin merkezinden
uzaklığı mesafesi, yaklaşık seksenyedibin beşyüzyirmidört fersah
ölçülmüştür. Bu feleğin çukur yüziyinin âlemin merkezinden uzaklık
mesafesi, yaklaşık seksenikibin beşyüzkırkaltı fersah heap kılınmıştır.
Mümessil feleğin kalınlığı, yaklaşık dörtbin dokuzyüz yetmişsekiz fersah
bulunmuştur. Ayın eğilimli feleğinin yumru yüzeyinin âlemin merkezinden
uzaklık mesafesi, yaklaşık seksenikibin beşyüzkırkaltı fersah
ölçülmüştür.Bu feleğin çukur yüzeyinin uzaklığı, yaklaşık kırküçbin
yüzdoksansekiz fersah hesap kılınmıştır. Eğer bu hesaplanmış mesafeden
yerin yarıçapı çıkarılsa ki, o binikiyüz yetmişiki fersahtı. Şu halde
yeryüzünün her tarafından ayın feleğine varıncaya değin gökle yer arasındaki
hakiki uzaklık, kırkbirbin dokuzyüzyirmialtı fersah kalır ki, yaklaşık
yerin yarıçapının otuziki katı yüksekliktir. Bu mesafedir ki, oluşum ve
bozuşum âleminin değişikliğe uğrayan eşyasıdır. Unsurlar ve bileşikler
mekanı; atmosferin ve gök boşluğunun ahillidir. Suret ve şehadet âlemi ve
daracık dünya evidir.
Ayın eğilimli feleğinin kalınlığı, yaklaşık otuzdokuzbin üçyüzkırksekiz
fersah bulunmuştur. Ay küresinin cismi ise, yerkürenin yaklaşık kırkikide
biri olup; açıklanan yıldızların ve feleklerin uzaklıkları ve cisimleri,
dörtlü orantıyle rasatçılarla belirlenip, nice hesabî delillerle, geometrik
bürhanlarla ve aklî tecrübelerle hepsi ispat olunmuştur.
1. kitapta açıklanan genel islamî bilgilerde, yerlerin ve göklerin
cisimlerini uzaklığını beşyüz yıllık yol ile tariften murat, sayı
belirlemesi değildir ki ölçü itibar oluna; belki bu, büyüklüklerinde
mübalağadan kinayedir. Zira ki, Allah'ın kudreti sonsuzdur. Mülkünde olanı
en iyi Allah bilir.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

18-BÖLÜM

  

18-BÖLÜM:
 
ONUNCU BÖLÜM
 
Ayın, Allah'ın kudretiyle, tesirlerini ve burçlar itibariyle hallerini,
yedi gezegenin tesirli saatlerini, feleklerin sayılarını, seslerini ve
nağmelerini, merkezlerini hareketleriyle dairelerin meydana gelişlerini,
esiri cisimlerin tesirlerinin başlangıçlarını beş madde ile açıklar.
 
 Birinci Madde
 
Ayın, Allah'ın kudretiyle tesirlerini bildirir.
 
Ey azizi, malûm olsun ki, filozoflar sözbirliğiyle demişlerdir ki: Kadir ve
aziz olan Allah'ın takdiri ile yüksek cisimlerin mertebelerine göre, alçak
cisimlere çeşitli tesirleri vardır. Güneşi en fazla tesiri, sıcaklığı ile
olduğu gibi, ayın dahi en fazla tesiri, rutubeti iledir. Allah, bu aya,
kendi kudreti ile nice özellikler bahşetmiştir. Bunlardan biri, ay deniz
ufkundan doğar. Deniz suyu onunla med olup sahiline yükselir. Ay, denizdeki
gün yarısına geldiğinde denizin meddi bitip, Ay, gün yarısı dairesinden
indiğinde denizin suyu sahilleride cezr olup çekilir. Ay, deniz ufkuna
ininceye kadar cezr devam eder. Ay, ufuktan indiğinde cezr de nihayet
bulur. Şu halde med ve cezr bu minval üzere olur. Ayın özelliklerindendir
ki, ayın artışı zamanında yani ayın ilkyarısında sıcaklık ve rutubet çok
olup kanın kabarmasıyle dolan insan ve hayvan bedenleri kuvvet bulur.
Dolunaydan sonra yani ayın ikinci yarısında kuruluk ve soğukluğun çoğalması
ile dört unsurun karışımı bedenlerde bulunduğundan kanın kabarması azalıp,
büyüme ve gelişme az olur. İnsan ve hayvan bedelleri zaaf bulur. ayın
özelliklerindendir ki, ayın ilk yarısında hasta olanların bedelleri kuvvetli
bulunup, çoğunun hastalığı defolur. Ayın ikinci yarısında hasta olanların
bedenleri zayıf olup, hastalıkları çoğalır. Ayın özelliklerindendir ki,
ayın nurunun çoğaldığı günlerde ruh sahiplerinin beyin dokuları ziyade
olup, ayın nurunun azıldığı günlerde beyin dokuları dahi azalır. Ayın
özelliklerindendir ki, aylı gecede insan aya karşı uyusa veya çok otursa
bedenine gevşeme ve tembellik gelip baş ağrısı ve nezle olur. Ayın
özelliklerindendir ki, aylı gecede hayvan eti kalsa az zamanda tadı ve
kokusu değişir. Ayın özelliklerindendir ki, ayın nurunun çoğaldığı günlerde
nehirlerde ve denizlerde balıklar yağlı olup suyun yüzüne çıkarlar. Ayın
nurunun azıldığı günlerde balıklar zayıf olup suyun dibine giderler. Ayın
özelliklerindendir ki, ayın ilk yarısında yerdeki haşereler yeryüzüne çıkar
ve çoğalır. Yırtıcı hayvanlar ceset yemeye çok hırslı olur. Ayın ikinci
yarısında haşerele ve yırtıcı hayvanla aksi hareket ederler. ayın
özelliklerindendir ki ayı ilk yarısında dikilen ağaçlar fazla uzar ve
gelişir. İkinci yarısında dikilenle zayıf olur veya kurur. Ayın
özelliklerindendir ki, ayın ilk yarısında bütün meyveler, çiçekler, otlar,
bitkiler fazla büyür ve gelişir, renkleri ziyade olur. Ayın
özelliklerindendir ki, ayın ilk yarısında kamış, keten, bitki gibi şeylerin
kurusu üzerine ayın ışığı düşse hemen çürüyüp parçalanır. Ayın ikinci
yarısında bu durum az olur. Ayın özelliklerindendir ki, ay küresi ayna
gibi yer ve su küresine dönük bulunduğu için deniz ve karanın adaları ve
sahilleri gemileri, dalgaları, dağları, vadileri, köyleri ve şehirleri
bütün şekil ve rengi ile şahıs ve kurumları ile bize aksettirip gösterir.
Rasatçılar o aynada yerin yüzünü tamamen seyrederler. Lâkin o saf ayna
bizden çok uzak olduğundan eşyanın şekilleri teşhis olunmayıp, ayın yüzü bu
akisler ile bulanık görülür ki, ona ay lekeleri derler.
Diğer gezegenlerin sayılan sıfatlarının özel saatlerde canlılara ve
cansızlara gizli tesirleri; açıklanan güneş ve ayın tesirlerine kıyas
olunmuştur. Halbuki âlemin bütün cüzlerinde hakiki müessir ancak hak Taâlâ
bilinmiştir. Bu felekler, yıldızlar ve tabiatlar dolap, âlet ve hayaller
misali bulunmuştur. Bu durum alır fikretmek ve düşünmek, Allah'ı tanımaya
vesile olmak için ve hepsini insanda bulmak için yıldızların ve feleklerin
durum alır bu Marifetnâme'de bu miktarca açıklanarak yazılmıştır.
NAZM
Hamd o Allah'a ki yektadır ol
Dahi dâna ve tüvânâdır ol
Ona mahsus ve müsellemdir hem
Mû be mû cümle umur-u âlem
Mutasarrıf odur eşyaya tamam
Ne havas arada her giz ne avam
 
 İkinci Madde
 
Ay yıldızının burçlar itibari ile olan özellikleri ve ihtiyarlarını
bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, müneccimler, ayın her burç ile başka bir tesirini
tecrübe ettiklerini takvim ile yazmışlardır. Şimdi o takvimi, bundan önce
Türkçe olarak nazmetmiş iken o manzumemizi buraya yazmak münasip
görülmüştür.
NAZM
Bismike Allahümme yâ emine'l-hutar
İbtede'nâ bi ihtiyarhât'il-kamer
Hamd lillah çok salât ve çok selâm
Ol Resul ve âll ü suhhune müdam
Badehü der Hakkı bilgil ey beğim
Ehl-i hey'et kavlidir bu dediğim
Çâr unsur üzeer çarh-ı kürrât
Kaplamış birbirin sık tabakât
Pes besal misli olur mecmuu top
Merkez-i arz olmuş esgal-i cezûb
Ol vasattır merkez-i âlem heman
Her cihetten esgal ol nokta nihan
Çarh-ı a'zam kim muhit-i cümledir
Cüm-ı atlastır deyme encümledir
Her cihetten o mahdud fevktir
Günde bir devr etmede bir şevkdir
Kim yirmidört saatte müdam
Şarkdan garba eder devrin tamam
Hem içinde olan eflâkı bile
Döndürür kendiyle şarkî garb ile
Gece gündüz her tulu ve her gurub
Kutb-u âlem üzre devrinden olup
Çarh-ı sâminde oniki burç bil
Mıtıkada her birin sî sehm kıl
Hep sevabitle ol olmuş muhteşem
Kutb-u âlemden cüda kutb üzre hem
Garbdan şarka döner âhestece
Olsa yetmiş yıl gider bir derece
Garbdan şarka zühal dahi gider
O iki burcu otuz yıl kateder
Müşteri hem garbdan şarka gider
Oniki yılda heman bir devr eder
Garbdan merih hem deveran eder
Bir yıl onbir ayda bir devre gider
Çarh-ı sâmin kutbu doğrusunda tam
Şems hem çarhıyle devr eyler müdam
Garbdan şarka güneş dahi gider
yılda bir oniki burcu kat' eder
Yılda bir hem çarh-ı zühre ydevr eder
Garbdan şarka utarit hem gider
Cümlenin tahtındadır devr-i kamer
Sürat üzre kendi çarhıyle döner
Gardan şarka dahi ay devr eder
Devresin yirmisekiz günde gider
Çarh-ı sâmin oniki kısm olunur
San kavun oniki dilim bulunur
Her kısım bir burc adıyla asl olur
Kevn her üçünde ike bir fasl olur
Çün hamel sevr ile cevzâdır bahar
Fasl-ı yay sertan esed sünbüe dâr
Fasl-ı güz mizan ve akreb gas tut
Hem şitadır burc-u cedî ve delv ve hut
Oniki burc oniki aydıry müdam
Rum ayın otuz gün akdem bil tamam
Bu buruca etmeden tahvil gün
On gün akdem rum ayın başla bütün
Bil bahar âzar nisan ve eyâr
Yaz haziran temmuz tabah-ı hâr
Hem harîf eylal ve teşrinin nâm
Kış dü kanun ve şubat olmuş tamam
Bil her ayda hangi burca gün gider
Her ayın kaçında gün tahvil eder
Mâh-ı âzar ol fasl-ı bahar
Olmuş eyyamı otuzbir gün nehar
Onbirinci gün güneş tahvil eder
Hem hamek burcunda otuz gün gider
Ol burc-u hamel nevruz olur
Pes beraber ol şibih ol ruz olur
Mah-ı nisan evsat-ı fasl-ı rebi'
Olmuş eyyamı otuz gün ey şeci'
Aşırında şems hem tahvil eder
Burc-u sevr içre otuçbir gün gider
Mah-ı mayıs ahir-i fasl-ı bahar
Olmuş eyyamı otuzbir gün nehar
On birinci gün güneş tahvil eder
Hem hamek burcunda otuz gün gider
Ol burc-u hamel nevruz olur
Pes beraber ol şibih ol ruz olur
Mah-ı nisan evsat-ı fasl-ı rebi'
Olmuş eyyamı otuz gün ey şeci'
Aşırında şems hem tahvil eder
Burc-u sevr içre otuzbir gün gider
Mah-ı mayus ahir-i fasl-ı bahar
Bil otuzbirdir ona leyl ve nehar
Onbirinci gün güneş tahvil eder
Burc-u cevzada otuzbir gün gider
Bil haziran ol sayf ey beşer
Hem otuz gün on içinde gün döner
Onbirinde şems hem tahvil eder
Seretan burcun otuzbir gün geçer
Mah-ı temmuz evsat-ı sayf ey hümam
Olmuş eyyamı otuzbir gün tamam
Onikinci günü gün tahvil eder
Hem esed burcun otuzbir gün keser
Bil ağustos ahir-i sayf ol zaman
Olmuş eyyamı otuzbir gün heman
Onikisine güneş tahvil eder.
Sünbüle burcun otuzbir gün geçer
Mah-ı eylül evvel-i fasl-ı harif
Olmuş eyyamı otuz gün ey zarif
Onikinci gün güneş tahvil eder
Burc-u mizan içre otuz gün gider
Burc-u mizan evveline gelse gün
O geceye hem beraberdir o gün
Mah-ı teşrin ol evsattır güze
Ermiş eyyamı otuzbir gündüze
Onikinci gün güneş tahvil eder
Burc-u akrebden otuz günde gider
Bil güzün teşrin-i sâni âhiri
Ol otuz gündür tamam ol mahrî
Onbirinde güneş hem tahvil eder
Burc-u kavs içine otuz gün gider
Mah-ı kanun ol fas-ı şita
Hem otuzbir gün anı bil ey fetâ
Onbirinde burc-u cediye gün gelir
Rebinin evveli ol gün olur
Gün döner uzanmayı şebden alır burc-u
Gedî içre gün otuz gün kalır
Evsatı kanun-u sânidir kışın
Hem otuzbir gündür anı sayışın
Aşırinde burc-u delve gün gider
Hem otuz günde o burcu kat' eder
Bil kışın sonu şubatı gücük ay
Üç yirmisekiz gün rebi say
Sal-ı râbi dört rubu' bir gün olur
Pes şubat yirmidokuzu bulur
Tasiinde burc-u huta gün gider
Hem otuz günde o yburcu seyr eder
Çün hamel burcunda gün firuz olur
Bil tamam olup yine nevruz olur
İbtiday,ı sal şemsi mart bil
Hem şuhur-u rumî istihrac kıl
Lafz-ı ebced hevvez olmuş heft harf
Her biri bir aya mahsu oldu zarf
Mart hâ ebril elf cim mayıs al
Ve o haziran hemze temmuz âb dal
Za'dır eylül ve dü teşrin ba ve ha
Hem kanun za cim eşşbat ve o şeha
Hıfz et ebced ve zevabid hevvez beced
Hez ebced hevvez hüve ile ad
Kim bu yirmisekiz harfin geri
Harf-ı bâzâr ola her yılda biri
Bil yüzaltmışaltıdır tarih-i sal
Marttadır bâzâr ebced lafzında dal
Ertesi sal ol bâzâr ha'ya gider
Hem bu tertib üzre daim devr eder
Olsa âzerle muharrem bir o yıl
Sal tedahül ede bir ysa tarh kıl
Kim otuzüç yıl otuzüç mark olur
Sal muharremle otuzdördü bulur
Gel dilerysen şehr-i rumun gurresin
Harfini cem et hazâr harfiyle hîn
İbtida hafta durur yevm-i ahad
Başla ol mecmuu bundan eyle ad
iki haftadan ne gün gâyet bulur
Gurresi ol ayn ol günden olur
Çün muharremdir Arabda res-i sal
Gurre-i şehri kamerdir hem hilâl
Za muharrem ba safer ha'dır âd
Dü rebia ve o elifdir dü cemad
Ba receb şaban dal ha ramazan
Za'yı şevval ka'de elf cim hicce dân
Heşt harf oldu ehec zedbud heman
Her biridiry bir sene hâkim olan
Binyüzaltmışaltıya çün geldi sal
Hâkim sal ol muharrem oldu dal
Ertesi yıl hâkim-i saldır elif
Devr-i daimdir hiç olmaz muhtelif
Bilmek istersen hilal ne gündür ol
Harini hâkimle cem et gurre bul
Gurre-i şehr-i hilali hem tamam
İki hafta günlerinde bul ümdam
İbtida şemsin mekanın bulasın
Ta buruc-u mâhı andan bilesin
Bir derece gün gider her gün heman
Ay gider onüç derece ol zaman
Ay günü her gün oniki derece
Çün geçer böyle hesap et her gece
Pes şuhur-u rumdan bil şemse ay
Kaç gece geçmiş hilal ol mahı say
Ta ki malum ola andan cay-ı mah
Maha ne burcun kaçıdır seyrgâh
Anda iken meh ne iştir ihtiyar
Kim ayın her burcda bir hükmü var
Ya ayın geçmiş şebin tazif kıl
Beş aded hem zam edib kaç oldu bil
ol aded kaç kere beş olduysa say
Kangı burc olmuş dahi bil şemse ay
Şemsden başla beşer her burca ver
Baştan azı sayma burc-u maha er
Çün hamel burcunda hoş bulunsa ay
Her işi bede' etmeği sen yahşi say
Gelse bur-u sevre tezvic ve nikâh
Kıl ticaret hem bina hayr ve salah
Gelse meh cevzâya kat eyle siyab
İlm oku hem al akar ve al devvab
Seretana hoştur irsal-i haber
Şurb-i müshil yahşidiry nakl ve sefer
Meh esedde arz-ı hâcet yahşidir
Zür' ve tamir ve hacamat yahşidir
Sünbüle burcunda olsa key cedîd
Sohbet-i nisvan münasib al abîd
Gelse meh mizana kıl bey' ve şira
Eyle sohbet dinle lehan iç deva
Burc-u akrebde gerek tuhr ve ifaf
Uzlet ve semt ve firag ve itikâf
Kıl hacamat gelse burc-u kavse ay
Lebs ve istihmam ve halkı yahşi say
Gelse burc-u cedîye kıl sayd ve şikâr
Hufr âbar ve ziraat eyle kâr
Gele burc-u delve hoştur kevb
Vaz'-ı bünyad duhul-ü belde hûb
Huta gelse eyle deryada sefer
Ahd ve şirkettir ticaret-u muteber
Binyüz altmışaltı tarihinde tam
Buldu yüz beyt içre takvim ihtitam
Hakkı ettin ihtiyârâtı beyan
Hakka her halde tevekkül kıl heman
Alem,i ecsâmı çün buldun hayal
Alem-i ervaha gel hoş bunda kal.
(Tehlikelerden emin eden Allah'ın ismiyle ayın ihtiyarlarına başladık. Hamd
Allah için, çok salat ve çok selam Resule, aline ve ashabına olsun sürekli
Ehl-i heyet: astronomlar. Kavl: Söz. Çâr: Dört. Kürrat: Küreler. Besal:
Soğan. Esgal: Ağırlık. Muhit: Kuşatıcı. Fevk: Üst . Sâmin: Sekizinci. Si-
ise: Altı: sevabit: Sabitler. Çarh: Felek. Şems: Güneş. Azer: Mart. Eyyar:
Mayıs. Tabah-ı hâr: Ağustos. Harif: Sonbahar. Dü: İki. Near: Gündüz. Hamel:
Koç. Sevr: Boğa. Cevza: İkizler. Seretan: Yengeç. Esed: Arslan. Sünbüle:
Başak. Mizan: Terazi. Gavs: Yay. Cedî: Oğlak. Delv: Kova. Hut: Balık. Fasl-
ı rebi': İlkbahar. Aşır: Ounncu. Leyl: Gece. Sayf: Yaz. Fasl,ı harif:
Sonbahar. Fasl-ı şita: Kış. Şeb: Gece. Sal: Yıl. Râbi: Dördüncü. Şuhur:
Aylar. Tedahül: Geçme. Tarh: Çıkarma. Gurre: Ayın ilk on günü. Yevm-i ahad:
Pazartesi. Res-i sal: Sene başı. Cay: Yer. Mah: Ay. Bede': Başlama. Siyab:
Elbise. Devvab: Hayvan. İrsal: Gönderme. Şürb: İçeki. Zür': Ziraat. Nisvan:
Kadınlar. Bey' ve şira: Alış-veriş. Samt: Susma. Lebs: Giyim. İstihmam:
Hamam. Sayd: Av. Şikâr: Avlanma. hufr âbâr: Kuyular kazmak. Vaz'-ı bünyad:
Binalar yapmak. Duhul: Girmek.)
 
 Üçüncü Madde
 
Yedi gezegenin birbirine nispetle benzerliklerine ve yeryüzünde âfâk
itibariyle tesir saatlerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, ibret alanlar ve hayret edenler demişlerdir ki: Bu
âlem, misli görülmemiş ne şaşırtıcı bir icattır! Bu felekler ne garib sanat
ve hikmettir! Bu cihanı tanzim, ne nihayetsiz kudret ve azamettir. Hakim ve
yaratıcı her şeyden münezzehtir. Bu yıldızları ve felekleri, bu görüntü ve
tertip üzere yaratan Allah Taâlâ'ya nice yüzbin kenre hamd ve senalar olsun
ki, bizlere lütuf ve inayet edip, güneşi gezegenler ortasına koymuştur ki,
yeryüzüne itidal üzere hayat bahş eder. Eğer güneş, bu tesiriyle, ay
feleğinde olsaydı, sıcaklığının şiddetinden yeryüzü yanardı. Eğer burçlar
feleğinde olsaydı, soğuğun şiddetiyle tabiatlar bozulurdu. Şu halde yedi
gezegen ortasında cihan sultanı ve öteki gezegenler ona asker ve yardımcı
olmuştur. Ay vezir, utarip kâtip, zühre sâzende, merih asker, müşteri kadı,
zühal hazinedâr benzeridirler.
Burada bulunan samanyoluna, Kâbe yolu derler. Araplar: Gök kandili,
yıldızlar anası ve Acemler: Kehkeşan derler. Bunun hakikati, burçlar
geleğinde anlatılan altıncı değerin en küçüklerinden olan sabit
yıldızlardır. Bunlar, birbirine yakın olduklarından, birbirine temas edip,
beyaz bulutlar gibi görünmüştür. Lakin bu yolun, gece evvelinde bir başı
güneyde, bir başı kuzeyde bulunup; gece yarısında güney başı batıya ve kuzey
başı doğuya varıp; gecenin sonunda batı başı kuzey ve doğu başı güney olup,
bize nispetle değirmen gibi dönmesinin hakikatinde akıllar hayrette
kalmıştır. Gerçi bu konuda çok şey söylenmiştir. Mülkünde olanların
hakikatlerini Allah daha iyi bilir. Fakat yedi gezegen yıldızın,
yeryüzünde, ufuklarda, saat be saat nöbete olan tesir saatlerini, bu
tarihten önce tabir ve beyan eylediğimiz Türkçe manzume, bu makama münasip
görülüp yazılmıştır.
NAZM
Hüda'ya şükür kim halk etti bunca encüm ve eflak
Salat ol dostuna olsun ki şanında demiş "lavlak"
Ve bade Hakkı der lim-i felek sırrın ayan ettim
Otuz beyt içre nahs ve sa'd sââtı beyan ettim
İki âlemde bir bildim müessir zât-ı Mevlayı
Veli rabt eylemiş esbaba ednâyı hem a'lâyı
Eğer bilmek dilersen olduğun saat ne saattir
Ne kevkeb hükm eder ol dem nehûset ya saadettir
Yedi gece yedi gün gün batıb doğduğu ân içre
Yedi seyyareden bul kangı hâkimdir zaman içre
Ki her gün haftadan her gece bir seyyarenindir kim
O eb ol ruzun evvel saatinde hem odur hâkim
Heman hıfz et yedi lafzını yedi gün ybil yedi kevkeb
Edes biyr çahh deld hesi ve reh zühaldir hep
Evail-i harf için hevvez olmuş hafta eyyamı
Huruf-u sâniye şeb-i sâlise gün hâkimi nâmı
Şeb-i pazar utarit ertesi müşteri talib
Şeb-i se şebneye zühre zühal çarşamba şeş gâlip
Hamîs akşamı şems ve cuma akşamında meh şâmil
Şeb-i sebt oldu merih ol huruf-u sâniye kâmil
Pazar şems ertesi meh salı merih erbaaya tîr
Hamîse müşteri cumaya zühreye sebte keyyân-ı mîr
Yedi lafz içre şeb hem ruz-u evâil saatinden al
Yukarıdan yedi seyyareyi tertib ie say gel
Zühalden müşteri merih ve şems ve zühreye hoş yet
Utaritle kamerden geç bu tertib üzre hem devr et
Birer saat hükümetle olur seyyareler kaim
Gecedir oniki saat gündüz hem oniki daim
Gece gündüz yirmidört olur ysaat ki sânîdir
Değildir müstevî bunda murad ancak zamanîdir
Zamanî ysaatin miktarı artar eksilir bile
Adedle muhtellif olmaz şeb ve rûz tûl ve kasr ile
Neharın kavsini hem onikiye kısmet kıl
Bu saatin iri daim ona nısf-ı südüsdür bil
Şeb ve rûz tûl ve kasr ile kıyas et saati böyle
Tulu ve hem gurubun geçmişin bul hoş hesab eyle
Geçen saati bul zulemden ya rubu öğren ya üstürlab
Gaymde yapma saati bu saatten zamanı ya
Zamanî saati beraber yedi seyyareye ver gil
Ne kevkeb olduğu vakte gelirse hâkim anı bil
Zühaldir nahs-ı ekber saati hem ağır olurmuş
Mekânı çarh-ı sâbidir bina yap başlama hiç iş
Mübarek müşteridir su'd-u ekber saatin hoş bil
Nakl ü bey' ve şira tezvic edip her şuğula ol mail
Cihan-ı merihe mahkum oluğu ysaat hiç iş etme
Çün oldur nahs-ı asgar pes kan aldır kimseye gitme
Mübarek şems hükmünde taleb kıl cümle yârânı
Mekanı çarh-ı râbidir ziyaret eyle sultanı
Çün zühre su'd-u asgardır o saat ictima eyle
Müferreh sohbet et hoş söz güzel savt istima eyle
Utarit müntezicdir ol zaman yaz nüsha hem mektub
Kitab oku okut nakş et hesab etek olur mergub
Kamer su'd oldu bu gökte o saatte sefer hoştur
Ticaret şirket ve irsal-i mektub ve haber hoştur
Yedi seyare ahkâmı bu tertib üzere kanundur
Gel ey Hakkı bil ol Hak'kı ki cümle hükm anındır
Kamu nahsi kau su'du kamu şerri kamu hayrı
Hep edib eyleyen Hak'dır bir anı bil unut gayri
Ko üç mevlidi dört ümmü yedi âbâî ne tâkı
Kamusu hâlik ve fâni hüve'l-hayyü hüve'l-bakî
(Hüda'ya şükür ki bunca yıldızlar ve felekler yarattı. Salat o peygambere
olsun ki, şanında "Sen olmasaydın kâinatı yaratmazdım" demiş. Sonra Hakkı,
felek ilminin ırrını açıkladım, dery. Otuz eyt içre uğursuz ve kutlu
saatlerini açıkladım. İki âlemde Mevla'nın zatını müessir bildim. Evet,
alçağı ve yükseği sebeblere bağlamış. Eğer olduğun saat ne saattir bilmek
dilersen, o dem ne yıldız hükmeder, uğursuz ya saadettir? Yedi gece yedi
gün batıp doğduğu an içre, yedi gezegenden bil hangisi hâkimdir zaman içre.
Haftadan her gün bir gezegenindir ki, o gece ve güdüzün ilk saatinde odur
hâkim. Hemen ezberle yedi lafzını, yedi gün bil yedi yıldız. pazar gecesi
utarid, ertesi güne müşteri talip. Salı gecesine zühre, çarşamba zühal
galip. Perşembe akşamı güneş, cuma akşamında da ay. Cumartesi gecesi merih.
Pazar güneş, ertesi ay, salı merih, çarşamba utarit, perşembe müşteri, cuma
zühre, cumartesi zühal. Yed ilafz içre günün ilk saatlerini al. Yukarıdan
yedi gezegeni tertip ile say. Zühalden müşeri, merih ve güneş ve zühreye
gel. Utaritle aydan geç. Bu tertip üzere devr et. Birer saat hükümetle
gezegenler kaim olur. Gece oniki saat, gündüz de daiim oniki saat. Gece ve
gündüz yirmidör olur. Bunda eşitleme yesas değil, zaman esastır. Zaman
saatinin miktarı da artar eksilir. Sayıyla muhtelif olmaz gece ve gündüz.
Uzatma ve kısaltma ile günün yayını da onikiye böl. Bu saatin her biri ona
altıda birin yarısıdır bil. Gece ve gündüz uzama ve kısaltma ile kıyas et
saati böyle. Doğuş ve her batışın geçmişini ubl hoş hesap eyle. Geçen saati
bul karanlıktan ya rubu öğren ya üstürlab. Gaymde yapma saati bu saatten
zamanı yap. Zamanî saatle birlik yedi gezegene var gil. Hangi yıldız,
olduğun vakte gelirse hâkim onu bil. Zühaldir başlama hiç iş. Mübarek
müşteridir büyük saadet, saatini hoş bul. Nakl, alış-veriş ve nikah edip,
her şuğula meyyal ol. Cihan, merihe mahkum olduğu saat, hiç iş etme. Çünkü
küçük uğursuz odur. Şu halde ka aldır, kimseye gitme. Mübarek güneş
hükmünde iste bütün dostları. Yeri dördüncü felektir, sultanı ziyaret eyle.
Zühre küçük saadettir, o saat topla, sohbet et, hoş söz, güzel ses dinle.
Utarit, mümtezictir, o zaman nüsha ve mektup yaz. Kitap oku, okut, nakş et,
hesap etmek rağbet olunur. ay saadet oldu bu gökte, o saatte sefer hoştur.
Ticaret, şirket, mektup ve haber gönderme hoştur. Yedi gezegen hükümleri bu
tertip üzere kanundur. Gel ey Hakkı, bil o Hak'kı ki bütün hükm onundur.
Kamu uğursuzu, kamu saadeti, kamu şerri, kamu hayrı hep edip eyleyen
Hak'tır. Bir onu bil, gayriyi unut. Üç bileşiği, dört anayı, yedi babaları
bırak. Hepsi yaratık ve geçici. Yalnız Allah diri ve bâkidir.)
 
 Dördüncü Madde
 
Feleklerin sayılarını, seslerini, nağmelerini, merkezlerinin hareketleriyle
meydana gelen itibarî daireleri bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar ve astronomlar sözbirliğiyle demişlerdir
ki: Feleklerin sayısı, yazıldığı üzere; yirmidörttür ki büyük felek,
sabitler feleği, üç yükseğin üçer felekleri, güneşin iki feleği, zührenin
üç feleği, utaridin ve ayın dörder feleği... bu yirmidört felek, birbirini
kuşatıcı ve birbirine teğet bulunup, hareketleri muhtelif olduğundan, her
bir felek başka bir yerden, canfezâ nağmelerle tesbih ve tehlil edip,
sürekli Yaratıcı'nın aşkıyle raks ve deveran ederler. Feleklerin bu
hallerini, rasatçılar âletlerle gözetleyerek işitip temaşa edip, nice
esrarına vâkıf olmuşlardır. Feleklerin seslerini ve nağmelerini
perdeleriyle zab edip; üst ve lat makamları itibariyle ybirbirine
karıştırıp, ruhlar için nice in türlü macun ve lezzetli şerbetler
yapmışlardır. Her bir canfeza makamı, nice derde deva ve nice hastalığa
şifa ve nice tab'a safa ve nice kalbe cila ve nice ruha gıda bulmuşlardır.
Bu ilmi: Ruhanî tıb, ruhanî geometri, ruhanî kuvvet ve musikî bilgisi diye
isimlendirmişlerdir.
NAZM
Musiki hikmete dair fendir
Bilene bilmeyene ruşendir
Nice esrarı var idrak edecek
Pür gelir sinelieri çak edecek
İtibarat ve tekâsim ve füsul
İtiyazat-ı makamat ve usul
Perde ve peşrev ve savt u amel
Kâr ü nakş ü şa'b ü kavl ü gazel
Her biri hikmet ile memludur
Can riyazın suvarır bir sudur
Nağme-i yabis ve hâr ve bârid
Çeşme-i mahz-ı hikemden vârid
Her biri bir maraza nâfidir
Zıddını her birisi dâfidir
Zîr ve belâsı hevadıry amma
Dair olur mu havaız dünya
Hikmeti canda revân muzmardır
Anlamaz lütfunu ol kim kördür
Böylece zevkin eder ehl-i reşad
Eylesin zevkini Allah ziyad
Verir insana hayat-ı tâze
Nağme-i bülbül hoş avâze
Guş kıl nağmesini mürgânın
İktiza eyler ise insanın
Nağme-i şuh hoş âheng-i beşer
Hâh nâ hâh eder insana eser
Nağme bir mantık-ı ruhanidir
Nağmenin lezzeti vicdanidir
Canfezâdır nefs-i insanî
Dilrübadır niğam-ı ruhanî
Eğer hakikiatle olursan sâmi
Olmaz evkat-ı hayatın zâyi
(Musiki, hikmete dair ilimdir; bilene, bilmeyene aydınlıktır. İdrak edecek
nice sırları var. Sineleri çak edecek pür gelir. İtibarlar, fasıllar ve
taksimler, makamların imtiyazları ve usul, perde ve peşrev, ses ve amel, iş
ve nakş, topluluk, söz ve gazel her biri hikmet ile doludur. Can riyazeini
suvarır bir sudur; kuru, sıcak ve soğuk nağme salt hikmet çeşmesinden
vârittir. Her biri hastalığa faydalıdır. Zıddını her birisi defedicidir. Alt
ve üstü havadır ama, havasız dünya döner mi? Hikmeti, canda akan muzmardır.
Kör olan lütfunu anlamaz. Böylece reşat olanlar zevkini eder. allah zevkini
artırsın. İnsana taze hayat verir, bülbül nağmesi ve hoş âvâze. Kuşların
nağmesini dinle. İktiza eyler ise insanın şuh nağmesi, insanın hoş ahengi
ister istemez eder insana eser. nağme, ruhanî bir mantıktır. Nağmenin
lezzeti vicdanîdir. insan nefesi canfezâdır. Ruhanî nağme, dilrübadır. Eğer
hakikatle dinleyici olursan, hayatının zamanları zâyi olmaz.)
Feleklerin çizdiği dairelerin açıklanması budur ki: Gezegenlerin
feleklerinin içlerinde, noktaların dönüşüyle çizilen dairelerden iryisi, o
dairedir ki; güneşin merkezinin hareketinden merkez dışı feleğin çevresi
üzerinde çizilmiştir. Döndürücünün merkezinin hareketlerinden, taşıyıcı
feleklerin çevreleri üzerinde çizilen dairelerdir. Yıldızların merkezlerinin
hareketinden, döndürücü feleklerin çevreleri üzerinde çizilen dairelerdir
ve bu daireler, hangi felekte çizilmişse, o feleğin ismiyle
isimlendirilmiştir. Mesela, güneşin merkezinin hareketinden, merkez dışı
felekleri üzerinde çizilen daireye: Merkez dışı felek denilir. Diğerleri
buna kıyas olunur. Taşıyıcı felekler nâmiyle lakaplanan beşdaire ve ayın
eğilimli feleğinin kuşağı... Bu altı daire âlemi keser farz olunsalar,
mümessil feleklerin ve burçlar feleğini ve büyük feleğin yüzeylerinde
oluşan daireler, burçlar feleğinden eğilimli oldukları için, onlara:
Eğilimli felekler derler. Bu dairelerin isimlendirildiği felekler, yukarıda
açıklandığı üzere, âlemin kutbundan ve burçların kutbundan gayri kutuplar
üzerinde hareket ettiklerinden, bu çizilen daireler dahi burçlar feleğinden
eğilimlidirler. Şu halde, mümessillerin yüzeyleri üzerinde kesişirler. Bu
noktalar, yukarıda belirtilen tepeler ve eteklerdir. İşte feleklerin
suretleri ve daireleri bunlardır.
 
 Beşinci Madde
 
Yedi gezegen yıldızın ve dört keyfiyetin tesirlerinin başlangıçlarını
bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, kelamcılar demişlerdir ki: O müneccimler ve
tabiatçılar ki, Yaratıcı olan Allah'ı tanımaktan mahrum olmuşlardır. Onların
bütün işleri, yıldızlara ve tabiatlara dayanıp, dalalette kalmışlardır.
Bunların misali o iki karıncadır ki, bir kâğıt üzerinde yürürken bir nakş
ortaya çıkar. O anda karıncanın biri şâd olup, der ki: "İşlerin hakikatinin
kalemden vücuda geldiğine muttali oldum." Bu karınca, en son derecede olan
tabiatçı gibidir ki, bütün tasarrufları, sıcaklığa, soğukluğa, rutubete ve
kuruluğa havale etmiştir. Karıncanın öbürü dahi dikkatle bakıp, görür ki;
kalemin hareketi kendisinden değildir. O, parmakların iradesiyle olmuştur. O
zaman sevinip, önceki karıncaya der ki: "Sen galat etmişsin ve durumun
hakikatini idrakten ırak gitmişsin. Zira ki, işlerin oluşu kalemden
değildir. Belki bütün tasarruflar parmaklardandır. Kalem ise parmaklar
arasında mecbur ve boyun eğmiştir." Bu karınca ise, o müneccim misalidir
ki; işlerin tasarruflarının tümünü yıldızlara isnat yetmiştir. Bilmez ki,
kendi dahi bilmeyip hataya gitmiştir. Zira ki, yıldızlar meleklerin elinde
mecbur ve çaresizdir. Meleklerse, Hak Taâlâ'nın emrine itaatkâr ve boyun
eğicidir. Hepsi onun iradesiyle sâkin ve hareketlidir.
Biçare tabiatçı ki, tasarrufu tabiatlara isnat eylemiştir; o, sözü gerçek
söylemiştir. Zira ki, tabiatların tasarrufta katkısı vardır. Eğer katkısı
olmasaydı tab ilmi bâtı olup, hastalıkların ilâçları gereksiz ve âtıl
olurdu. Halbuki insan anatomisi meşrudu ki, onu öğrenmeye izinliyiz. Şu
halde o tabiatçının hatası ancak budur ki, görüşü zayıf olup, topal eşek
misali o menzilde yatmıştır da orasını bilmemiştir. Tabiatçı dahi hak
Taâlâ'nın yed-u kudretindedir ve tasarrufları onun tesiriyledir.
Biçare müneccim de demiştir ki: Güneş bir yıldızdır ki, âlemde sıcaklık
onunladır. Işık onunladır. Eğer güneş olmasa idi bitkiler ve canlılar
bulunmazdı. Gece ve gündüz fark olunmazdı. Ay bir yıldızdır ki, meyvelerin
lezzeti onunladır. Eğer güneş olmasa idi bitkiler ve canlılar bulunmazdı.
Gece ve gündüz fark olunmazdı. Ay bir yıldızdır ki, meyvelerin lezzeti
onunladır. Gecenin nuru onunladır. Eğe ay olmasa idi çiçeklerde ve
meyvelerde tabii kokular, şaşırtıcı renkler ve lezzetler bulunmazdı.
Hafta, ay ve sene fark olunmazdı. Güneş, sıcak ve kurudur; ay soğuk ve
rutubetlidir Şu halde yıldızlar bu keyfiyetleriyle (nitelik) âlemde
mutasarrıftır. Müneccim bu sözlerinde sâdıktır. ancak şunda yalancıdır ki,
işleri yıldızlara isnat etmiştir. Yıldızlar ise, Hak'kın emriyle bu
tasarruflara yetmiştir. müneccim bunu idrak etmemiştir ki, bütün eşyada
mutasarrıf ve müessir ancak Hak Taâlâ'dır.
Müneccimle tabiatçının ihtilâfları, o iki köre benzer ki; biri filin
hortumunu ve biri ayağını tutmuştur. Biri der ki: Fil, bir oluk gibi
nesnedir. Öbürü der ki: Fil, bir direk gibi nesnedir. Her biri, kendi
tuttuğu uzvun vasfında doğru söylemektedir. Lâkin filin bir uzvuna tamam
fil budur, dediklerinde hata etmişlerdir.
Yıldızların ve tabiatların tesir ve tasarrufta katkıları vardır. Lâkin
tesir ve tasarruf, onlara münhasır ve mahsus değildir, belki yıldızlar ve
tabiatlar, Yaratıcı ve Hakim olan Allah'ın, âletler misali hizmetçileridir.
Mesela bir padişah, bir büyük saray bina edip, onda kendi veziri için bir
özel örş hazırlasa ve o köşkü etrafında bir avlu peyda edip, onda oniki
hücre bina eylese ve her bir hücrede bir nâib nasb eylese; ta ki vezir-i
âzam, içeriden her ne buyurursa onun emrini taşraya tebliğ edeler. O
hücrelerin kapıları üzerinde yedi atlı nakib yani beyler tayin eylese, ta
ki hizmette hazır olalar. Padişahtan vezire ve ondan nâiblere ve onlardan
nakiblere ârit olan emir ve hükümleri taşrada icra kılalar. Taşrada da dört
yaya zâbit koysa, ta ki ellerinde kementler tutup, padişahın emriyle bazı
insanları bağlayıp, dergâha getireler. Bazısını dahi derghahdan reddedip,
süreler. İmdi, bu misalimizde padişahtan murat, âlemlerin rabbi olan
Allah'dır. Büyük saray arş-ı azamdır. Vezir-i azam ilk akıldır. Köşk
kürsüdür ki, vezir-i azamın makamıdır. Avlu sekizinci felektir ki, oniki
burcunda oniki melek vardır. Atlı nakibler yedi gezegendir ki, onlar gece-
gündüz o burçların kapılarını dolaşıp hizmet ederler Yaya zâbitler dört
unsurdur ki, kendi vatanlarından hareket etmezler. Sıcaklık, soğukluk,
rutubet, kuruluk ört kement benzeridir ki, ateş, hava, su ve toprağın
ellerindedir.
Bir kimsenin durumu değişikliğe uğrasa, üzüntü ve gam istilasıyla şaşırıp
kalsa ve dünyadan yüz çevirip, el çekmek zamanı gelse; onu hakkına tabib
der ki: Buna sevda hastalığı üstün gelmiştir, malihülya illetini bulmuştur.
Bunu etimon şerbeti ile ilaçlamak lazımdır. Tabiatçı dahi der ki: Bunun
hastalığı, tabiatına kuruluk üstün geldiğindendir ki dimağı üzere istila
etmiştir. Tabiatının kuruluğuna sebeb kış havasıdır. Bahar gelip, rutubet
havası üstün olmadıkça buna ilaç olmaz. Müneccim de der ki: Buna, sevda
ârız olmuştur. Sevda ise utarid ile merih arasında kötü bezerlik
oluşmasından meydana gelir. Utaride iki kutlunun yaklaşmasıyle üçlenme
erişmedikçe bunun hali iyiye gitmez. Halbuki bunların hepsi sözlerinde
doğrudur. Zira ki, her biri aklı erdiği kadar söylemiştir. Neylesinler ki,
cüzî akılla aslına ermemişlerdir. Ama hakikatte onun aslı budur ki: Kaçan
bir kimseye saadet ikbal edip, Hak Taâlâ ona hidayet etmek murat eylese, o
kimseye iki kuvvetli nakib havale eder ki, uturidle merihtir. Onlar dahi
unsurlarla yaya olan zâbitlerle emrederler ki: Kuruluk kemendii o kimsenin
boynuna takıp, kuruluğu başına ve dimağına havale ederle. Onu dünya
lezzetinden yü çevirtip, hüzün ve gam kamçısıyle sevk edip, irade
yularıyla Hak'ın huzuruna yedeler. Bu hakikati bu şekilde idrak, ne tıp
ilmiyle ve ne tabiî hikmetle ve ne yıldızların hükümleriyle hâsıl olur.
Belki Nübüvvet ilmiyle ortaya çıkar ki, her şeyi kuşatan ezelî ve ebedî
padişahı bilmiş ola. Zira ki, Hak Taala kendi sevdiği kullarını, kâh mihnet
ve bela ile ve kâh sevda hastalığıyle cenab-ı izzetine davet eder ki: "Ey
benim kullarım! Sizin bela ve mihnet sandığınız, benim lutuf ve sevgimin
kemendidir ki, huzurumda muhterem olan kullarımı onunla kendi rıza ve
cennetime ve huzur-u izzetime davet ve cezb ederim." Nitekim haberde:
"Muhakkak ki bela, önce peygamberlere, sonra velilere, sonra benzerlerine,
benzerlerine... vekil olur," diye vârid olmuştur.
Astronominin hikmetlerinden bu miktarca açıklamayla irfana vesile olan
fikretme ve düşünme, cihanın yaratıcısının sanatlarını öğrenme kolaylaşıp;
yüce isteğimiz olan Mevla'yı tanıma hâsıl olmuştur. Şimdi bir miktar dahi
unsurların ve bileşiklerin durumlarını açıklayıp, yapılarında oluşum ve
bozuşum olanların esrarını a açıklamak uygun görülmüştür. Ta ki mütalaa eden
akıl sahiplerine ibret verici olup, sürur ve huzur ile gönülleri dolup,
lisanlarının virdi Mevla'nın tesbihi ola. (Melekûtun ve mülkün sahibi Allah
münezzehtir. Mabutların meliki münezzehtir. Mevcutların belli ki münezzehtir.
Kuddüs, sübbuh, ölümsüz ve uykusuz olan diri melik münezzehtir. Ey
Rabbimiz, meleklerin ve ruhların rabi. Celle celalihi ve amme nevalihi!).

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

19-BÖLÜM

   

19-BÖLÜM:
 
ÜÇÜNCÜ BAHİS
 
Yapısında oluşum ve bozuşum olan sülfî cisimlerin mahiyet ve keyfiyetini,
yani dört unsurun yerlerini ve durumlarını; üç bileşiğin vasıflarını ve
hallerini ve esirilerin etkileriyle olan şekil değişikliklerini; Türklerin
yılının hükümleriyle olan keyfiyetlerin değişimini; yeni astronominin bazı
makalelerini on bölümle hakîmâne tafsil eder.
 
BİRİNCİ BÖLÜM
 
Ateş unsurunun mahiyetini, tavır ve durumlarının keyfiyetini dört madde ile
açıklar.
 
Birinci Madde
 
Ateş küresinin bazı durumlarını bildirir.
 
Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar demişlerdi ki: Basit cisimler: Ateş,
hava, su ve topraktır. Bu dördünden, üç bileşik (mevalid-i selâse) olan
bileşik cisimler, bileşmiş ve doğmuş olup, yine dörde ayrıştıkarından,
bunlara: Unsurlar derler. Bu dört unsurun bir araya gelmesinden ve biri birine
dönüşüp kaynaşmasından bileşiklere oluşum ve bozuşum ârız olduğu için
bunlara dört esas (erkan-ı erbaa) derler. Bu unsurlar ve dört esas, ay
feleğinin altında yani ayın alt yüzeyinin altında, yukarıda açıklanan tertip
üzere, biri birinin içinde, her biri kendi yerinde karar etmiştir. Tümünün
en latif ve en yüksek olanı, ateş unsurudur ki, paralel iki yüzeyle
kuşatılmış basit bir cisim ve üre bir cevherdir. Üst yüzeyi, ay feleğinin
alt yüzeyine ve alt yüzeyi havanın üst yüzeyine teğettir. Ateş küresinin
yeri, ay feleğinin altında ve hava küresinin üstündedir. Kendisi mutlak
ulvî, latif, halis ve diğer unsurlar gibi renksiz ve hepsine üstüdür. Onu
göz idrak edemez. Güneşin sıcaklığının etkisiyle topraktan ve sudan her ne
kadar katı dumanlar, yoğun buharlar yükselip, ateş küresine erişirse de, o,
hepsini yakıp, hâlis ateş eder. Eğer ateş küresi, bizim yanımızda olan ateş
gibi renkli ve ışıklı olsaydı, yıldızlar ve felekler âlemini seyretmekten
gözümüzü men ederdi. Bu unsurun tabiatı, kendi yerinde sükû ve karar iken ay
feleğinin günlük hareketine uyarak, onu teşyî edip, âlemin merkezi
çevresinde doğudan batıya gider ve bütün parçaları birlikte bir karar üzere
sürekli döner.
 
 İkinci Madde
 
Ateş küresinin tabiat ve kabiliyetini, uzaklık ve büyüklüğünü bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki astronomlar demişlerdir ki: Ateş unsurunun tabiatı,
sıcaklık ve kuruluk olup, mutlak ulvi bulunduğundan, öteki unsurlara
muhaliftir. Yakma ve kapanma kabul ettiğinden, oluşum ve bozuşma, muhtemel
şekiller almaya kabiliyetlidir. Nitekim yukarıda açıklandığı üzere, kendi
yerinde inen parçaları, diğer unsurlara dönüşüp, başkalaşır, bu açıktır.
Rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler ittifak üzere demişlerdir ki:
Ateş küresinin üst yüzeyinin yeryüzünden uzaklığı, yaklaşık kırkbirbin
dokuzyüz yirmialtı fersah ölçülmüştür. Alt yüzeyin yer yüzünden uzaklığı,
yaklaşık onbeşin yirmialtı fersah bulunmuştur. ateş küresinin kalınlığı ve
derinliği, yaklaşık altıbin dokuzyüz fersahtır.
 
 Üçüncü Madde
 
Ateşi çeşitlerini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Ateş cinsi nice
çeşittir. İlk olarak bu ateş unsurudur ki, bunun tesiri yakıcıların
çeşitlerinin tümünden kuvvetlidir. Sıcaklığı şiddetlidir. Çünkü Hak Taala
Kelam-ı Kadim'inde: "O Allah ki, yedi kat gökleri ve bunlar kadar da yer
yarattı." (65/12) buyurmuştur. Şu alde filozoflar, suflî unsurları, bu
ayet-i kerimenin mazmununa tatbi için, hava unsurunu üç tabaka ve toprak
unsurunu iki tabaa farzetmişler. Tamamına yedi tabaka itibar edip, ateş
küresini birinci tabaka saymışlardır. ikinci olarak, demirde, taşta ve
yeşil ağaç ta gizli olan ateştir ki, sert demiri ve katı taşı eritip toprak
eder. Bitkileri ve ağaçları yakıp, kül eder. O halde, karanlık, soğuk ve
kesif olan bu üç cisimden, latif bir cisim olan sıcak ve nuranî soğuk ve
kesif olan bu üç cisimden, latif bir cisim olan sıcak ve nuranî ateşi
çıkarmak, şaşılacak bir hikmet ve garip bir sanattır. Üçüncü olarak yıldırım
ateşidir ki, latif cisimlerden geçip, kesif cisimleri yakar. Dördüncü
olarak haramen ateşidir ki; o, gök gürültüsü, şimşek ve bulut olmadan
geceleyin gökten parlardı. Onun ışığında Benî Tay kabilesi, üç günlük
mesafeden develerini görürdü. Bu ateş, kendisine yakın olanları yakıp;
gündüzleri duan görünüp, geceleri ateş olurdu. İsmail aleyhisselam
evladından Halit bin Binan, derin bir kuyu kazdırıp, o ateşi, buraya
kapatmıştı. Bir zamanlar halk onu seyran ederdi. Bundan sonra, o nar, o
kuyu içinde kayboldu. Beşinci olarak şihab-ı kabesdir ki, halk onu yıldız
parlaması sanır. Halbuki o, yerden havaya çıkıp, soğukluktan etkilenmeden
ateş tabakasına ulaşan dumandı. Altıncı olarak, cehennem ateşidir.
 
 Dördüncü Madde
 
Ateşin ışığa bitişmesine, ruhun bedene bağlanmasının birkaç yönden
benzerliğini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Hayvanî ruhun bedende
yüreğe bağlılığı ve bitişikliği aynen ateşin lambanın fitiline bağlılık ve
bitişikliği gibidir. Nitekim bu bağlılığın ibtali bir nefesle kolay olduğu
gibi, ruhun bağlılığının iptali de bir çekiştirmeyle kolay olur. Lambanın
yağı bittiğinde, ateş ayrılıp, söndüğü gibi, bedenin tabii rutubeti
bitiminde, nefes ondan ayrı düşer. Her yerde ki, ateş hava alıp sönmez,
orada insan dahi hava alabilip ölmez. Ateşin söndüğü yerde, insan dahi
helak olup, nefes alamaz. Şu halde, madenciler ve kazıcılar, bir mağaraya
girmek isteseler; önce bir uzun asanın ucuna bir kandil asıp, mağaranın
içine sokarlar. Eğer o kandil sönmediyse, onla dahi yürüyüp, içeri
girerler. Eğer kandilin şulesi söndüyse, hemen geri dönerler, kaçarlar.
Nitekim kandilin yağı, fitilinde bittiğinde, iki üç defa şulesi hareket
edip, ışık verir, ondan sonra söner. Ayı şekilde insan da ölüm anında
kuvvetlenir ki, bu duruma ölüm sıhhati derler. Sonra, ruhu bedenden
ayrılır.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

20-BÖLÜM

20-BÖLÜM:
 
İKİNCİ BÖLÜM
 
Hava unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını, üç tabakasından üst,
orta ve birinci tabakalarda oluşan kainat boşluğunu (atmosfer) dört madde
ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Hava küresinin yerini ve tabiatını, uzaklık ve büyüklüğünü ve hareketini
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar sözbirliğiyle
demişlerdir ki: Dört unsurdan ikincisi havadır. İki paralel yüzeyle
kuşatılmış basit bir cevher ve küre bir cisimdir. Üst yüzeyi yükselmiş
olup, ateş küresinin alt yüzeyine temas etmiştir. Alt yüzeyi, altında olan
denizlerle yerin yüzeyine teğet olduğu için dağlar ve dalgalar nedeniyle
havanın yüzeyi düzgün değildir. Şu halde, hava küresinin tabii yeri, ateş
küresinin altında ve ysu küresinin üstündedir. Kendi yerinde tabii olarak
sakindir ve ancak kendine özgü hareketleri vardır. Sâkin oldukça ismi:
Havadır. Hareke ederse, ona: Rüzgâr derler. Hava unsuru, latif, şeffaf ve
renksizdir. Tabiatı, sıcaklık ve rutubettir. Yükselici özelliğinden dolayı,
öteki unsurlara muhaliftir. Oluşum ve bozuşumla suretler bulmağa
kabiliyetlidir. Zira ki hava, kendi yerindeyken bile, diğer unsurlara
dönüşüp, başkalaşır. Rasatçılar, matematikçiler ve geometriciler
sözbirliğiyle demişlerdir ki: Havanın kalınlık ve derinliğinin toplam
mesafesi, yaklaşık onbeşbin yirmialtı fersah bulunup, üç tabaka itibar
olunmuştur.
Üst tabakası, ateşe komşu olduğundan sıcak olup, onunla ay feleğinin
hareketine uyarak, doğudan batıya onu teşyi ile döner. Bu tabakanın
tarafları, ateşten uzaklaştıkça, sıcaklığı az olup, kendi tabiatı olan
keyfiyette kalmıştır. Dairesel hareketi dahi yavaş yavaş olup, en alt
tarafı sâkin olmuştur. Bu tabakanın kalınlığı ve derinliği, onbin fersah
bulunup, ateş tabakasına nispetle ikinci tabaka sayılmıştır. Aşağıdan
yükselen dumanlar, bunda ayrışıp, kaybolduğundan, buna: Duman tabakası
adını vermişlerdir Bunun nice sırlarına yetmişlerdir.
 
 İkinci Madde
 
Havanın üst tabakasında gözlenen atmosferi bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar sözbirliğiyle
demişlerdir ki: Hava unsurunun üst tabakasının yukarı tarafında kuyruklu
yıldızlar ve çeşitli şihab oluşur. Şihabın aslı, maddesi latif oan dumandır
ki, güneş ışınlarının yansımasıyle yerden havaya çıkıp, soğuk tabakadan
soğumadan geçip, duman tabakasından ateş küresine ulaşır. Eğer bu dumanın
alt tarafı, yerden kesikse, pamuk fitilin ucunun mum alevine dokunup
yanması gibi, o latif duman dahi alevlenip ateşe dönüşür. Çok süratli
yandığından söner gibi görünür. Çünkü ateş şulesi, önce o dumanı üst
tarafına düşüp sonuna kadar yakar. O şule, dumanın sonuna vardığında üst
tarafa uzayıp, fişek gibi hareketli görünür. İşte şihab dedikleri budur. O
dumanda bulunan yersel parçalar ayrışıp, ateş unsuru gibi halis ateş ve
renksiz olarak görünmez olur. Eğer ateş tabakasına ulaşan duman, kesif ve
koyu ise, oa ateş değdiğinde, koyuluğu bir süre aklır. Günlerce, aylarca
sönmeyip, dumanın maddesinin gereği olan renk ile ortaya çıkar: Ya örülü
sa, ya yuvarlak top, yu kuyruklu yıldız veya kısa ok veya dik koni
şekillerinde veyahut ahna suretinde görünür. Eğer dumansal maddesi kesif
ise, ateşe ilk ulaştığında, ondan öyle büyük bir şue zuhur eder ki, havanın
içi ve yerin yüzü aydınlanır.
Meşhurdur ki, Hazreti İsa aleyhisselamdan çok sonra gökte, kuzey kutbu
tarafında bir ateş parlayıp, tam bir sene kalmıştı. onun dumanı yeryüzünü
öylesine kuşatıştı ki, günün ilk dokuz saatinden sonra, kimse ybir nesne
göremezmiş. Gökyüzünden kül gibi parçalar indiğinden, o ateşin altında
insanlar duramazlarmış. (Allah'ın gazabından yine Allah'a sığınırız.)
Eğer ateş tabakasına ulaşan duman kesif ve koyu olup, alt tarafı yere
bitişik ise, mesela sönmüş olan lambanın dumanıyle, üstünde bulunan lambanın
ateşi inip sönmüş lambayı yaktığı gibi - ateş unsuru o dumandan tutuşup,
yere kadar iner ki, buna: Doğa yangını derler. Çünkü bütün kainatın
atmosferi, dört unsura karışmaksızın meydana gelir. Bunu içindir ki, gökte
olanlar, dört unsurdan karışmayla bileşen üç bileşik gibi bir zaman sâbit
olmayıp, hemen o anda bozuşumu uğrayıp, yok olurlar veya şekillerini
koruyamayarak, başka bir surete girip, başka bir keyfiyete ererler.
 
 Üçüncü Madde
 
Hava küresinin orta tabakasının ölçüsünü, vasıflarını, tavırlarını ve burada
oluşan bazı atmosferik olayları bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar demişlerdir ki: Hava
küresinin orta tabakası, ateş tabakasına nispetle üçüncü tabakadır ve kendi
yerine sâkindir. Bu tabakanın kalınlığı, takriben beşbinon fersah
mesafedir. Bu tabakaya ateş üresinin sıcaklığı inmeyip, güneşin yeryüzünden
akseden şuaları dahi buraya yükselmediğinden; bu, hava su buharlarıyla
karışıp, onlardan oldukça soğuk bir nitelik kazanmıştır. Onun için soğuk
tabaka namıyle şöhrete yetmiştir. Bu tabaka, bulutların, yağmurların,
karların menşei olmuş; gök gürültüleri, şimşekler ve yıldırımlar buradan
kaynaklanmıştır. Bütün bunlar, burada oluşup, sonra aşağı tabakaya
inmişlerdir. Bunların çoğunlukla sebebi küçük su damlacıklarıdır. Bu
damlacıklar, güneşin sıcaklığıyle incelip, hava parçacıklarıyle karışarak,
yukarıya yükselip buharlaşan parçaların yoğunlaşmasıdır. Çünkü güneş, deniz
ve toprak üzerine ışık saçıp, şualarının aksinden oluşan sıcaklığıyle suyun
küçük parçalarını çıkarıp, duman ederek, bu sıcak buhar ve dumanı havanın
yukarı tabakasına çekerken, yolda soğuk tabakaya rastlar. Hava, bunlarla
harekete geçip çeşitli yönlere hareket eder. Üstten soğuk tabakanın soğuğu,
alttan da su buharı ve duman biribirine sokulup, o kavgalar arasında, soğuk
vasıtasıyle yoğunlaşma olur. Eğer soğuk şiddetli değilse,buhar toplanıp,
ondan bulutlar meydana gelir. Bulutlar ne kadar yukarı çıkarsa, o kadar
buhar zerreciği birbirine eklenip, duman da havaya dönüşüp hareketiyle
rüzgâr olur. Buhar zerrecikleri suya dönüştüğünden, bu yoğunlaşmadan
ağırlık hâsıl olduğu için yağmur olup aşağıya damlamaya başlar. Eğer
buharın yükselişi gece olup, havanın soğukluğu şiddet ve kuvvet bulup,
bulut zerrelerine toplanmalarından önce ulaşırsa, kar olup, güzel güzel
iner. eğer soğuk çok şiddetli olsa bulut zerrelerini toplanmalarından sonra
bulsa hemen dolu olup, vurucu bir biçimde düşmeye başlar. Eğer yukarı çıkan
buharın sıcaklığı, havanın soğukluğuna nispetle az olursa ve soğuk
tabakaya da ulaşamazsa; ya siyah veya beyaz bulut olur ki, bahar günlerinde
atılmış pamuklar misali bir birinin üzerinde dağlar gibi toplanıp, çeşitli
şekillere girip, letafetinden ve sıcaklığının düşüklüğünden dolayı havaya
dönüşür. Eğer sıcaklığı az olan bu buharın kendisi de az ise; bunun
durumları kendi mahilli olan aşağı tabakada açıklansa gerektir. Öyle olur
ki, bazı zamanlarda şiddetli soğukla hava kapanmış olur ve bu durumda soğuk
tabakada bulut oluşur ki, ondan yağmur, kar ve dolu hâsıl olur.
 
 Dördüncü Madde
 
Hava küresinin orta tabakasında oluşan atmosferik olayları, yani
gök gürültüsü ve yıldırımı hakimâne bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar sözbirliğiyle
demişlerdir ki: Gök gürültüsü, şimşek ve yıldırımın sebebi budur ki; güneşin
şiddetli hareketinden iyice incelen küçük yersel parçalar ve küçük ateşî
parçalar birbirine karışır ki, buna: Duman derler. bu duman, yukarıda
anlatılan buhar ile karışıp, böylece beraber yükselip, soğuk tabakaya
ulaştığında, buhardan bulut oluşup, duman da bulutun içine hapsolsa; bu anda
sıcaklığı baki ola duman yukarıya çıkmak istedikte, veya sıcaklığı giden
duman aşağıya inmek murat eyledikte, o dumanlar, iniş ve çıkışta bulutu
öylesine hızlı yarar ki, bundan korkunç bir ses hâsıl olur. İşte gök
gürültüsü budur. Hızlı sürtünmeden o duman ateş alsa: Eğer latif olup çabuk
sönerse ona: Şimşek derler. Eğer yoğun olup, yere ulaşana dek sönmezse,
ona: Yıldırım derler. Öyle olu ki, bu yıldırım incelip, ayrışan cisimlerden
geçip, ayrışmayan cisimleri yakar. Mesela, kese içindeki altın ve gümüşü
eritip, keseyi yakmaz, ancak içinde eriyenlerin sıcaklığı yakar. Baza olur
ki, yıldırım oldukça kesif olup, her neye isabet eylese, onu yakar. Büyük
bir dağa düşüp, parçaladığı bile olur. Gök gürültüsü ve şimşek beraber olur.
Lakin, gök gürültüsü işitilmezden önce, şimşek görülür Zira ki bu, gözle
görülür ve o kulakla hissedilir. İşitme, sesin kulağa ulaşmasına bağlıdır.
Sesin ulaşması ise mesafe ve hava titreşimlerine bağlıdır. Oysa ki, göz
şualırın ulaşımı, sesten daha hızlıdır. Nitekim, çamaşırcıya bakarsın ki,
çamaşırı taşa vurur, bir zaman sonra sesi kulağına erer.
Kış mevsiminde, buharın dumanı az olduğundan, şimşek ve yıldırım nâdiren
olur. Onun için soğuk ülkelerde kar yağarken asla gök gürültüsü, şimşek ve
yıldırım olmaz. Zira ki kar inen bulutlarda asla duman buharı bulunmaz.
Soğuğun şiddetiyle buharın dumanı sönüp, eseri bile kalmaz. Yağmur fazla
olduğunda, bulut zerreleri yoğun olduğundan, gök gürültüsü, şimşek ve
yıldırım dahi çoğalır. Bulutlar çok yoğun olduğunda, yağmurun suyu onlarda
hapsolmuştur. Onun için, onlardan yağmur şiddetle iner. Nitekim bir yerde
mahpus olan su ondan yol bulsa kuvvetli akar. (Hakim ve shani olan Allah
münezzehtir. Celle celalihi ve amme nevalihi. Ondan başka ilah yoktur.)

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

21-BÖLÜM

  

21-BÖLÜM:021:
 
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
 
Hava küresinin alt tabakasını, tabiat ve vasıflarını, hareket ve isimlerini
ve sair durumlarını sekiz madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Hava unsurunun alt tabakasının bazı durumlarını bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar sözbirliğiyle
demişlerdir ki: Hava unsurunun alt tabakası, ateş tabakasına nispetle
dördüncü tabakadır. Bu tabakanın havası, çeşitli hareketlerle hareket
halindedir. Bunun kalınlığı ve derinliği, yaklaşık onaltı fersahtan fazla
mesafedir. Bu alt tabaka, kesif bir havadır ki, toprağa ve suya komşu olup,
onlara düşen güneş şuaları ve yıldızların akislerinin sıcaklığıyle
ılımlılık kazanıp, buna ârız olan kara ve denizlerin soğukluğuyle
kalmamıştır. Gökkuşağı, hâle, duman, ırağı ve çiğ; tan vakitleri, gece,
gündüz ve rüzgârlar bu tabakada oluşur. Eğer bu tabaka, güneşin ve
yıldızların sıcaklığıyle ılımlı olmasaydı, toprak ve sudan kazandığı
soğukluğu, üzerinde olan soğuk tabakanınkinden fazla ve şiddetli olurdu.
Nitekim kutup altında, tepe noktasından güneş uzak olduğundan, hava öyle
bir derecede soğuk olur ki, deniz donup, kardan boş hiç bir yer kalmaz.
Soğuğun şiddetiyle bitkiler ve hayvanlar helak olup, orada imaret mümkün
olmaz. Bu durumda, hava küresi üç tabakaya bölünüp, üst tabakası ateşe
komşu olduğundan oldukça sıcaktır. Orta tabakası, aşağıdan yükselen su
buharıyle komşu olduğundan, ifrat derecede soğuktur. Alt tabakası, yere ve
suya komşudur, lakin şuaların aksiyle tabiatı ılımlıdır. Onun için bu
tabakaya: Kürre-i nesîm derler. Buhar ve dumanla karışık olduğundan, buna:
Buhar küresi ve duman küresi de derle. Bu tabakanın havası kesif
olduğundan, güneşin ışığı ancak bunda zâhirdir. Yerin gölgesi ancak bunda
yürüyüp, döner. Onun için buna: Gece küresi ve gündüz küresi denilmiştir.
Bu kürenin rengidir ki, gök rengi görünmüştür. Zira ki, filozoflar
nazarında, bu tabakanın üstünde gece ve gündüz olmaz. güneş ve yıldızların
nurlu ışıkları, onda ay küresinin kesif cisminden gayri lâtif cisimlerde
yansıma ile ortaya çıkmaz. Lakin feleklerin gündüzü pâk bir nurdur ki, ne
şarkîdir, ne garbîdir. Orada sabah ve akşam yoktur. (Allah dilediğini
nuruna hidayet eder.) Bu tabakanın yeryüzünden yüksekliği belirtilen
kalınlığı miktarıdır ki, onaltı fersahtan fazlacadır.
 
 İkinci Madde
 
Hava küresinin alt tabakasında meydana gelen çeşitli rüzgârları ve cihanın
yönlerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: çeşitli rüzgârların
meydana gelmesi, deniz dibinde hava, unsurunun değişik yönlere hareketi ve
dalgalanmasıyle olur. Nitekim denizin yüzündeki su unsurunun dalgalanması,
bir cüzünün bir cüzünü değişik yönlere yitmesiyle vücut bulur. Hava unsuru
ile su unsuru iki sâkin deniz iken, hava zerrelerinin hareketi hafif
olmuştur. Su zerrelerinin hareketleri ağrılık bulmuştur.
Rüzgarların meydana gelmesinin sebebi budur ki: Güneşin tesirinden ya
başkasından hâsıl olan dumanlar yerden yükselip, soğu tabakaya ulaştığında,
eğer onların sıcaklığı kırıldıysa, aşağıya inmek için hareket edip, bu
yüzden hava denizi dahi dalgalanır. Böylece rüzgar olur. Eğer
sıcaklıklarını yitirmedilerse, ateş küresine yükselirler. Ateş ise o
duanların yersel maddelerini yakıp, kalan havaî maddesini dönüsel
hareketiyle aşağı tarafa iter. İşte bu hareketle hava dalgalanıp, rüzgâr
olur. Rüzgârın bir sebebi de budur ki: soğuk tabakada bulutlar ağır olup,
yukarıdan aşağıya yöneldiğinden, bunlar, iniş hareketiyle suhunet bulup,
havaya dönüşerek, bizzat kendileri hareketli rüzgâr olur. Bu geriye dönüşle
hava dalgalanıp, rüzgâr olur. Bir ebedi dahi budur ki, bulutların
biribirine yığılmasından ve izdihamından hava yine hareketlenip,
dalgalanır. Böylece rüzgâr eser. Veyahut bulutlar kıvamda uyuşamayıp kesifi
hafifini ittiğinden, hafif bulutlar bir taraftan yürüyüp, havanın
dalgalanmasından rüzgâr meydana gelir. Bir sebebi dahi budur ki, havanın
ısınmasıyle bir taraftan yayılır, ona başka bir cisim karışmaksızın miktarı
fazlalaştığından, komşusu olan havayı iter, itilen komşusunu iter, böyle
böyle hava dalgalanarak gider. Bu itişme yavaş yavaş zayıflayan, merkezden
uzaklaştıkça, giderek hava sakinleşir. Mesela bir durgun suyun ortasına bi
taş atıldığında, ne şekilde dalgalanırsa, durgun hava dahi onun gibi
dalgalanır. Bir sebebi dahi budur ki: Hava yoğunlaşmasıyle ir tarafta
toplandığında, yine hava dalgalanası olur. Zira ki, havanın hacmi iyice
yoğunlaşıp, boşluk nedeniyle çevredeki hava zorunlu olarak o tarafa hareket
ederek,rüzgâr peyda olur. Bir sebebi de budur ki, yerden yükselen
dumanların bazısı, soğuk tabakaya ulaşmazdan önce havaya dönüşüp, bir
taraftan bir tarafa hareketle rüzgâr olur.
Sam yelinin sebebi ise, şihab maddesinin kalıntıları olan göktaşlarıyla
karışarak yakıcılaşan havanın hareketleridir. Yahut halis havanın, sıcak
araziden geçmesinden, yakıcı niteliği ile nitelenip, sam yeli olur.
Kasırganın sebebi: O ki, yeryüzünü süpürür, devran ile kendi kendine
sarılıp ayağa kalkar gibi görünür, havaya yükselir. Bu yele: Ümm-ü zevba
(burgan) derler. Bunun çoğunlukla sebebi odur ki: Soğuk tabakadan inen
rüzgâr, bulutlarla karşılaşıp, bulutlar da çeşitli rüzgârlarla deveran
etmekteyken, o inen rüzgâr dahi dönmeye başlayıp, bu haliyle yere iner. O
anda, çalı-çırpı ve toz-toprak ne bulursa döndürüp, endamıyle bir daire
görünür ve kâh olur ki, çeşitli yönlerden esen rüzgârlar birbirine
rastlayıp, itişerek, yerden kopardıklarıyla birbirlerine saldırırlar. O
anda, rüzgârların arasında kalan şeyler sıkılıp, bükülüp, minare gibi
yükselir. Güya ki, uzuvları var gibi, birbiriyle sarmaş dolaş görünürler.
Kâh olur ki, denizde geriye rastlayıp, döndürür. Kâh olur ki, bu buragan
ortasına bir bulut düşüp, onu havada döndürürken, büyük bir hortum
şeklinde görünür.
Şahıslara göre cihanda yönler altıdır ki: Şahsın altı, üstü, önü, arkası,
sağı ve soludur. Lakin astronomlar, cihanın dört yönünden, güneşin doğduğu
tarafa, doğu; battığı tarafa, batı adını vermişlerdir. Doğuya dönük olan
kimsenin sağ tarafına güney, sol tarafına, kuzey demişlerdir. Bu sayılan
dört yönün aralarında dört yön daha koyup, tertip etmişlerdir. Doğu ile
kuzey arasına: Yaz doğusu (kuzeydoğu), doğu ile güney arasına: Kış doğusu
(güneydoğu), güneyle batı arasına: Kış batısı (güneybatı), batı ile kuzey
arasına: Yaz batısı (kuzeybatı), adlarını vermişlerdir. Şu halde cihanın bu
altı yönüne, sekiz rüzgâr nispet ve tayin edip: Doğu, batı, güney, kuzey
taraflarından hareket eden dört rüzgârı; temel rüzgârlar itibar
etmişlerdir. Bunların aralarında esen rüzgârları, tâli rüzgârlar itibar
ederler. Bu rüzgârlarla yelkenli gemiler denizlerde her yöne gitmişlerdir.
İstenen sahillere yetmişlerdir.
İmdi, rüzgârlar gönderici olan kâdır ve kayyumun kudret ve azametini bir
kere fikredip düşünsen ki, bize gönderdiği bu rüzgârların, ağır gemileri
yürütüşü, bulutları yayışı gibi nice büyük faydaları vardır ki, binde biri
ancak bilinmiştir. Zira ki, "Rüzgâr olmasaydı, herşey bozulurdu,"
denilmiştir. Çünkü havanın yönlere hareketi bu kadarlık açıklandı. Şimdi de
fayda ve özelliklerini açıklayalım, ta ki he bi nefeste iki nimet olduğu,
herkese ayan olup, herkes kendini nimete batmış bilip, nimet vericiye
şükredici olalar.
 
 Üçüncü Madde
 
Bizi kuşatan havanın, bedenlerimize ve ruhlarımıza olan tesirlerini ve
menfaatlerini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Hak'ın tesiriyle, bizi
kuşatmış olan havanın bedenlerimize tesiri çok açıktır. Bu hava,
bedenlerimizin ve ruhlarımızın unsuru olduğundan, ruhlarımıza ulaşan
âdaletli bir fâil gibi sıhha ve âfiyetimizin sebebi olmuştur. Bu durumda
havadan ruhlarımızda hâsıl olan tadil, iki şekildedir. iri rahatlandırma,
diğeri temizlemedir. Rahatlandırma: Ruhunhararetli mizacı hapsolunarak
şiddetlendikçe, ona akciğerden ve can damarlarına bitişik olan nabz
mesamelerinden hava vermektir. Zira ki,bizi kuşatan hava, ruhumuzun aziz
mizacına kıyasla, gayet soğuktur. Şu halde havanın sadmesi ruha ulaşıp,
karıştığında, hayatımızın sebebi olan nefesin etkisinin kabulü yeteneğinden
ruhu men eden kötü mizaca neden olan ateşe dönüşmesinden ruhu koruyup;
buharsı rutubetinin cevheri yok olmadan onu en eder. Temizlenme ise: Bu
bedenin en feyizli karışımı gibi olan ruhun, ayırıcı yeteneğiyle içimize
aldığımız havanın dumansı buharını ayrıştırıp, nefes dışarı çıkarken teslim
etmesidir. Demek ki, burunu çekilen havanın tadili, havanın ruh üzerine
gelmesiyle olur. Temizlenme, havanın candan dışarı çıkmasıyle olur. Zira ki
tadil için alınan hava, önce soğuktur. Ama içeride, uzun süre hapsedilip,
ruhun niteliğiyle nitelenip ısınsa, faydası bâtıl olur. Bu tür havadan ruh,
istiğna edip yeni havaya muhtaç olur ki, yeni hava akciğeri içine girip
öncekinin yerini ala. Şu halde, zorunlu olarak alına havayı vermek
gereklidir. Ta ki, hemen ardınca gelecek havaya boş yer kala ve o havanın
çıkmasıyle birlik onun fazla cevherlerini (karbondioksit) ruh dışarı ite.
Hava mutedil ve saf olup, ruhun mizacına uymayan garip cevherler ona
karışmamıştır. Havanın işi, temizleme ve rahatlandırma suretiyle bedenlere
ve ruhlara sıhhat ve âfiyet vermektir; korumak ve siyanet etmektir. Eğer
hava bozuşuma uğradıysa, onun işi de, beden ve ruhlar zarar vermektir.
Hakikatte zarar veren ve fayda veren yaratıcı olan Hüda iken, edenleri ve
ruhları sebeblere ve havaya bağlamıştır.
 
 Dördüncü Madde
 
Bizi kuşatan havaya ârız olan tabiî değişmeleri bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Bizi sara havaya tabii
ve tabii olmayan değişiklikler, tabii akımın zıddı olan değişmelere ârız olur
Tabii değişmeler, mevsimsel değişmelerdir. Zira ki, bu hava, her mevsimde
başka bir mizaca bürünür. Bahar havası mutedildir. Yaz havası sıcaktır.
Sonbahar havası ılımlıya yakındır. Kış havası soğuktur. Gerçi tıp
âlimlerine göre, bu dört mevsimin havası, iklimlere ve bölgelere göre
değişiktir. Lakin müneccimler nazarında, değişmeler muteber değildir.
Onlara göre, dört mevsim şöyledir: Güneşin, ilkbahar eşitlik noktasından
başlayarak koç, boğa ve ikizlerde bulunduğu süre ilkbahardır. Yengeç,
aslan ve başaktayken yazdır. Terazi, akrep ve yaydayken sonbahardır.
Oğlak, kova ve balıktayken kıştır. Ama dört evsimin mizaçlarının
biribirinden farklılığı, güneşin tepe noktamıza yakın ve uzak olması
nedeniyledir. Şu halde yaz mevsiminin sıcak olması, güneşin tepe noktamıza
yakın olup, şuası kuvvet bulduğundandır. Zar ki, yaz mevsiminde, şuaların
akisleri, bölgelere göre dar ve dik açılar üzere olmayıp, geniş açı üzere
olur. Bu duruma şualar kesif olup, sıcaklığı iki kat olduğu için, bizi sara
havayı çok ısıtır. Bunun esas sebebi budur ki: Güneşi şualarının bazısının
kaynağı silindir ve konu biçiminde olur Güya ki, güneşin şuası, merkezden
çıkıp, karşısında bulunan nesnenin içine işler. Şuaların kaynaklarının
bazısı basit bir çevrim veya basite yakın çevrim biçimindedir. Halbuki
şuanın etkisinin gücü okunun yanındadır. Şua okunun, düştüğü yere göre
çevreye etkisi zayıf olur. Yaz mevsiminde, güneşin şuasının dik düştüğü
veya dike yakın düştüğü yerde bulunuruz. Kışınsa ya şuanın düştüğü yerin
çevresinde veya çevresinin yakınında bulunuruz. Bunun için, yazın güneş,
doruğuna çıkıp, yerden uzak olsa bile, bölgemize ışığı fazla ve etkilidir.
Kışınsa, güneş eteğine inip, yere yaklaştığı halde, bölgemize ışığı zayıf
gelip, hava soğuk olur. Zira ki, yaz mevsiminde güneş bizim tepe noktamıza
yakın olur, kış mevsiminde ise uzak olur. Fakat ilkbahar ve sonbaharda,
şuaların düştüğü noktalar çevremizde bulunduğundan hava ılımlı olur.
 
 Beşinci Madde
 
Bizi kuşatan havaya ârız olan, tabii olmayan göksel değişmeleri bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Bizi saran havaya ârız
olan tabii olmayan değişmelerin bazısı göksel işlere, bazısı yersel işlere
bağlıdır.
 
Göksel işler nedeniyle olan hava değişimleri, yıldızların etkisiyle
Olan değimelerdir. Zira ki ışıklı yıldızlar bir yerde toplanıp, güneşle dahi
biraraya gelmeleri sırasında, yerin başucu noktasına veya yakınına düşen
gölgeleri kuşatan havayı, ifrat derecede güzelleştirirler. Bazan bu birleşme
başucu noktasından uzakta olur ve havanın güzelliği eksilir.
Yersel değişmeler nedeniyle olan hava değişmelerinin bazısı, bölgeleri
enleme sebebiyle, bazısı, bölgenin yerinin yüksekliği ve alçaklığı
sebebiyle, bazısı, dağlar sebebiyle, bazısı rüzgârlar ve bazısı toprak
sebebiyle hâsıl olur.
Bölgelerin enlem farkından olan hava değişmeleri açıktır. Zira ki he belde
ki kuzey tarafta yengeç dönencesine ve güney tarafta oğlak dönencesine
yakındır. O bölgenin yazı ekvator tarafında olan bölgelerin yazından ve
kuzey tarafa yakın olan bölgelerin yazından daha sıcaktır. Şu halde gün
eşitleyici dairesi altında bulunan yerlerin havasını mizacı itidale daha
yakındır. Zira ki burada havanın sıcaklığının sebebi güneşi tepe noktasına
gelmesidir. Halbuki ışınların tepeden ve dik gelmesi çok tesir etmez, belki
bunun sürekliliği çok tesir eder. Bu sebepten gün yarısı vaktinde olan
güneşin sıcaklığı, ikindiden önce çoğalır. Bunun içindir ki, güneş, yengeç
burcunun doruğundan meyl edip biraz güneye inse sıcaklığı şiddetli olur.
Güneş, mümessil feleğin eğiliminde bulunduğundan henüz yengeç burcunun
doruğuna ulaşmıştır. Mesela güneş, ikizler burcunun tepesinde iken havaya
yaptığı tesirden, aslan burcunun tepesine geldiğinde daha çok tesir eder.
Zira ki aslanın tepesinde iken ışınların dik gelmesi süreklidir. Halbuki
ekvatora çakışık olan yerlerde güneş, birkaç gün tepede bulunup, hızla
uzaklaşır. Zira ki eşitlik noktasının yakınında olan gün ışınlarının eğim
fazlalığı, dönüm noktasının yanında bulunan eğim fazlalığından çok
büyüktür. Belki dönüm noktasının yanında olan artışın hareketi, üç dört
güne mahsus olmaz. Elbette güneş, orada bir müddet yakın bir yerde kalıp
havanın ısınmasına sebep olur. Şu halde bundan malum oldu ki, o bölgede ki,
genel meğil enlemlerine yakındır. Onlar en sıcak bölgelerdir. Onlardan sonra
en sıcak yerler, onların kutuplarından yana olan taraflarında ve
güneşitleyiciden yana olan taraflarında onbeşer dereceye değin enlemi
bulunan beldelerdir. İki dönüm noktası arasındakiler de bunlar gibidir.
 
 Altıncı Madde
 
Bizi kuşatan havaya harız olan tabii olmayan yerel değişmeleri yani
yeryüzünün bölgelerinin yükseklik ve alçaklık sebebiyle, dağlar denizler,
rüzgârlar ve toprak sebebiyle havaya ârız olan değişmeleri bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Bölgenin yüksek ve
alçak yerde bulunması ile havanın değişmeleri muhakkaktır. Yüksek yerde
bulunan bölgenin havası sürekli soğuk olur. Alçak yerde bulunan bölgenin
havası sürekli sıcak olur. Zira ki güneş ışınlarının yerden aksetmesi ile
kazandığı sıcaklığın şiddeti, yere yakın olan tarafı bulunduğundan, bizi
kuşatan nesîmi kürenin en sıcak yeri, yere komşu olan semtidir. Yerden
uzaklaştıkça soğuk tabakaya yaklaşıp ona komşu olunduğundan buralar soğuk
olur. Eğer alçak yer, bir derin vâdi olursa sıcak şuaları hapsedip, havayı
çok sıcak ve kesif olur.
Dağlar sebebiyle bulunan hava değişmeleri ortadadır. Zira ki, o dağ ki
bölgenin oturduğu yerdir. O bölgenin havası ânifen açıklanan kısımdan
sayılmıştır.O dağ ki, bölgenin komşusu bulunmuştur; o bölgeyi saran havada
onun tesiri, iki yönde tecrübe olunmuştur. Tesirin biri, güney ışınlarına o
bölge üzerine akis ve hasretmek veya bölgeyi ışınlardan örtmek
yönlerindendir. ikinci tesiri, rüzgârı, bölge üzerine esmekten men edip
veya bölge üzerine sevkedip yardımcı olmak yönlerindendir. Birincisi, dağ
bölgenin kuzeyi yakınında olmak gibidir. O zaman güneş, ışınlarını o dağ
üzerine serpip, şuası o bölgeye aksederek, enlemi ne kadar farklı olursa
olsun orayı kuşatan havayı ısıtır. Eğer dağ, bölgenin batı tarafında
bulunup, doğusu açık olursa, güneşin tesiri orada yine tamamıyle havayı
ısıtmaktır. Eğer dağ, bölgenin doğusunda bulunup, batısı açık olursa yarı
ısıtır. Zira ki bu dağ üzerine güneş, zevalden sonra ışıklarını septiğinde
saat saat gittikçe, bu dağın doğu tarafından uzaklaşıp, şuanın keyfiyeti
azalıp havanın ısınması tamam olmaz. Lakin dağın batısından yana güneş
geldiğinde, her saat yaklaşıp, bölgenin havasını tamamiyle ısıtır. Eğer
dağ, bölgenin güneyi yakınında olsa bölgenin havasını hiç ısıtamaz.
Dağın ikinci yönden olan tesiri, bölge üzerinden soğuk kuzey rüzgârının
esmesini dağın engellemesiyledir: Ya sıcak güney rüzgârıın esmesini, bölge
üzerinden kaldırmasıyladır veyahut bölge, iki büyük dağ arasında bulunup,
rüzgâr tarafına açık olmasıyledir. O zaman orada rüzgârın esmesi, düzlükte
bulunan belde üzerine esmesinden daha şiddetli ve fazladır. Çünkü rüzgârın
şanındandır ki, bir dar yere çekilse, tıpkı bir akar su gibi burada
rüzgârın akıntısı sükun bulmaz ve durmaz. Şu halde dağ bakımından
beldelerin en ılımlısı o beldenin havasıdır ki, kuzey tarafı açık olup,
batı ve güney tarafları kapalı ola.
Deniz sebebiyle çevrede olan bütün beldelerin havası rutubetli olur. Eğer
deniz, beldenin kuzey tarafı yakınında olursa, su üzerinde kuzey rüzgârı
esip, o beldenin havasına fazla soğukluk bahşeder. Zira iki suyun tabiatı,
kuzey rüzgârı gibi soğuktur. Eğer belde, denizin güney tarafında olursa, o
beldenin havasına fazla ağırlık verir. Özellikle kuzeyinde dağ bulunup,
rüzgârın esmesine mâni olursa onun havası oldukça ağır ve kesif olur. Eğer
deniz beldenin doğu tarafında olursa, onun havasına fazla rutubet verir.
Zira ki güneş, bütün etkisiyle o beldenin üzerine ısrarla yaklaşır. Eğer
deniz, beldenin batısında olursa, onun havasına rutubet vermesi az olur.
Zira ki güneş, o beldeyi yalayarak uzaklaşır. Bu mânâya uygun rüzgârlar;
kuzey, doğu ve batı rüzgârlarıdır ki, muzır olan güney rüzgârıdır.
Rüzgârlar sebebiyle olan hava değişmeleri tecrübe edilmiştir ki: Kuzey
rüzgârları soğuk ve kurudur. Soğukluğu, soğuk dağlardan geçip bize
geldiğindendir. Kuruluğu, güneş ışınları o tarafa zayıf olup, burada deniz
buharlaşması az olduğundandır. Doğu rüzgarları, sıcaklık ve soğuklukta
mutedildir. Lakin dağlardan ve karalardan geçtiğinden, bir miktar kurudur.
Batı rüzgârları dahi mutedildir. Lakin denizlerden geçip geldiğinden bir
miktar rutubetlidir. Güney rüzgârları ekseri beldelerde sıcak ve
rutubetlidir. Sıcaklığı, güneşin yakınlığı ile ısınmış olan yönden bizlere
geldiğindendir. Rutubeti ondandır ki, güney denizleri güneşin sıcaklığıyle
çözülüp, sıcaklığın kuvvetiyle denizlerden buharlar çıkıp, o rüzgarlara
karışır. Onun için güney rüzgarları, insana rehavet verir. Ama sam yani
helak yelleri yukarıda beyan olunduğu üzere, ya çok sıcak olan sahralardan
geçip gelen rüzgârlardır veyahut duman tabakasında ateş benzeri dehşetli
âlâmetler ortaya çıkaran duanların artıkları aşağıya inip karıştığı
rüzgârdır ki, her ne yönden hareket etseler, tesadüf ettikleri bedenleri
saatinde yakıp, simsiyah edip, helak ederler. Bilinen bütün bu kuralları,
sam yelleri altüst ederler. bütün şiddetli rüzgârların ilk başlangıcı gerçi
zayıf rüzgârlar gibi aşağıdandır. Lakin hareketlerinin başlangıcı, esmesi
ve esası yukarıdandır.
Toprak sebebiyle olan hava değişmeleri ki, her beldeye göre farklı olur. O
farklılığın sebebi budur ki, beldelerin bazısının toprağı killidir,
bazısının taşlık, bazısının kumluk, bazısının kara, bazısının madendir. Şu
halde bunların hepsi suyu değiştirdikleri gibi, havayı dahi değiştirirler.
Hak'ın tesiri ile tasarruf ederler. Zira ilk, kainatın bütün zerreleri
vücuda gelip giderler. Her ne ederlerse Allah'ın iradesi ve kudretiyle
ederler. Kadir ve kayyum olan ancak Allah Taala'dır. Celle celalih.
 
 Yedinci Madde
 
Bizi kuşatan havaya ârız olan, tabii akıntının zıddı değişmeleri bildirir.
 
Ey aziz, maulm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Tabii akıntılara zıt
olan değişmeler, ya havanı dönüşmesinden veya havada bulunan
istihaledendir, veya havanın keyfiyetinde bulunan istihale ve
değişimdendir. Havanın cevherinde olan istihale, hava cevherinin
bozulmasının mümkün olmasıdır. Yoksa havanın bir keyfiyeti şiddetli
olduğunda veya eksik bulunduğunda değişim olmaz. Belki havanın cevheri
bizzat çevirici olsa, o vebadır ki, havaya ârız olan kokuşmadır ve ona taun
dahi derler. Bu kokuşma, renk ve kokuyu ve yemeği değiştirici olan suyun
kokuşması gibidir. Bizim havadan muradımız, o basit ve mücerret olan hava
değildir. Belki bizi çevreleyen buhar ve duman küresidir ki, basit ve
mücerret değildir. Zira ki, mücerret basit cisimlerin hiç biri kokuşmaz,
ancak keyfiyetinde ya cevherinde, başka bir basite dönüşür. Yukarıda
açıklanan unsurların dönüşümü gibi. Fakat bizim havadn muradımız, havanın
içinde olup, havanın hakiki cüzlerinden, su ve buhar zerreciklerinden;
buhar ve duman ile yükselen topraksal ve taeşsel cüzlerden karışmış olan bir
cisimdir ki, buna hava adını vermemiz; deniz suyuna, su adını vermemiz
gibidir. Zira ki, deniz suyu dahi saf değildir. Belki topraktan ve sudan ve
havadan ve ateşten bileşmiştir. Lakin onda su üstün olduğundan, su adı
verilmiştir. Şu halde bu karışık hava, bazı kere kokuşup, cevheri kötüleşir
Nitekim çakıllı geniş derelerin suyu kokuşup, cevheri onlara dönüşüp, taş
kesilir Bunun gibi hava da kokuşup veba kesilir. Havanın fazla kokuşması ve
vebanın çoğalması genellikle yaz sonunda ve sonbaharda olur. Ama havanın
keyfiyetinde bulunan değişmesi, sıcaklığında ya soğukluğunda tahammül
olunmayan keyfiyete çıkıp, ziraati ve nesli fesada verip, helak etmesidir.
Bu durumda hava, sayılan bu değişimlerin biriyle değişime uğrasa, ondan
Hak'ın izniyle bedenlerimize hastalıklar ârız olur. Zira ki, hava
kokuştuğunda Hak'ın tesiriyle, bedenlerimizin içinde olan dört karışıma
dahi tesir eder. Önce yürekte olan karışıma kokuşma eriştirir.
 
 Sekizinci Madde
 
Bizi kuşatan havanın, bedenlerimize ve ruhlarımıza olan çeşitli tesirlerini
ve faydalarını; sen rüzgârların değişmeleri ve faydalarını bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Eğer hava ifratla sıcak
olsa, bedendeki mafsallara rehavet verip, rutubeti tahlil eder. Susuzluğu
artırır ve kuvveti azaltır. Bir tabiat âleti ola bedenin hararetini tahlil
edip, hazmı tebdil eder. Kan dokusunu tahlil ve safrayı diğer salgılar
üzerine üstün ederek, rengi sarartır. Şu halde, sıcak hava, bedenin
sıhhatine uygun değildir. Fakat soğuk algınlığı olanlara ve bazı felçlilere
uygun ve faydalıdır. Ama soğuk hava bedenin hararetini hasredip, maddeleri
akmaktan alıkoyar ve nezleyi tahrik eder. Sinirleri zayıflatıp, akciğere ve
damarlara şiddetli zarar verir. Eğer havanın soğukluğu mutedil olursa,
hazma ve bedenin bütün uzuvlarına kuvvet ve sağlamlık verip, sıhhatli
bedenlere uygun gelir. Mesameleri kapatıp, kemik boşluklarını sıkıştırır.
rutubetli hava, çoğu bedenleri mizacına uygun gelip cildi yumuşak, rengi
güzel, görünüşü hoş edip, mesameleri temizler. Lakin kokuşmaya hazırlar.
Kuru hava ise, açıklanan rutubetli havanın tesirlerinin tam zıddını yapar.
Kuzey rüzgârlarıdır ki, bedene kuvvet verip, metanet bahşeder. Görünen
akıntıları men eder ve bedenin mesamelerini kapatır. Hazma kuvvet verir.
Karnı ve mideyi çalıştırıp, idrarı kolaylaştırır. Batı havası kokuşmuş
olsa, bu rüzgâr onu ıslah eder. Eğer güney rüzgârı, kuzey rüzgârı üzerine
geçip, hemen kuzey rüzgârı esse; güney rüzgârı terletir, kuzey rüzgârı
insanın içini pekleştirip, dışarı açılmaya sebeb olur. Bu sebepten, o anda,
baştan akan maddeler çoğalıp, göğüs, mesane ve rahim hastalıkları belirir;
idrar zorluğu, öksürük, mafsal ağrıları ve titreme görülür. Güney rüzgârı,
bedeni gevşetir. Mesameleri açar. Karışımları dışa hareket ettirip, duyu
organlarına ağırlık verip, yaraları bozar. Hastalıkları artırır, baş ağrısını
çoğaltır. Uykuyu getirip, sıtmayı sardırır. Doğu rüzgârları eğer, gecenin
sonunda ve günün evvelinde eserlerse, güneşle ılımış olan hava latiftir ki,
rutubeti az, kuruluğu matedildir. Bu rüzgârların esmesi, o saatler çok
olduğundan, unlara: Sabah rüzgârı, nesim-i seher derler. Şu halde, sabah
rüzgârı bedenlere safa ve uykuya lezzet, hastalıklara şifa bahşeder. Eğer
gün sonunda ve gece öncesinde eserse, bunun tesiri, ötekinin tersinedir.
Doğu bölgelerinin havası, batı bölgelerinin havasından latif ve safadır. Batı
rüzgârı eğer, gün sonunda ve gece öncesinde eserse, hava kesiftir ki, deniz
buharı yüklüdür. Eğer seher vakti eserse, güneşle ılımayan havadır ki, çok
kesif ve çok ağırdır. Batı rüzgârı, her ne vakit eserse, bunun tesiri,
sabah rüzgârının yararlarının aksinedir. Buna: Dübür rüzgârı derler. Hadis-
i şerifte: "Sabah rüzgârı yardımcıdır. Ad kavmi dübür rüzgârıyle helak
oldu," diye vârit olmuştur.
Burada havanın faydalarından bu kadar anlatmakla yetinilmiştir. Zira ki,
basiret sahipleri, bundan ibret almışlardır. (Rüzgârın gönderen, ruhları
cilalandıran ve vücutları ferahlandıran Allah münezzehtir. Her sebebi
müsebbii odur. Rablerin rabbidir. kendisinden başka ilah olmayan, celal
sahibi Allah münezzehtir.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

22-BÖLÜM

BU BÖLÜMÜ BULAMADIM YA YOK YADA BÖLÜMLER YANLIŞ YAZILMIŞ.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

23-BÖLÜM

   

23-BÖLÜM:023:
 
BEŞİNCİ BÖLÜM
 
Su unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını, farklılık ve vasıflarını,
isimlerini; denizken buhar, bulut, kar, yağmur, kaynak ve nehir ve yine
buhar olmasını; değişik hareketlerle hareket bulmasını; denizlerle
karaların yer değiştirmesini; denizlerde ve karalarda bulunanların sudan
faydalanmasını, suda hayvanların vücuda gelmesini; su tabakasının kalınlığı
sayılan denizlerin derinliklerinin ölçülmesini, denizle gemilerin
yürümesini ve gemilerle halkın her tarafa varıp, murat almasını; yeni dünya
(Amerika) bulunup, yer ve deniz devr olunup, batıya giden gemilerin doğu
semtine gelmesini yedi madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Su unsurunun mahiyetini, tabiat ve tavırlarını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki filozoflar ve astronomlar ittifak üzere demişlerdir
ki: Dört unsurun üçüncüsü su unsurudur ki, o basit bir cevher, renksiz ve
şeffaf küre bir cisimdir. Tabiatı nemli ve soğuktur. Havaya nispetle kesif
bulunup, ağırlığı sebebiyle öteki unsurlardan farklıdır. Oluşum ve
bozuşumla suretler bulmaya kabiliyetlidir. Kendi yerinden çıktığında, başka
unsurlara dönüşür. Yerinde iken bile unsurlara dönüşür. Kendi tabiatıyle
yerinde sâkin iken nice değişik hareketlerle hareket halindedir. Su
küresinin üt yüzeyi dalgalı olup, üstünde bulunan hava küresinin hareketli
yüzeyine tema etmiştir. Alt yüzeyi, altında olan toprak yüzeyine teğet
olduğundan, vâdilerin ve dağların iniş çıkışı nedeniyle suyun yüzeyi dahi
iniş-çıkışlıdır. Bu su küresinin tabiî yeri, havanın altı ve toprağın üstü
olup, yerküreyi her yönden örtüp, içine alıp, tam yuvarlak olmak tabiatı
gereği iken, yeri tamamen örtmeyip, yerin bazı kısımları açıkta
kaldığından; hikmetinde bazı astronomlar, Hak'kın inayetine yapışıp, yer
hayvanlarının, özellikle insan nevinin yaratılışına ve yeryüzünde havadan
teneffüsle neslini sürdürmesine ve hayatını devam ettirmesine ilahî yüce
iradeye bağlamışlardır ki, görünüşte bir sebebi malûm değildir,
demişlerdir. Çoğu dahi teslim olu, demişlerdir ki: bu sebebler âleminde
herşey sebebler yoluyla vücuda gelmek, ilahî âdettir. Şu halde deniz suyu,
dünya küresini tamamen örtmediğinin sebebi budur ki, güneşin merkez dışı
feleği hasebiyle doruk ve eteği olduğunda ve hâlen eteği güney burçlarından
oğlak burcunun başlarında bulunduğundan, güneş, kendi seyriyle senede bir
kere eteğine indikçe, yerin merkezine yakın olup sıcaklığı fazla tesir
eder. Çünkü güneş, o güney burçlarında, eteğinde oldukça yere yakı olup;
kuzey burçlarında doruğundan bulundukça, yerden ırak gitmiştir. Bu durumda
eteğine geldikçe, sıcaklığının şiddeti, su unsurunu ısıtıp, harekete
getirip, yerin o tarafına çekmiştir. zira ki az bir su, bir büyük kazanın
bir kenarında kaynasa, elbette o su, kazanın öbür taraflarından o tarafa
varıp, sair tarafları sudan hâli kalıp, açıkta olur. Bunun gibi deniz suyu,
güney tarafında güneşin sıcaklığının şiddetinden harekete gelip, deniz
suları diğer kutuplardan o tarafa çekilmiş olup; yerin kuzey semtinde açık
yerler kalmış, demişlerdir. Lâkin araştırıcılara göre, soğukluk ve
sıcaklık, sadece güneşin yakınlığı ve uzaklığı değildir. Belki güneş
ışınlarının dik gelmesi sıcaklığı, kırık gelmesi sıcaklığın azlığına
sebebtir. Nitekim yukarıda açıklanmıştır.
Kara ile deniz ikisi bir küre olduktan sonra, asırların geçmesiyle
rüzgârların esmesi, sellerin akması, açık araziye tesir edip; vâdiler,
dağlar, inişler-çıkışlar oluşmuştur. Deniz suyu hareket ettikçe alçak
yerlere inip, toprak üzerinde yer yer göller ve gölcükler kalmıştır. Şu
halde güneşin etekte bulunması, kara parçalarının kalmasına tek sebeb
bilinmeyip, sadece önemli sebeb bilinmiştir. Zira ki Amerika'nın yarısı etek
noktasının (oğlak dönencesinin) altında kalmıştır. Vallahi a'lem.
 
 İkinci Madde
 
Su unsurunun değişik vasıflarını ve isimlerini; deniz iken buhar, bulut,
kar, yağmur, menba, dere ve nehir olmasını ve onunla bitki hayvan ve insan,
belki bütün madenler ve özlerin hayat bulmasını ve yine suyun buhar olup
aslına dönmesini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar ve filozoflar ittifak üere demişlerdir
ki: Toprak unsurunu kuşatan su unsuru ki, o, bahr-i muhittir. (Okyanusların
genel adı, bahr-ı muhit'tir.) O tek bir deniz iken, çeşitli imkanlara
nispetle muhtelif denizlere bölünmüştür. Cihanın dört yönüne nispetle,
dört kısım bulunmuştur. Bunlar: Doğu okyanus, batı okyanusu, güney
okyanusu ve kuzey okyanusudur. Bunların her biri kendi sahillerine bitişik
olan memleket ve beldelere izafetle nispet kılınmıştır. Nitekim güney
okyanusuna: Çin okyanusu, Hint okyanusu, Acem okyanusu, Fars okyanusu,
Umman okyanusu, Arap okyanusu, Habeş okyanusu, sudan okyanusu denilmiştir.
Su unsuru, ateş tabakasına nispetle beşinci tabaka sayılmıştır. Güneş
şuasının sıcaklığıyle, deniz suyunun ince parçaları havaya yükseldiğinden;
ateş, hava ve toprak parçalarıyle karışmış olan kesif parçaları kalıp,
tadı böye acı ve tuzlu bulunmuştur. Yukarıda açıklandığı üzere, deniz
sularından güneş vasıtasıyle havanın içinde buhar, bulut, kar ve yağmur
olup, yere indiğinde, yavaş yavaş kaynaklar ve nehirler olup ve ondan
madenler, taşlar, bitkiler ve ağaçlar nasiplenip, bütün hayvanlar ve
insanlar, hayat ve can bulur. Cümleye hayat verdikten sonra kalan fazlası
büyük nehirler olup ve ondan madenler, taşlar, itkiler ve ağaçlar
nasiplenip, bütün hayvanlar ve insanlar, hayat ve can bulur. Cümleye hayat
verdikten sonra kalan fazlası büyük nehirler oup, denizlere dökülür. (Su
ile her şeye hayat veren Allah münezzehtir.) Deniz suyu, bir dahi havaya
komşu olduğunda, yine letafet ve halavet bulup, hoş ve tatlı su our. Deniz
suyu bu minval üzere dolap gibi sürekli devr edip, denizlerden giden
buharlara karşılık, denizlere nehirler gelir. Bunun için yükselen
buharlarla, denizlere eksiklik gelmez. Nehirlerin karışmasıyle de
denizler artmaz. Deniz suyu acı ve kesifken, havanın komşuluğuyle tatlılık
ve letafet bulur. Lâkin güneşin sıcaklığıyle ısınmış ola toprağa
karışmasıyle renkler, tatlar ve nitelikler kazanıp, tuzlu ve sıcak olur.
Zemzem suyu, bütün hastalıklara devadır. Tatlı suyun faydaları çoktur. Ama
susuzluğu gidermesinden büyüğü yoktur. Su unsurunun dahi, ötekiler gibi
rengi olmayıp, karıştığı nesneye dönüşür, onun tabiatını alır. Mesela suyun
karıştığı nesne sirke ise, su sirke olur. Bal ise, o da ba olur. Mutlak su
iken bütün renkleri ve tatları kabul eder. Bütün kirleri ve yağları
yok edip, akar gider. Yunan filozofları bahr-i muhite, okyanus derler. Muhit
okyanus, yumurtanın beyazının kendi içinde sarısını kuşattığı gibi, dönücü
olan toprak unsurunun çoğunu kuşatmıştır. Toprak küre, denizden yer yer
ortaya çıkmıştır. Ortaya çıkan yerlerin dörtte biri meskûn, yeni dünya
(Amerika) ve binlerce ada mamur nice nâm ve nişan ile şöhret bulmuştur Bu
dörtte bir meskûn yerlerde olan küçük denizler, o büyük okyanusun
artıklarından yer yer birer göl emsali kalmıştır.O küçük denizlerin en
büyüğü Hazer denizidir ki, okyanusa bitişik değildir. Bu, güney
okyanusundan kuzeye dolanıdır. Devredici değildir. Kuzeyinde Hazer
şehirleri, Mongay ve Türkistan bulunur. Doğusunda, Harezm, Taberistan ve
Cürcan'dır. Güneyinde Ca dağları ve Keylan'dır. Batısında Şirvan, Dağistan
ve Ezderhan'dır. Bu denizin adaları çoktur. Lâkin hiçbirinde imaret yoktur.
Zira ki çok dalgalı ve çabuk helak edicidir. En derin yeri yüz kulaç
gelmez. Cezri ve meddi olmaz. Bu denizin çevresi, yaklaşık üçbin mil mesafe
ölçülmüştür. Uzunluğu, yaklaşık sekizyüzelli mildir. Genişliği doğudan
batıya, altıyüz mil bulunmuştur.
Kulzüm, bir şehrin ismidir ki, deniz sahilinde bulunmuştur. O deniz, o
şehre nispet kılınmıştır. Okyanusa bitişik olduğundan, cezri, meddi ve
dalgalanması okyanusa benzer. Firavn askeriyle onda boğulmuştur.
Kızıldeniz ile Yemen arasında bir büyük bağ bulunur. Kızıldenizin uzunluğu
ve genişliği Hazer kadardır. adalarının çoğu mamur ve meskûn bulunmuştur.
Geçişi kolay ve nâdiren helak edicidir. Derinliği, ikiyüz kulaçtan fazla
bulunmuştur. Ona bitişik olan Narencek ve Habeş denizinin yolcuları, güney
kutbunu görüp, kuzey kutbunu görmezler. Zira ki, ekvatorun güney semtinde
bulunurlar.
Bahr-i Rum ki, Akdeniz'dir. O, batı okyanusundan çıkmıştır. Doğuya doğru
gelip, Dimişk'e (Şam) değin akmıştır. Bu denizin uzunluğu batıdan doğuya,
yaklaşık altı aylık yoldur. genişliği güneyden kuzeye aynı ölçüde değil,
bazı yerleri dary, bazı yerleri geniştir. Batı tarafından genişliği,
yaklaşık yediyüz mildir. Ortası ikibin mildir. Doğu tarafı bin milden
ziyade ölçülmüştür. Bu denizin kuzeyinde: Endülüs, Yunan, Firenk, Rumeli ve
Anadolu memleketleri bulunur. Doğusunda: Halep, Şam ve Kudüs eyaletleri
vardır. Güneyinde: Mısır, Libya, Tunus ve Cezayir memleketleri vardır.
Batısında: Batı okyanusu bulunur. Bu denizde çok adalar vardır ki, meskûn
ve mamurdur. Kur'an'da yazılmış olan iki denizin birleşmesi durumlarının, bu
denizin bulunduğu meşhurdur. Bu denizin memleketleri büyük, geçişi kolay,
sahilleri meskûn, adaları mamur, faydaları çok yararlı bir denizdir.
Mıknatıs taşı ve mercan ancak onda oluşur. Bir gün bir gecede med ve cezri
dörde ulaşır. Derinliği, üç kulaçtan fazla değildir.
Bahr-i Esved ki, Karadeniz'dir. O, İstanbul'a, dört-beş saat mesafe bir
boğaz içinden gelip, o Belde-i Tayyibe önünde iki denizi birleştiği yere
dökülür. Oradan Akdeniz'e dahil olur. Akdeniz ise, Sebte boğazından batı
okyanusu ulaşır. Karadeniz boğazının doğusunda, yüksek bir dağ üzerinde
olan uzun mezar, Yuşa nebinin kabridir, derler. Karadeniz, doğudan batıya
dolanır. Hazer'den daha geniş ve derindir. Kuzeyinde: Akgerman, Kefe, Aak
ve Abaza şehirleri vardır. Doğusunda: Fas ve Gürcistan kaleleri ve Rize
bulunur. Güneyinde: Trabzon, Giresun, Sinop ve Ereğli eyaletleri vardır.
Batısında, İstanbul, Karaharman ve Tuna nehridir. Bu denizin ortasında
adaları yoktur. En derin yeri, üçyüz kulaçtan çoktur. Doğudan batıya giden
gemilere kolay geçit verir. Batıdan doğuya gelen gemileri çoğunlukla helak
eder. Bu denizin çevresi, yaklaşık beşbin mildir Uzunluğu, yaklaşık
binbeşyüz mildir. Genişliği güneyden kuzeye yani Sinop'tan Kefe'ye,
yaklaşık yediyüz mildir. Uzunluk mesafesi doğudan batıya, kırkbeş günlük
yoldur. (Denizlerin yaratıcısı münezzehtir.)
 
 Üçüncü Madde
 
Denizlerin çeşitli hareketlerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar ve filozoflar ittifak üzere
demişlerdir ki: su unsuru olan denizlerin muhtelif hareketleri vardır.
birinci hareket, aşağıya doğru olan harekettir. bu su unsuru, toprak
unsuruna bitişik olduğundan, tabiatı gereği yer gibi, merkez tarafına
harekettir. Bu irinci hareket, tabiî olan süflî harekettir. İkinci hareket,
rüzgârların hareket ettirmesiyle olan dalgalanma hareketidir. Üçüncü
hareket, doğudan batıya harekettir. Bütün denizciler katında denenmiş ve
sabittir ki, okyanusun doğudan batıya akması vardır. Meselâ Akdeniz'in sebte
boğazından okyanusla batıya doğru Amerika'ya birbuçuk ayda varırlar. Dört-
beş ayda ancak doğuya doğru gelirler. Portakal (Portekiz) tayfaları
okyanusla Amerika'dan geçip, yeraltından Hint'e gidip gelirlerken,
okyanusun doğuya hareketini seyretmişlerdir. Bu hareket, Akdeniz'de de
tecrübe olunmuştur. Bu hareketin sebebi büyük feleğin günlük hareketinden
bilinmiştir. Zira ki, okyanusa gizlice tesir edip, felekler gibi onu dahi
döndürür bulunmuştur. Dördüncü hareket, kuzeyden güneye harekettir. Bu
hareket ahi denizcilerin tecrübesiyle ispat olunmuştur. Bu hareketin sebebi,
kuzeyde toprağın bir miktar yüksek oluşundandır. O taraflarda nice büyük
nehirler vardır ki denizlere akar bulunmuştur. Nitekim Don nehri Azak
denizine, Tuna nehri ve sair nehirler Karadeniz'e dökülür. Kuzey taraf
güneşten uzak ve soğuğu şiddetli olduğundan, onda çok sular oluşup, güney
semtine akar gider. Beşinci hareket, yayvan harekettir. Bu hareket
Akdeniz'de olur. Bu hareketin sebebi, doğuya yönelik harekettir ki,
burunlara ve körfezlere rastlayıp geri gelir. Böylece o sahillerde yayvan
hareket meydana gelir.
Altıncı hareket, med ve cezir hareketidir. Bu hareketle deniz suları
tereddüt üzere sahillere gelip, altı saat kadar durup, yine geri gider.
Bunun sebebi konusunda filozoflar ihtilâf etmişler: Çoğu demişler ki: Bu
âlemdekilerin çoğu dört unsurdan bileşik, akıl ve ruh ile kaim ve bir tek
nefs ile hareket eden ve duran bir canlıdır ki, bir hareketi dahi med ve
cezirdir. Bazıları demişlerdir ki: Med ve cezir, okyanus içinde olan
hayvanların ve etrafında olan ruhların teneffüsünden olur. Bazıları
demişlerdir ki: Me ve cezir, güneşin hareketine oluşan rüzgârların
hareketinden vücuda gelir. Bazıları da, med ve cezri, ayın tesirine isnat
etmişlerdir. Nitekim yukarıda açıklanması geçmiştir.
elhasıl her şeye ve her işte nice hikmetler ve faydalar olmakla, bu su
unsurunun sürekli hareketi dahi mânâsız olmayıp, zımnında nice faideler
vardır. Önce deniz, hareket ettiğinden dolayı kokuşmaz. Zira ki,
hareketiyle kokuşma gider. Meselâ bir kimse güneş yönüne itidal üzere
yürüyüp gelse, bu işi tecrübe ile anlar ve şüphesi kalmaz. Zira ki, güneşe
karşı ayakta duran, oturan kadar sıcaktan etkilenmez. İkinci olarak, med ve
cezir ile deniz suyu temizlenir. Zira ki durgun su, çoğunlukla pis ve
bozulmuş olur Halbuki hareketli denizde pislikler eğlenmeyip, etrafına
çıkıp, suyu temiz kalır. Üçüncü olarak, bu med ve cezirin gemilere genel
kolaylığı vardır. Zira bazı iskeleler vardır ki, medsi onlara yaklaşma ve
girmek mümkün olmaz ve cezir zamanında gemiler kolaylıkla çıkar, çakılıp
kalmaz.
 
 Dördüncü Madde
 
Denizle karanın değişimini ve birbirinin yerini almasını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar ve astronomlar demişlerdir ki: Deniz
ile kara yer değiştirirler. Zira ki zamanların geçmesiyle sulardan toprakta
nice sebeble büyük değişiklikler hâsıl olur. Evvela toprağın bazı yerleri
çorak ve kuru olmuşken, denizden ona itidal gelir ve tam tersi olur. Bu
bakımdan toprak, hayvan ve insana benzer. Kâh civan kâh elden ayaktan
düşmüş pîr olur. İkinci olarak bazı yerler açıkken, denizle örtülür. Kâh
deniz altındaki yerler açılıp, mamur olur. Zira ki, denizin hareketi,
felekî cisimlerin kuvvetinden çıktığında ve kâh fırtına ve tufanı harekete
geçiren yıldızların bakışları, denizin hareketine uygun gelmekle, deniz
haddinden fazla azar. Sahillerini geçip gider. Kâh bir ülkeyi basıp örter
ve kendine mahsus eder. Kâh bir başka kenarından çekilip, yeri açar ki, güya
insanlara o yeri bahşeder. Üçüncü olarak, karaya bitişik bazı yerler,
günlerin geçmesiyle ada olmuştur. Kıbrıs gibi. Bazı büyük adalar da karaya
bitişerek, eyaletlere katılmıştır. Dördüncü olarak, güya ki deniz, verdiği
yerlere mükâfat için bazı şehirleri ve adaları alıp, Azak denizi etrafında
olan Pira misalî, nice şehirleri basıp dibine salmıştır. Bu yönden derler
ki: Eskiden Sebte boğazından beri olan akdenizin yeri, kara iken Yunan
arazisi idi. Bundan sonra zamanların geçmesiyle batı okyanusu azıp, o
boğazı açıp, o arazide geçip, hâlen olduğu yerlere gelmiştir. Atlas denizi
kenarında, aşağıda bir büyük ada varken, bir tarihte yine batı okyanusu
azıp içine almıştır. Onun için denizin derinliğini ölçenler, o tarafı
ölçerlerken, dibini balçıklı ve otlu bulmuşlardır. şimdi bu delalet eder
ki, o er sonradan deniz tarafından basılmıştır.
İmam Fahrüddin Razi (Allah ona rahmet etsin) demiştir ki: Binlerce yıl önce
şimdi mamur olan dünyanın dörtte biri deniz suyuyle dolu ve örtülüydü. Onun
bu görüşü doğrudur ki, taşların çoğu kırılsa, su hayvanlarının parçaları
ortaya çıkar. Zira ki, su altından çıkan yapışık çamurdur ki, güneşle
taşlaşmıştır.
Mesudî, mürüc adlı kitabında yazmıştır ki: Deniz suları devirlerin
geçmesiyle hareketli, seyyal ve seyyardır. âkin kapladığı yerin
genişliğinden ve yavaş hareketlerinden intikalleri his olunmayıp, eski
yerlerinde sâkin sanılır. Nitekim Hazreti Halit Bin Velit (Allah ondan razı
olsun) Hazreti Ebubekir (Allah ondan razı olsun) hazretlerinin halifeliği
zamanında Hîre fethine varmıştır. Necef'e erişmiştir. Hîrelilerden
abdülmesih adlı bir ihtiyar görüp, ondan şaşırtıcı haberler sormuştur ve
acaip haberlerinden biri budur ki: Ben yetiştiğimde Far denizinin (Basra
körfesi) senindi şim indiğin yere ulaşıp, dalgaları şu anda ayaklarıın
bastığı yerde çırpınırdı. Gemiler, ind ve Hint mallarıyle buraya gelip,
giderdi. Mesudî demiştir ki: halen deniz ile Hîre'nin arası nice
merhaledir. necef'e varanlar ihtiyarın doğruluğunu bilmiştir.
Filistin ile Kıbrıs adası arasında bir yol vardı ki, Filistinliler karadan
Kıbrıs'a giderlerdi. Sebte boğazında taşlardan yapılmış, uzunluğu oniki mil
sağlam bir köprü vardı ki, buradan endülüslüler batı tarafına, batıdakiler
vde Endülüs'e geçerlerdi. Rum denizinin (Akdeniz) suyu, o köprünün altından
akıp, okyanusa dökülürdü. Bundan sonra günlerin geçmesiyle, o köprüyü örtüp,
çevresini ile basmıştır. Halen o denizin safa ve sükûnu vaktinde, o köprü
görünür, derler. Bunlara benzer binlerce belirti vardır ki, deniz sularının
batıdan doğuya akışını delâlet eder.
Hint meliklerinin en eskisi büyük Brahman'dır. İşin hikmetini o bilip,
söylemiştir. Yüksek cisimlerin, alçak cisimlerde olan tesirlerini
açıklayarak, ilk başlangıcı ispat etmiştir. Hind ve Sind adlı kitabında,
hikmet bilimlerinin usul ve füruunu yazıp, demiştir ki: Güneşin doruğu, her
burçta ikibinyüz sene seyredip, yirmibeşbin ikiyüz güneş yılında ybir
devresini tamamar. Vakta ki güneşin doruğu kuzey burçlarından güney
burçlarına geçer; yerin imareti dahi kuzeyden güneye değişir. Zira ki, bu
mamur yer, denizle dolup, halen denizle dolu olan yerler, meskûn ve mamur
olur. iddia etmiştir ki, güneşin doruğunun her devresinde bir kere
dünyadakiler yok olup, yeniden vücuda gelir. Mesudî demiştir ki: Şu halde,
güneşin eteğinin deniz sularını çekmesi, bu kaide üzerine mebnidir. Çünkü
doruk ve eteğin yer değiştirmesi yavaştır. Mamurun harap olması ve başka
bir âlemin vücuda gelmesi dahi, defaten değil, tedricendir. O halde mademki
güneşin eteği güney burçlarındadır; güney, kuzeyden daha sıcak olup, o
sıcaklık, bu rutubeti o tarafa çekip, su unsuru dahi o semte gider. Sürekli
olarak, yerin imârâtı, güneşin doruğunun yer değiştirmesiyle farz olunup;
güney burçlarına geçmesi halinde, imaret dahi o tarafa geçer.
Bütün bunları yazmaktan muradımız, itikat için değildir. Belki hakîm ve
yaratıcı olan Allah'ın, şaşırtıcı sanatlarını ve garip hikmetlerini, ârif
olanlar her şeyi kendi vücudunda bulup, kendini tanımaya nâil olmakla,
Hak'kı tanımaya erişip, her dileği kendi gönlünde hâsıl olmak içindir.
 
 Beşinci Madde
 
Denizin, kara ve denizdekilere menfaat ve faydalarını ve kendi içinde
bulunan bazı hayvanların bazı vasıflarını bildirir.
 
Ey ziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Bütün denizlerin suyu
acıdır. Lâkin okyanusun kuzey sahillerinde ve güney sahillerinde olan
suları, içilecek kadar tatlıdır. Bunun sebebi budur ki, o iki kutubun
dağlarından büyük nehirler ve çok seller akıp, o sahillerden, o iki denize
dökülür. O iki yerin tepe noktalarından güneş uzak olduğundan tesiri az ve
sıcaklığı zayıf olur. O iki denizin lâtif su zerrecikleri, havaye
çekilmeyip, suları letafeti üzere kalmıştır. Şu halde bu iki deniz ile
gemilerin getirdiği yük, acı denizlerle getirdiği yükün yarısı kadar ancak
gelir. Zira ki, acı suyun cevherî kesif olduğundan, ağır gemileri taşımak
için kuvvet bulur. Ama tatlı suyun cevheri talif olduğu için, ağır gemileri
taşımaya gücü olmayıp, batırır. Tatlı su içinde yüzmek, acı su içinde
yüzmekten kolay gelir. Zira ki, kesif araçları yarmaktan, latif parçaları
yararak hareket daha kolaydır. Onun için tuzsuz denizlerin dalgaları,
tuzlularınkinden büyüktür.
Deniz sularının acı olmasında faydalar çoktur. En belirgini budur ki: Kendi
kesafet bulup, selametle gemiler sahillere gidip, geleler. Kokusu latif
olup, içinde bulunan yaratıklar, onun kokusundan helak olmayıp, selamet
kalalar. Zira ki, durgun su tatlı olsa, uzun bekleyişte kokuşup, kokusu
helak edici olur. Hak Taâlâ inayetiyle denizleri dahi insanı emrine
vermiştir ki, onların içinden çeşitli taşlar; inci, mercan ve mıknatıs ve
anber ve nice faydalı sünger ve çeşitli taze etler çıkartılır. Yeryüzünde
olan yaratıkların çeşidinden çok, denizde de yaratıklar bulunur. Lâkin su
unsurundan, hava unsuru lâtif olduğu için hava ile beslenen kara canlıları,
su ile beslenen deniz canlılarından daha latif, daha zarif, daha güzel ve
daha şereflidir.
Deniz hayvanları genellikle iki kısım olmuştur. Bir kısmının akciğeri
olmaz, balık çeşitleri gibi ve hava teneffüsüne ihtiyacı kalmaz. Zira ki,
tabiatı suya göre yaratılmıştır. Bu kısım, nefessiz bulunduğu gibi, sessiz
ve sedasız bulunmuştur. Zira ki, hava teneffüsü, ses ve seda, akciğerde
bulunan buru iledir. Bunun için ciğeri olmayan canlıların ne teneffüsü
olur, ne sesi gelir. Bir kısmının ciğeri olduğundan hem teneffüs eder, hem
ses ve seda verip, kurbağa gibi söyler. Balık cinsinden bir cins balık
olur ki, cüssede insan misali ve son yarısı çataldır. Tabiatı, deniz
yaratıklarıyle cenk ve savaştır. gerçi cüssede üç adam kadardır. Lâkin
deniz hayvanlarının hepsine galip bulunmuştur. O, timsah namıyle
isimlendirilmiştir. Deniz hayvanlarının en büyüğü hût'tur. (Balina) ki,
büyük gemilerden daha büyük görünmüştür. Hak Taâlâ, hikmetiyle deniz
hayvanlarının, kara hayvanları gibi, bazısını yiyici ve bazısını yenici
edip, yenilenin neslini çok yaratmıştır. Ta ki, münkariz olmayıp, devam
etsin. Denizin dibinde sâkin sadef namında bir hayvan vardır ki, baharın
ortalarında denizin yüzüne çıkıp, ağzını açıp, nisan yağmurundan beş-on
damla alıp, yine denize dalıp, o damlalar inci olur. (Bâri ve yaratıcı
Allah münezzehtir.)
 
 Altıncı Madde
 
Denizin faydalarından olan gemilerin, çevreye ve sahillere seyir ve
seferini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Hak'kın inayetiyle
denizin menfaatlerindendir ki, deniz yüzünde gemiler, her yönün uygun
rüzgârıyle, istenilen yönlere süratle seyredip, nice bin devenin ve katırın
nice bin güçlük ve meşakkatle, nice günler ve aylar içinde nice köy ve
şehirlere götürdüğü, nice bin kantar ağır yükleri, kolaylıkla yüklenip, az
aman içinde, nice bin uzak sahillere nakledip, götürürler.
Akdeniz ve Karadeniz'de sefer eden müslümanlardan gemi kaptanları,
gemilerin yürüyüşü için otuziki rüzgâr tabir ve taksim edip, hepsini on
aded ismiyle açıklamışlardır. Kuzey rüzgârına yıldız, güneye kıble, doğuya
gündoğusu, batıya batı, kuzeyle güney arasına poyraz, doğu ile güney arasına
keşişleme, güney ile batı arasına lodos, batı ile kuzey arasına karayel,
demişlerdir. Sonra bunların her ikisi arasına orta ve her biriyle orta
arasına kerte yani dört ıstılah yapıp, kertelerin her birine izafetle tayin
ederek; mesela, yıldızın poyrazdan yana kertesi deyip, otuziki rüzghar
bilip, hepsini pusula ile bulup, aslına yetmişlerdir ve her rüzgâr ile bir
semte gitmişlerdir.
Güney okyanusunda gelenlerle sefer eden Çinliler ve Mazinliler, Hintliler ve
Sindliler, Arap ve Fars gemicileri; otuziki rüzgârı, yakın yönüyle onbeş
doğma yeri ve iki kutup, hepsini onyedi isimle, doğma yönlerinin karşısını
batma yeri ile isimlendirmişlerdir. Ve bu onyedi sabit ıldızdan onyedi
yıldız ismidir ki, onları ıstılah edip, onbeşinin doğa ve batma yerlerine
ve iki karşılıklı kutba gitmişlerdir. Kuzey noktasından başlayıp, doğu
yönünden, güey noktasından tertip ile itibar etmişlerdir. İlk olarak kutup
noktasıdır ki, batıdır. O kuzey kutbu yakınında bulunan yıldızdır ki,
astronomlar ona: Cedî derler. O tarafın rüzgârı, asıl itibar olunmuştur.
Bundan sonra ferkadan, na'ş, nâka, ayyuk-u azam, nesr-i vâki, simak-ı
râmih, süreyya ve nesr-i tair'dir. O nokta doğu yönünde olduğundan, ona:
alî doğma yeri dahi derler. Bundan sonra: Cevzâ, tir-i yemânî, iklil, kalb-
i akrep, fariseyn, süheyl, silbar ve kutb-u cenubî doğma yerleri ki, ona
kutb-u süheyl dahi derler. Bu semtin rüzgârı dahi asıldır. Batı yarım, yine
anılan yıldızların batma yerleri ile isimlendirilir. Kutb-u sühelyden
sonra: Silbar, sühely, fariseyn, akrep, iklil, tir, cevza ve tair batma
yerleridir ki, aslî batma yerleridir ki bunlarla otuziki yönden esen
rüzgârları pusula ile bulup, her biriyle karşı yönüne seyr ve sefer
etmişlerdir.
Pusula, bir yuvarlak mukavvadır ki, onda otuziki rüzgâr yazılıp, bir kutu
içine konulmuştur. O taksimâtın birinde kuzey noktası siyah ile işaret
kılınmıştır. O kutuya ibre evi denilmiştir. Kuzey ibresinin tepesi mıknatıs
ile mıknatıslanmıştır. Kutunun merkezinde bulunan milin tepesine ibrenin
ortası konulup, kutunun ağzı cam kapatılmıştır. Ta ki kutunun içine rüzgâr
yol bulmaya ve ibrenin hareket ve duruşuna engel olmaya. Şu halde kutunun
kuzey noktası, haritanın kuzey noktasına uygun konulsa; ibresi kuzey
noktasından onbir derece batıda durduğundan, kutu ile haritanın kuzey
noktası ibreden onbir derece doğuda bulunsa, bununla gemicilere bütün yönler
belirli ve bütün rüzgârlar anlaşılmış olup; ne taraftan gelip ne tarafa
gidecekleri ortaya çıkmış ve açıklığa kavuşmuş olur. Zira ki pusula ibresi,
kuzey noktasından batı tarafa onbir derece farklı durur. Denizciler, çoğu
gece ve gündüzlerde dağların tepesini bile göremezler. Bu durumda, onlara
nispetle güneş ve yıldızlar, denizden doğup yine denizde batar. (Denizleri
emrimize veren Allah münezzehtir.)
            NAZM
Keşti-yi sâyiri san vakt-i şitab
Bâd-ı bandan kanat açmış mürgab
Havf dursun, nedir ol zevk-ü safa
K'olasın tair-i ruy-u derya
ittikâ eyleyesin bâlina
Bakasın âyine-i sîmîne
Olasın pâre-i bâd ile vezan
Edesin hayli sevahil seyran
Olup âsude-i berduş-u heva
Gezesin âlemi bî minnet pâ
(Seyreden gemiyi sür'atlendiği vakit, yelkenden kanat açmış ördek san.
Korku dursun, o sevk ve safa nedir ki, olasın deniz yüzünde olan. Koluna
dayanasın, gümüş aynasına bakasın, rüzgâr parçasıyla hareketli olasın. Hayli
sahiller seyredesin; âsude ve berduş olup, ayağa minnet etmeden gezesin
âlemi.)
 
 Yedinci Madde
 
Su tabakasının kalınlığı bulunan denizlerin derinliğini, okyanusların
büyüklüğünü ve kara ve deniz küresinin gemi ile seyr ve dolaşımını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar, denizlerin derinliğini ve yüz ölçümünü
defalarca inceleyip, ittifak üzere demişlerdir ki: Su tabakasının kalınlığı
bulunan denizlerin derinliği, defalarca teftiş ve tecrübe olunmuştur. Dört
denizin derinliği yukarıda bildirilmiştir. Batı okyanusunun derinliği,
dörtyüz kulaçtır. Almanya ve Portekiz taraflarında okyanusun derinliği,
çoklarınca, altmış zira ancaktır. Oldukça derin olan yerlerini, yüz
zira'dan eksik bulmuşlardır. Lâkin kuzey taraflarıda okyanusun derinliği,
dörtyüz kulaçtan fazladır. Güney okyanusunun derinliği, Sudan, Habeş ve
Umman taraflarında, altıbin kulaça yakındır. Acem, Hint ve Çin ve
Tataristan taraflarında, bazı erleri beşyüz kulaçtan fazla, bazı yerleri
altıyüz kulaçtan çok bulunmuştur. Kuzey okyanusunun derinliği, bazı
yerlerinde üçyüz kulaç ve bazı yerlerinde dörtyüz kulaçtır. Amerika
etrafında okyanusun derinliği, kuzey taraflarında dört - beşbin kulaç
kadardır. Güney taraflarında yedibin kulaçtan fazla ölçülmüştür. Okyanusun
yerin altında olan ortalarında, oldukça derin olan yerleri sekizbin
kulaçtan az ölçülüp kesinlikle bilinmiştir. Nihayet denizlerin
derinliğindeki en yüksek dağlar, ikibuçuk fersah mesafesindedir. Nitekim
okyanusun içinde olan yüksek dağların tepeleri görünmüştür. Onlara, adalar
denilmiştir.
Okyanusların yüzölçümü, orta bir rüzgâr ile doğudan batıya, bir gün bir
gecede yüz mil kadar gemi yürüyüşü bulunmuştur. Buna: Bir mecrî denilir. On
günde bin mil ve bir ayda üçbin mil miktarı deniz mesafesi katolunur. bu
minval üzere sekiz ayda, yerküreyi tamamen dolaşmak mümkün bilinir. Zira
ki, deniz ile kara, yumurta misali tek bir küre hükmünde farzolunup,
geometrik delillerle yerkürenin kuşağı yirmidörtbin mil mesafe kıyas olunur
ki; sekizbin fersah mesafe bulunur. Nitekim hicrî tarihin dokuzyüz
yirmiyedi senesinde Macellan namında bir kaptan, yüzon kimse alıp, iki gemi
ile Sebte boğazına gelmiştir. Batı okyanusunun sahilinde Sivilya limanından
çıkıp, güneşin batışını gözetip, uygun bir rüzgâr ile otuzsekiz gün
seyredip, tamam dörtbin bil okyanusun sahilinden uzaklaşıp, bir ada
bulmuştur. bundan sonra batı ve güney arasına otuzüç gün gidip, yeni
dünyanın (Amerika) güneyi yakınında Avret burnu adlı adada nice gün
dinlenip, oradan yine batı ve güneye doğru otuz gün dahi gidip, yeni
dünyanın güney tarafına yetmiştir. Bir ay kadar orada dinlenmiştir. Sonra
yeni dünyanın güneyini tamamen kırk gün içinde geçip, sonunda yine karaya
çıkıp, nice günler orada dinlenmiştir. oradan tamam altmış gün batı ve
kuzey arasına gitmiştir. Orada boş bir ada görüp, oraya çıkıp nice gün
dinlenmiştir. Sonra, önceki gibi günbatımını gözetip, doğru batı tarafına
ve bir itibarla doğu tarafına gitmiştir. Bize nispetle, yerkürenin altı
olan batıdan doğuya geçip, Hint adalarına yetmiştir. Yerin altından gidişi
sırasında, birçok adalara uğrayıp, her birinde nice renkli taşlar, çeşitli
parçalar ve kokular ve hudutsuz karanfil, zencefil, tarzın alıp, Hint'in
güneyine gelip, Hindistan'a can atmıştır. Oradan Hint deniziyle, Acem, Arap
ve Habeş ülkeleri güneyinden yine okyanusla geçip, Kamer dağları ve Sudan
güneyinden gidip, batı ülkeleri ve Sebte şehirlerinin batısı semtinden
geçmiştir. Sebte boğazı karşısına geldiğinde, mal yüklü gemisi batmıştır.
Kendi gemisi, yetmiş kimse ile selamete yetmiştir. Böylece dokuzyüzotuz
senesinde yine sivilya yakınında Senlüka limanına gelip, kendi yerinde
karar etmiştir. Seferinin süresi, üç seneden ondört gün eksik olmuştur. Bu
müddet içinde ellibin mil deniz kat etmiştir. Çünkü Macellan kaptanın gemisi,
düz bir hat üzere seyr etmeyip, kah güneye ve kâh kuzeye salmıştır. Onun
için o kaptan, sekiz aylık deniz mesafesini, onaltıbuçuk ayda ancak
seyredip, yerküreyi dolanarak, âlemde kam almıştır. Bu sürenin kalan
günlerini, sefer esnasında, şehirlerde ve adalarda alış-verişle geçirip,
kalmıştır. Çünkü yeraltından seyr ve sefer edenlerin ilki, bu kaptan
olmuştur. Onun için yeryüzünde bu nâmla meşhur bulunmuştur. ispanya kralı
ondan hoşlanıp, yanına almıştır. O gemiyi, bir yüksek tersane yaptırıp, onu
kırmızı çuha ile örttürmüştür. Yerküreyi seyr ile tamamen dolaşıp Adem'den
beri olmamış bir iş etmiştir, diye, o ülkede olanlar, o gemiyi ziyarete
gitmiştir. Denizlerin durumları bununla nihayete yetmiştir.
Aşağıdaki daireler bu durumları açıklamaktadır.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

24-BÖLÜM

  

24-BÖLÜM:024:
 
ALTINCI BÖLÜM
 
Toprak unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarını, sükûn ve kararını,
parçalarını korumasını, vâdi ve dağlarını; yerkürenin iki tabakaya
bölünmesini ve yeni dünyanı ortaya çıkmasıyle çizilişini; kaynakların
fışkırmasını ve yerin sarsılmasını dört madde ile hâkimâne açıklar.
 
Birinci Madde
 
Toprak unsurunun mahiyetini, faydalarını, özelliklerini, keyfiyetini,
durumlarını ve görünüşünü; vadilerini ve dağlarını, sükûn ve kararını,
parçalarındaki çekiciliği bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar ittifakla demişlerdir
ki: Dört unsurdan dördüncüsü ve esası toprak unsurudur ki, o, bir basit
cevher; keyfiyet ve tabiatı soğuk ve kuru olduğundan, diğer unsurlara
muhaliftir. Mutlak ağır ulunduğundan, tabiî yeri unsurların altı olup,
kendi parçalarını çekme ve kurumayla yerinde sükun ve karar etmiştir. Bu
toprak unsuru, bir tek yüzeyle çevrili küre bir cisimdir.O kürenin merkezi,
âlemin merkezi ve bütün ümmetlerin ayağının altıdır. Yüzeyi, vâdiler ve
dağlarla girintili-çıkıntılı olup, üzerinde bulunan su küresi ve hava
küresinin alt yüzeylerine temas etmiştir. Felekler ve unsurlar, yerkürenin
etrafında hareket edici olup, feleğin dönüşü, o süratli hareketiyle bu
unsuru her yönden ortaya itip, sâkin tutmuştur. Nitekim bir şişe içine bir
taş konulup, o şişe sürat ve kuvvetli döndürülse, o taş, şişenin ortasında
hareket etmeyip sâkin olur. Bunun gibi yer, feleğin ortasında sâkin olur.
Bir karar üzere karar etmiştir. Gerçi bazıları demişlerdir ki, yerküre, hem
güneş etrafında, hem kendi etrafında daima hareket edicidir. Felekler ve
yıldızlarsa, sürekli sâkin ve sâbit olup, ancak yerin dönmesiyle dönücü ve
hareketli sanılmıştır. Nitekim yürüyen bir gemiye binmiş olan kimseye,
denizin sahili hareket ediyor görünür. Bu konunun bir miktarca
açıklanması, dokuzuncu bölümde, yeni astronomi nâmıyle beyan olunacaktır.
Lakin bu görüş, zayıf ve çoğunluğa aykırı bulunmuştur. Çünkü bu kitapta
Alemin durumlarını açıklamaktan muradımız, ancak cihanın yaratıcısını
tanımaktır, cihan değildir. Şu halde âlem, ne yapıda olursa olsun ve ne
yöne hareke kılarsa kılsın, hepsi o göklerin ve yerin yaratıcısının
kudretinin kemâline ve azametine delalet eder. Bizlere de lazım olan ancak
bu ibret bakışıyle kemâl kazanmaktır.
Toprak unsuru da, ötekiler gibi, oluşu ve bozuşumla çeşitli suretler
bulmaya kabiliyetlidir. Zira ki, kendi yerindeyken bile, diğer unsurlara
dönüşüp, başkalaşır. Bu toprak unsurunun soğukluk ve kuruluğunun birlikte
bulunmasına sebeb, katılık ve yapışma olduğundan; sırtı canlılara yer ve
sığınak, karnı maden ve bitkilere başlangıç ve kaynak bulunmuştur. Şeklinin
küre olduğu nice delillerle ispatlanmıştır. Bütün yeryüzünde ikibuçuk
fersahtan ziyade yüksek dağ olmadığı yakinen bilinmiştir. Çünkü dağların en
fazla yüksekliğinin yerin çapına oranı, bir arpa eninin bir ziraa oranı
gibidir. Şu halde bu dağlar, yerin küre olmasına mâni değildir. Mesela bir
yuvarlak elma üzerinde pirinç tanelerini saplansa, tanelerin yarıları
dışarıda bulunsa,o elmanın yuvarlaklığına onlar zarar vermediği gibi,
dağlar dahi yerin küreliğine zarar verme ve veremez. Lakin yerküre fazla
büyük olduğundan, düz görünür. Onun için felsefeden habersiz olanların aklı,
gözünün gördüğünü geçmeyip, olduğu yeri düz gördüğünden, yerin tamamı düz
yüzey zanneder. Halbuki gerçeğe uygun değildir.
Yerkürenin ortasında bir hayalî nokta vardır ki, âlemin merkezi ve gerçek
dip odur. Bütün yönlerden ağır cisimler ona meyledip, engeller olmasa, varıp
onu bulur. Her yönden yerin göğe uzaklığı eşit olduğu halde, ağır cisimler
biribirini itme sebebiyle veya merkezin çekmesi yoluyle, bu toprak unsuru
unsurların ortasında yerleşmiştir. Şu halde insan, yeryüzünün her ne yerinde
dikilirse, onun tepesi sürekli gök tarafına gelip, ayağı merkeze doğru
olur. Ona göğün yarısı görünür. Zira ki, onun ufku dairesinin merkezi,
kendi ayağı altında bulunur. Yerin hangi tarafına, ne miktar hareket etse,
ona, göğün o miktarı o taraftan meydana çıkar. Öteki tarafından o iktar gök,
gizlenmiş olur. şu halde yirmiiki fersah mesafe ki, yaklaşık yerin bir
derecesidir, her o kadar hareket için, göğün dahi bir derecesi meydanda
olup, karşısında bir derecesi görünmez. Zira ki, yer, kendi kuşağının
üçyüzaltmış cüzünden bir cüzü olduğu gibi, göğün dahi bir derecesi öyledir.
Şu halde yerin bir derecesi, karşısında ve paralelinde bulunan göğün bir
derecesine uygun ve eşit sayılmıştır. Gerçi yer dairesinin kavsinden, gök
dairesinin kavsi uzun bulunmuştur. Lakin bu kıyas ile bütün dereceler,
feleklerin kuşağı ve yıldızların yükseklik alçaklığı bilinmiştir.
 
 İkinci Madde
 
Toprak unsurunun iki tabaka bulunduğunu ve bazı filozofların görüşlerine,
bazı âyet-i kerime ve hadis-i şeriflere bu durumun bir yönden uyduğunu
bildirir.
 
Ey aziz malum olsun ki, filozoflar ve kelamcılar demişlerdir ki: Bu toprak
unsuru, bir küre iken iki tabakaya bölünmüştür. Önceki tabakası çamur
tabakasıdır ki; bütün madenler, bitkiler, hayvanlar, kaynaklar, zelzeleler,
buharlar, onun üst nahiyesinde oluşup, vücuda gelmiştir. bu topak unsuru
renksizken, onlarla karıştığından nice muhtelif renklerle renklenmiştir. Bu
tabakanın kalınlık ve derinliğini, Hindistan filozofları, bal mumları yakıp,
çeşitli fenlerle değişik yerlerde derin kuyular kazmak, inceleyip,
denemişlerdir. Nice sahralarda yedibin kulaçtan fazla ve deniz yakınında
onbeşbinbeşyüz kulaç ki, takriben beş fersah mesafedir. O kadar yerin
dibini kazdıkta, çamur tabakasının sonunu bulmuşlardır Ve halis renksiz ve
kuru toprağa ulaşmışlardır. Halen o kuyuların dördü, Hindistan'ın sonu olan
Kenkeder sahrasındadır. Şeddad kuyusu, Şam'da, Altın Çeşme semtinde,
Zeydanî sahrasındadır ki, ona Haviye kuyusu derler. O semtin halkı, onu
temaşa etmek için giderler. Yağlı hırkalardan deve kadar büyük demetler
bağlayıp, ateş ile şulelendirip,o kuyuya atarlar. O zaman o şuleyi seyredip
görürler ki, kuyunun içine indikçe küçük görünüp, ta yıldız kadar olur,
derler. Sabittir ki, geceleyin bir dağda, deve büyüklüğünde yanan ateş, beş
fersah mesafeden, bir yıldız miktarı görünür. Şu halde bu kıyasla, çamur
tabakasının mesafesi bilinir. bu tabaka, ateş tabakasına nispetle altıncı
tabaka sayılır.
Toprak unsurunun ikinci tabakası, halis topraktır ki, merkezi kuşatan aslî
unsurdur. O, tamamen soğuk ve kurudur ve renksizdir ki, renklenmiş değildir.
Ziraki aslî unsurların rengi olmaz. Nitekim suyun rengi, kabın rengidir Bu
halis tabakanın derinliği merkeze varıncaya dek binikiyüz altmışyedi fersah
mesafe hesap olunmuştur. zira ki, yerkürenin kuşağı, sekizbin fersah mesafe
olduğundan, çevreden merkeze varıncaya dek yarıçapı, binikiyüz yetmişiki
fersah mesafe bulunmuştur. Şu halde yerin yarıçapından beş fersah çamur
tabakasının kalınlığı çıkarıldıkta, kalan halis tabakanın kalınlığı olur.
Şu halde ay feleğinin altında ateş tabakası, onun altında duman tabakası,
onun içinde soğu tabaka, onun içinde buhar tabakası, onun içinde su
tabakası ve onun altında çamur tabakası, onun içinde de hâlis tabakadır ki,
yedinci tabakadır. Bu yedi tabaka biribirini kuşatmıştır ve "Allah yedi
göğü ve bir o kadar da yeri yarattı," (65/12) âyetine uygun gelmiştir.
İbn-i Abbas (Allah ondan razı olsun) hazretlerinden naklolunan boğa ve
balık kıssası gerçeklik kazandığı takdirde; boğa burcu ve balık burcu ile
tevcih olup ona uygun olmuştur. Zira ki Ashab-ı Kiram'ın bu tür işlerden
akla uygun yorumları galiba İslâm'ın başlangıcında din işleri henüz
yerleşmeden, felsefî görüşlere halk meşgul olup, İslam dininin kaidelerini
zabt ve rivayetten kalmasınlar diye, din işlerinden olmayan suallere:
"İnsanlara akılları seviyesinde söyleyin," hadisince hakimâne cevaplar
vermişlerdir. Elbette peygamberlerin ve ashab-ı kiramın görevi, halka din
işlerini öğretmek olup; eşyanın hakikatlerinin açıklanması onları vazifesi
olmadığından, kendilerine ayın değişik şekillerinden sorulduğunda: "Sana
yeni doğan aylardan soruyorlar. De ki: Onlary insanların muameleleri ve hac
için vakit ölçüleridir," (2/189) buyurulmuştur. Ta ki halk, onlardan
soracaklarının ne olduğunu bilsin ve din işlerinden olmayan durumları
onlardan sual etmesin. Nitekim hurma ağacının dikilmesi ve aşılanması
konusunda, Peygamberimiz sallallahü aleyhi vesellem: "Siz dünya işlerini
daha iyi bilirsiniz," buyurmuştur. Yerkürenin iki kutbu doksanıncı
enlemlerdir ki, yukarıda açıklandığı üzere, altı ay gece ve altı ay
gündüzdür. Şu halde Hızır ve İskender karanlığı, kuzey kutbunda olan altı
ay geceden ibarettir. Yoksa sürekli karanlık olan yer, bilim adamları
katında sabit değildir. Ye'cüc ve Me'cüc seddi, yedinci iklimin doğu
semtinde, eski Tataristan'ın kuzeyinde bir yerdedir. Bazı eski kitaplarda,
yerin mesafesi beşyüz yıllık yol ve yerle göğün arası beşyüz yılık yol
yazılıp, Sümmüvâ'ta bu anlamları içine alan hadis-i şerif dahi rivayet
olunmuştur. Lakin murat, ancak mesafenin çokluğunu belirtmektir, sayı
değildir. Zira ki elli, yetmiş, beşyüz, yediyüz, bin, ellibin, yetmişbin,
yüzbin... sayıları hep çokluk makamında kullanılmıştır. Nitekim: "Ey
resulüm, o müafıklar için ister mağrifet dile, ister dileme. Onlar için
yetiş kere mağrifet istesen de, Allah onları asla bağışlayacak değil..."
(8/80) âyet-i kerimesinde sayı tayini murat olunmayıp, çokluktan kinaye
bulunmuştur. Şu halde bunun gibi tevillerle, ilim adamlarının birçok
görüşleri dine uydurulmuştur.
 
 Üçüncü Madde
 
Yeni dünyayı (Amerika) bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomi âlimlerinden Nasîr Tusî ve ondan önce
gelen filozofla demişlerdir ki: Güneşitleyici daire ile ufuk dairesinin
kesişmesinden yerkürede hâsıl olan dört kısmın, iki kuzey kısmından birisi
mamurdur ki, böylece dünyanın dörtte biri meskun olmuş olur. Geri kalan
dörtte üçünün durumu meçhuldür: Ya mamur ve meskun veya okyanusla doludur.
Lakin sonraki bilginler, okyanusu gemiyle dolaşarak, kalan dörtte üçünü
bütün durumlarını keşf ve ispat etmişlerdir. Eskilerin bilmediği yerler
bulunup, mamur yerleri dörtte bire hasretmeye mecal kalmamıştır. Zira ki,
miladî tarihin bindörtyüz doksaniki senesinde, ki hicrî tarihin
dokuzyüzüçüncü senesiydi, Endülüs memleketinden, cebir ilminde mahir bir
mühendis korsan ki, namına Kolon (Kristof Kolomb) derlerdi. O, okyanusun
durumlarını incelemek için iç denizin dış denize döküldüğü Sebte boğazı
dışında, İspanya limanından üç gemide yüzyirmi adam ile yelkenler açıp,
batı tarafına doğru salmıştır. Devamlı yengeç dönencesinden yirmi derece
kuzeyi almıştır. Yani kırküç derece enleminde giderdi. Zira ki iki
tarafından sıcaklık ve soğukluk altına düşmekten çekinirdi. Sürekli güneşin
batışını gözetip, otuzüç gün seyretmiştir. O müddet içinde okyanusun
sahilinde tamam üçbin sekizyüz mil mesafe kat etmiştir. Nice defa
yanındakiler pişmanlıkla geri dönmeyi kastetmiştir. Gemilerde bulunanlar
ona, nice kere itap edip: bizi bela girdabına uğrattın ve hepimizi bu engin
deniz içinde kaybettin, diye Kolomb'a hücum ettiklerinde, o, onlara cevap
etmiştir ki: Sizin kurtuluşunuz, ancak denizi bilir ve astronomi âletleri
kullanabilir adamla olur. Siz beni öldürürseniz, hepiniz denizde kalıp,
helak olup gidersiniz, diye kâh müjde kah korkutma ile onları
yatıştırırdı. Kurtuluştan ümidi kesip, şaşırmış kalmışken, ansızın hoş bir
ada görünmüştür ki, akan nehirleri ve yüksek ağaçları vardı. O zaman
canları bir miktar rahat bulup, Kolomb'a teslim olmuşlardı. Altı gün yine
günbatımına doğru gidip, altı boş ada bulmuşlardı. Hepsinden büyük olan
adaya, İspanyol adını vermişlerdi. Buradan geçip sekizyüz mil dahi karayel
üzere gitmişlerdi. O zaman bir sahile yetmişlerdi. Nice günler o sahilin
etrafında kuzey ve güney taraflarına seyretmişlerdi. Onun ada olduğunu
bilmişlerdi. Orada bir kavim bulmuşlardı ki, bunların seyrine gelip,
toplanıp sahile yetmişlerdi. Bunlar sahile yaklaştığında, onların hepsi
firar etmişlerdi. Önce gemileri balık sanıp, temaşaya gelmişler, sonra
insan olduklarını bilmişler ve korkup kaçmağa kalkmışlardı. Zira ki onlar,
gemi ve sandal bilmezler imiş. Bunlar gemilerden çıkıp, onlara yetişip, bir
kadın tutmuşlardı. Ona çok hediyeler verip, gözetmişler, lisanını
bilmediklerinden, kavmini getirmeyi işaretle anlatmışlardı. O zaman o
kadın, varıp kavmini gemiler yanına gönderip; onlar dahi altın, gümüş,
meyveler, ekmek ve çeşitli kuşlarla ve hayvanlarla gelmişler, iskele yanına
yetmişlerdi. Nice günle ve aylar burada alış - veriş edip, oraya batı Hint
deyip, orada kırk adam koyup, yine doğuya doğru selametle gelip,
gitmişlerdi. İspanya hâkimine yeni dünya hediyelerini hediye etmişler.
Bundan sonra ikinci ve üçüncü senelerde varıp geldikçe yeni dünyalıların
lisanlarını ve âdetlerini tamam bilmişlerdir. Yolunu beşbin ikiyüz il deniz
yolu bulmuşlardır. Lakin okyanusun doğuya doğru hareketinden dolayı elli
günde gidip, ancak beş ayda gelmişlerdir. Sonra dördüncü senede Kolomb,
bulduğu yeni dünyaya ulaştığında, oranın Kâşk adlı hâkimi, Kolomb'u gemiden
çıkmaya komayıp, menettiğinde; Kolomb'un ona karşı koymaya kudreti
olmadığından, hile yoluna sapıp, demiştir ki: Siz, bize cefa eylediniz.
Onun için rabbiniz size gazap etmiştir. Alameti odur ki, yarın güneşin
ışığını alsa gerektir. Meğer ertesi günü, bize nispetle orada güneş
tutulması, olup, Kolomb bunu bilmiştir. O zaman bu sözden onlar vehme
düşüp, sabahı beklemişlerdir. Kolomb'un haber verdiği saatte güneş
tutulduğu için, oradakiler korkuya düşüp, Kolomb'a hediyelerle
gelmişlerdir. Sulh edip, ona boyun eğip, itaat kılmışlardır. Hepsi puta
tapıcı iken, ahalinin çoğu dönüp, Kolomb'a uyup, hıristiyan olmuşlardır.
Kolomb, adamlarıyle yeni dünyada kalıp, yirmi senede birçok yerini zabt
edip almıştır. Kuzey yarısı ahalisini beyaz ve esmer; güney yarısında
oturanlarını, Habeşî ve siyahî, boylarını ondört karıştan fazla uzun
bulmuştur.
Yeni dünyanın birçok nehirleri, meyveli ağaçları, yüksek dağları ve derin
vâdileri vardır. Oranın rengârenk kuşları ve vahşi hayvanları sayısızdır.
Burasının büyüklüğü, dünyanın meskün olan diğer dörtte bire kadardır ki,
garip tavırları ve acayip halleri, Yaratıcının sanatının eserlerini ve
kudretini tasdik etmektedir. Önceki kitaplarda sözü yedilmemiş ve hazreti
Adem'den beri gidilmemiş olan bu yeni kıta, yeni dünya adını almıştır.
Burası o kadar geniştir ve o kadar çeşitli dağları, ovaları vardır ki,
tafsilini ancak Allah bilir. Kelam-ı Kadiminde: "Onun ilmi dışında bir
yaprak dahi düşmez." (6/59) buyurmuştur.
 
 Dördüncü Bölüm
 
Kaynakların fışkırmasını ve yer sarsıntısını hakîmâne bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Kaynakların
kaynamasının ve yerin sarsılmasının sebebleri budur ki, yerin içinde oluşan
buhar, orada hapsoldukta; bir tarafa yönelip, orada soğuyarak suya dönüşür.
Eğer az ise buhar parçalarıyle karışıp kalır. kuyu suları budur. Eğer fazla
ise, yerin içine sığmayıp, yerkabuğunun ince yerlerini yararak, çıkar ki,
kaynayan kaynaklar budur. Pınar ve kaynakların bir sebebi dahi budur ki:
Karlanan ve yağmurlardan dağların içine sızarak akan sulardır. Zira ki, kar
ve yağmurun çokluğu ile kaynaklar ve pınarlar çoğalıp, onların azalmasıyle
bunlar dahi eksilmiştir. Şu halde yeryüzünde akıp, insan ve hayvanların
hayat maddesi olan tatlı sular için Hak Taâlâ yerin dağlarını hazineler
kılmıştır. Zira ki yağmur ve kar suları, dağların altında mağaralar ve
taşlar içinde ve yeraltında toplanıp, dağlar tarafından saklanmıştır.
Bundan sonra dar yarıklardan azar azar sızdırıp, ondan kullarına yetecek
kadar pınarlar ve nehirler akıtmıştır. Ta ki gelecek kışta yağmur ve karı
dağların mağaralarına sızdırıp, sularından, mağara ve taşlardan akan
suların yerine dolduruncaya kadar, o taşların altlarında olan küçük
gözelerden yavaş yavaş sızan nehir ve kaynak suları, insanlara ve
hayvanlara yetmiştir. Fazlası, vâdilerde seller olup, feryat ile denizlere
gitmiştir. Şu halde o yüce Yaratıcı, yeryüzünde olan yaratıklar için
dağlara yağmur ve kar verip, nehirler ve kaynaklar çıkarmakta dolap misali
etmiştir. Bu dolapların dönüşü süreklidir ki, kıyamete kadar sürer.
Yeraltında buharlardan oluşan veya yağmurdan biriken sular, yerlerine
sığmayıp, ince yerlerden kolaylıkla çıktığında, eğer taşların veya temiz
toprağın yakınında ise, o su, soğuk ve tatlı olur. Eğer çorak yerlerden
gelirse, o su tuzlu olur. Eğer kükürtlü arazilerden ve madenlerden çıkarsa
o su sıcak olur. Zira ki kış mevsiminde havanın soğukluğu galip olduğundan,
güneşin sıcaklığı yerin altına firar eder ki, iki zıt bir yerde toplanmaz.
Onun için yerin içi kış günlerinde sıcak olup; kükürtlü araziler ve
madenler, sıcaklığı, çokluğuna ve azlığına göre çekip, daima korumuşlardır.
Bu sebebtendir ki, madenler çevresinde kaynayan ılıca suların tatları ve
kokuları ve hararetleri ve özelliklerini almışlardır. Eğer bu suya, havanın
soğukluğu isabet ederse, donup civa olur. Zift, neft, şab veya tuz olur.
İsfahan ile Şiraz arasında bir su çıkar ki, Allah'ın şaşılacak
sanatlarındandır. Sığırcık suyu nâmıyle meşhurdur. Kaçan bir yere çekirge
istila edip, mahsullerini yese; bir kimse varıp o sudan bir şişe alıp,
arkasına bakmadan ve şişeyi yere komadan o araziye getirse, o suya sayısız
sığırcık tâbi olup, o çekirgeleri öldürdüğünü tevatür ile naklederler.
Yerin içinde oluşup, hapsolan buhar, öyle bir mertebe kalın olsa ki, yer
kabuğunu yarıp çıkması mümkün olmasa veya yerkabuğu kesif ve salp olup
buharın çıkmasına mâni olsa; yerin altında toplanıp dışarı çıkmak isteyen o
buhar, yeri şiddetle yardıkta, o yer hareket eder ki, yerin sarsıntısı
odur. Yerin içinde oluşan dumanların ve rüzgârları ahkâmı,
atmosferdekilerin ahkâmı gibidir. Kâh olur ki bunlar oldukça kuvvetli olup,
yeri öyle hızlı yarar ki, ondan büyük gürültü hâsıl olur. Kâh olur ki
dumanın tabiatı gereği ateş almasına neden olan şiddetli hareketlerle
yerden ateş çıkar. Eğer ateş, bir madende ortaya çıkarsa, onu tamam
bitirinceye dek aylarca hatta yıllarca yanar, demişlerdir. (En doğrusunu
Allah bilir. Çünkü o, muhakkak sebeblerin yaratıcısıdır.)

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

25-BÖLÜM

  

25-BÖLÜM:025:
 
YEDİNCİ BÖLÜM
 
Yerkürenin üzerinde belirlenen ve varsayılan kutup dairelerini ve
kutupları, yeryüzünün beş kısma bölünmesini gerektirir sebepleri, dörtte
bir meskun kısmın yedi iklime bölündüğü ve yedi iklimin sınırlarını, her
iklimde nice memleketler, dağlar, nehirler ve ne şekil insanların ve
hayvanların bulunduğunu, yedi iklimin ötesinin durumlarının doksanıncı
enleme dek keşfedildiğini ve incelendiğini, yedi iklimin her birinde en
uzun günü bulmayı ve en uzun günden şehirlerin semtlerinin çıkarıldığını,
beldelerin mizaçlarının ve sâkinlerinin farklı bulunduğunu altı madde ile
hakîmâne açıklar.
 
Birinci Madde
 
Yerkürenin üzerinde belirlenen ve varsayılan daireleri ve kutupları
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar feleklerdeki işleri zabt için, âlem
küresi üzerinde ispat ettikleri dairelerden ve kutuplardan sekiz daire ve
kutup yerküre üzerinde de belirleyip, varsaymışlardır. Ta ki onlarla
yerdeki işleri dahi zabtetmiş olurlar.
İki kutbun birisi, kuzey kutbudur. Bunun karşısı, güney kutbudur. sekiz
dairenin dördü büyük, dördü küçüktür. Büyü dairelerin evvelkisi ekvator
dairesidir. İkinci burçlar dairesidir. Üçüncüsü ufuk dairesidir. Dördüncüsü
gün yarısı dairesidir. Nitekim yukarıda açıklanmıştır. Küçük dairelerin
ikisi dönence daireleridir. ikisi burçlar kutbu daireleridir. Bu sekiz
dairenin beşi paraleldir ki, her ikisi arasında bulunan uzaklı eşittir. Üçü
eğiktir ki, birbiriyle kesişirler. Bunların ikisi yani ufuk dairesiyle
günyarısı dairesi, yerküre üzerinde çizilmeyip; ayrı ve yer değiştirici
konulmuştur. Diğerleri, küre üzerinde çizilmiştir ve sabittir.
Ekvator dairesi, yerküre üzerinde bir büyük dairedir ki, büyük feleğin
kuşağı olan güneşitleyici dairenin yüzeyinde bulunup; senede iki defa
güneş, kendi batısal hareketiyle üzerine geldikte, birçok yerlerde gece ve
gündüz eşit olur. Burada güneş feleğinin hareketi eşit ve düz olduğundan
buna: Hatt-ı üstüva (ekvator) derler. O iki vakit, güneşin iki eşitlik
noktasına (21 mart, 23 eylül) geldiği zamandır ki, biri koç burcunun
başlangıcıdır ve biri terazi burcunun başlangıcıdır. Ekvatorun, yerin iki
kutbundan uzaklığı eşit olup, yerküreyi güney ve kuzey iki eşit kısma
bölmüştür. Ekvator, burçlar dairesi ile iki yerde kesişmiştir ki, eşitlik
noktaları (ekinoks) makamındadır. Burçlar dairesi, yerküre üzerinde
çizilmiştir. Güneşitleyici ile kesişip, iki dönence (oğlak ve yengeç)
noktalarına dek açılıp, birer tarafa meyletmiştir. Bu eğime genel eğim
derler. Yirmiüçbuçuk derece kadar güney ve kuzeye gitmiştir. Bu dairenin
kutupları dahi, âlemin kutbundan yirmiüçbuçuk derece kadar birer tarafa
düşmüştür. Bu daire oniki kısma ybölünmüştür. Her birine, yukarıda
açıklanan birer isimle burc denilmiştir. Altı burcu ekvatorun kuzeyinde;
altı burcu güneyinde bulunmuştur. Her burc otuz dereceye ve er derece
altmış dakikaya bölünmüştür. Şu halde bu daire üçyüzaltış derece bulunup,
yerkürenin durumları onunla bilinmiştir.
Ufuk dairesi, yer değiştiren bir büyük dairedir ki, âlemin görünür kısmını
görünmez kısmından ayırıp ve sınırlayıp, yerkürenin altı ve üstü bununla
bilinmiştir. Bu ufuk dairesi nice kısım bulunmuştur. Biri hakiki ufuktur
ki, yerküreyi ikiye böler, büyüktür. Biri hissî ufuktur ki, çeşitli
yerlerde oturanların görüşüne göre değişir, küçüktür. Biri düz ufuktur ki,
ekvatora mahsustur, büyüktür. Bu dairede, güneşin doğuş ve batışı düz bir
biçimde döner bulunmuştur. Onun için bana düz ufuk denilmiştir. Biri eğimli
ufuktur ki, düz uygun gayrisi bilinmiştir, yani bütün eğilimli ufuklar,
âlemin iki kutbundan bir tarafa eğilimli bulunmuştur. Şu halde feleğin ve
yerin her yönünde olan her cüzünde, ufuk itibar olunmuştur. Doğuş ve batış,
onların çoğunda düz olmayıp, eğik bulunmuştur. Doksanıncı enlemdeki o yer,
yerin kutbudur. Feleklerin dönüşü burada değirmen bilinmiştir. Zira ki ufuk
dairesinin iki kutbunun biri tepe noktası, biri ayak noktasıdır. Şu halde
doksanıncı enlemde ufuk ile güneşitleyici biri birine çakışık olup,
kutupları bitişik sayılmıştır. Hissî ufkun çapının mesafesi, yeryüzünde,
yirmiikibin beşyüz adımdan fazla değildir, denilmiştir.
Günyarısı dairesi, yer değiştiren bir büyük dairedir ki, âlemin iki
kutbundan ve belirlenmiş olan başucu noktasından geçip, güneşitleyici daire
ile ve ekvator ile kesişir bulunmuştur. Felekleri ve yeri ikiye bölüp, bir
kısmı doğu, bir kısmı batı olmuştur. Gece yarısı ve gün ortası bununla
bilinip, belirlenmiştir. Güneşitleyici ve ekvatorun her parçasına, bir
günyarısı itibarı mümkün olmuştur. (Ekvatorun her derecesinden bir
günyarısı dairesi (meridyen) geçtiği farz olunmuştur. Topla üçyüzaltmış
eder.)
Dört küçük daire ki, ekvatora paraleldirler. Onların ikisi burçlar kutbu
dönenceleri ve biri yaz dönüm noktasıdır ki yengeç dönencesidir. Biri kış
dönüm noktasıdır ki oğlak dönencesidir.
Şimdi bu sekiz daire ile yerin bütün işleri belirlenmiş ve zabtedilmiştir.
(Hakim ve yaratıcı olan Allah münezzehtir.)
 
 İkinci Madde
 
Yerkürenin dört daire ile beş kısma bölündüğünü bildirir.
 
Ey aziz malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: İki kutup ve iki
dönenceleri olan dört küçük daire, yerkürenin tamamını beş kısım etmiştir
ki; her bir kısmı iki küçük daire arasında veya bir daire ortasında bulunan
mesafedir. Şimdi bu beş kısmın biri dönenceler arasında olduğundan, buna:
Yakıcı bölge adı verilmiştir. Çok sıcak olduğundan dolayı, eskiler, meskun
değil sanmışlardır. Bu iki dönence arası kırkyedi derece mesafedir ki,
ekvator buranın ortasında bulunmuştur. iki kısmına, soğuk bölge
denilmiştir. Zira ki bunlar, güneşin yürüyüş yolundan uzak olduğundan, çok
soğuktur. Bunun için eskiler meskûn değil sanmışlardır. Bu iki kısım,
burçlar kutbunun iki dönüş yeri arasında iki dönüş uzaklığıdır. Her birinin
enlemi, yerin kutbuna varıncaya dek yirmiüçbuçuk derece bulunmuştur. Bu iki
kısım dahi kendi kutupları adıyla isimlendirilmiştir, (kuzey kutup, güney
kutup). Geri kalan iki kısım ise mutedil bulunmuştur. Bunlar meskûn olup,
imar edilmiştir. Kuzey kısmı yengeç dönencesi ve burçlar kutbunun kuzey
dönüş yeriyle sınırlanmıştır. Güney kısmı oğlak dönencesinden burçlar
kutbunun güney dönüş yerine varıncaya dek olan mesafe bulunmuştur. Her
birinin enlemi mesafesi, kırküç derece ölçülmüştür.
Bu beş bölgenin sakinleri, gölge ve yer yönüyle biribirinden ayrılmıştır.
Gölge yönünden, soğuk bölge sakinlerine değirmentaşı adı verilmiştir. Zira
ki onların gölgesi, ufkun yüzeyinde değirmen taşı gibi döner bulunmuştur.
Mutedil bölge sâkinlerine eğimli denilmiştir. Çünkü bunların gölgesi, öğle
vakti olduğunda bir tarafa eğilir bulunmuştur. Sıcak bölge sakinlerine iki
gölgeli denilmiştir. Zira ki ekvatorda bulunanların gölgesi, öğle vaktinde
kâh güneye, kâh kuzeye düşer görülmüştür. Güneş, senede iki defa iki
eşitlik noktasında bulunduğunda, başuçlarına gelip, günortasında gölge
yok olmuştur. Onlardan güneşin en uzak oluşu, dönenceye vardığında
bulunmuştur. İki dönence altında bulunanların başuçlarına güneş, senede bir
kere gelip, günortasında gölgeleri yok olmuştur. Onlardan güneşin en uzak
oluşu, dönenceye vardığında bulunmuştur. iki dönence altında bulunanların
başuçlarına güneş, senede bir kere gelip, günortasında gölgeleri
yok oluştur. Dönenceler ahalisinin başucu noktalarına yakın olan âlemin
kutbu, sürekli ortada görünmüştür. Karşısı olan âlemin kutbu ise sürekli
gizli kalıştır. Bunların gölgeleri bir bulunmuştur.
Yer yönünden hepsi üç kısma bölünmüştür. Bir kısmı ekvator sâkinleridir ki,
batıdan doğuya, güneşin doğuşundan sonuna dek bir dönüş yerinde ve bir
enlemde düzülüp kalanlardır. İkinci kısım, ekvatordan iki tarafa aynı
uzaklıkta olan enlemlerde düzülüp, nizam bulanlardır. Üçüncü kısım,
ekvatora iki taraftan paralel enlemlerde, biri başucunda biri ayakucunda
(kutuplar) sâkin olanlardır. (Vallahi âlem.)
 
 Üçüncü Madde
 
Meskun olan dörtte birin hakikî yedi iklime bölündüğünü bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar, dörtte bir meskunu, gece ve gündüz
farkları itibariyle bir nice bölüm edip, her birine bir iklim adını
vermişlerdir. Yerkürenin kuzey yarısını açıklayıp, ona kıyasla, güney
semtine gitmişlerdir. Bütün yerküreyi altmış iklime bölmeye yetmişlerdir.
Hakiki iklimleri bölümünü, kâh en uzun gün ile ve kâh aylar sayısıyle
belirlemişlerdir. Çünkü ekvatorda oturanlara göre, gece ve gündüz sürekli
onikişer saattir. Bundan sonra kuzey kutbu ve güney kutbu tarafına
ekvatordan uzaklaştıkça, gece ve gündüz farkı ona göre çoğalır. Bu durumda
bu ekvatora paralel enlem daireleri farz edip, her iki daire arasına bir
iklim demişlerdir. O şartla ki, onda en uzun gün, ekvator semtinde bulunan
bir öncekinden yarım saat fazla ola. Bu taksimle beldelerin tabiatları ve
yerleri, gece ve gündüz farkları toplu olarak belirlenmiş ve bilinmiştir.
Zira ki, bir enlemde bulunan beldeler, tabiat ve yer bakımından müşterek
olup, eşit gelmiştir.
Birinci iklimde üç daire farz olunmuştur. Biri iklimin başlangıcı, biri
ortası ve biri sonundur. Kalan iklimlerin her birinde ikişer daire
farz olunmuştur ki, iri iklimin sonu, biri ortasıdır. Zira ki geçen her
iklimin sonuç dairesi, öncekinin başlangıcını belirlemiştir. Eski
filozoflar, iklimleri yedi iklime hasredip, ellinci enlemden yukarıda iklim
düşünmemişlerdir. lakin sonrakiler, yedi iklimin ötesinde olan yerleri
mamur ve meskun bulup, altmışaltıbuçukuncu enleme dek yani burçlar kutbu
dönüş noktasına varıncaya dek, en uzun gününe yarım saat ekleyerek
yirmidört iklim bulup; ondan en uzun güne birer ay ekleyerek, doksanıncı
enleme ulaşıncaya dek bölmüşler ve hepsini otuz iklim itibar ve tayin
etmişlerdir.
Ekvator bölgelerinin çoğu deniz olduğundan, çoğunluğa göre birinci iklimin
başlangıcı onikibuçuk derece enleminde farz olunmuştur. O bölgenin en uzun
günü dahi, yaklaşık onikibuçuk saat bulunmuştur. En uzun güne birer çeyrek
saat eklendiği yer, bu iklimin ortasıdır. En uzun günün onüç saat olduğu
yer, birinci iklimin sonu ve ikincinin başlangıcıdır. Bu durumda, her
iklimde en uzun gün, bu minval üzere, yarım saat eklemek şartıyle,
yirmidördüncü iklimde en uzun gün yirmidört saata ulaşmıştır. Burası, kuzey
burçları kutbunun dönüş yeridir. Lâkin bu iklimler biribirinden küçüktür.
Zira ki, birinci iklimin ienişliği ve uzunluğu mesafesinden, ikinci
ikliminki daha kısa ve daha küçük olup; bütün iklimler bu tertip üzere
biribirinden dar ve az bulunmuştur. iklimlerin enlemi, ekvatordan
başlatılıp, doksanıncı enlemde tamam olmuştur. En uzun iklim, batı
okyanusunda olan Halidat adalarından başlatılıp doğu okyanusunda son
bulmuştur. (Kanarya adalarının batı tarafında bulunan adalar.)
 
 Dördüncü Madde
 
Yedi meşhur iklimin hududuna bulunan mamur memleketleri ve her birinde olan
yüksek dağları, akan büyük nehirleri ve ahalisinin renklerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Dörtte bir oturulan
yeri yedi iklime taksim eden eski filozoflar, her bir iklimi nice meşhur
memleketlerle sınırlayıp, belirlemişlerdir. Nice delillerle tecrübe ederek
sınayıp, araştırmasına yetmişlerdir. Zira ki otuz ve kırk sene zarfında
niceleri bu dörtte bir meskun yeri seyahatle baştan başa gitmişlerdir.
Birinci iklimin mesafesi; atı okyanusundan, Berber ülkesinden, Nebür'den,
Habeş'ten, Hadramut'tan, Sebe'den, Güney Yemen'den, Güney Sind, Hint ve
Çin'den geçip, doğu okyanusunun bazı adalarına uğrar, bilinmiştir. Bu
ikimde yirmi yüksek dağ ve otuz büyük nehir telaşa ve seyrolunmuştur.
Buranın ahalisinin hepsi siyah bulunmuştur. İkinci iklimin mesafesi; batı
ve kuzey şehirlerinin tümünü, Sudan'ı, Kuzey Arap adasını, Yemen'i, Mekke,
Medine, Taif, Katif, Bahreyn ve hürmüz şehirlerini, Hint, sind, Maçin ve
Çin ortalarında bulunan şehirleri geçip, doğu okyanusu adalarının
ortalarına ulaşır bulunmuştur. Bu iklimde yirmiyedi yüksek dağ ve yedi
büyük nehir seyr ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisi siyaha yakın esmer
müşahede olunmuştur. Üçüncü iklimin mesafesi; batı okyanusundan gelip,
kuzey Afrika şehirlerinden ve Mısır'dan geçip, Kudüs, Şam, Küfe, Bağdat,
Basra, Şiraz, İsfahan ve Fars memleketinin tümünden, Hint, Çind, Maçin ve
Çin'in kuzeyinden geçerek, doğu okyanusu adalarına ulaşmıştır. Bu iklimde
otuzüç yüksek dağ ve yirmi büyük nehir seyrolunmuştur. Buranın ahalîsi
buğday benizli esmer bulunmuştur. Dördüncü iklimin mesafesi akdenizin
tamamıdır. Okyanus olan Sebte boğazından, Endülüs, İspanya ve Galyanın,
Firengistan ve Rumeli'nin güney taraflarından geçip, Akdeniz'in ve
Anadolu'nun güney yarılarından geçer, Trablus, Antakya, İskenderun, Halep,
Erzincan, Diyarbakır, Musul, Tebriz, Erdebil, Kazvin, Tus, İran dağlarının
kuzeyi, Lahor, Keşmir ve Horasan'dan, Hint ve çin'in kuzeyinden geçip, doğu
okyanusunda bulunan adalara ulaşır bilinmiştir. Bu iklimde yirmibeş yüksek
dağ ve yirmiiki büyük nehir seyr ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisinin
tümü beyaza yakın esmer müşahede olunmuştur. Beşinci iklimin mesafesi; batı
okyanusundan, İspanya kuzeyinden, Akdenizin kuzey yarısından geçip, Anadolu
şehirlerinin çoğu, sivas, Erzurum, Şirvan ve Hazer denizinin güney
yarısında olan Keylan ve Cam emsali şehirleri geçip, Maveraünnehr, Harezm,
Semerkant ve Buhara, Türkistan ve Tataristan'ın güneyi, Deşt-i Kebir,
Tibet, Çin seddinin kuzeyi, Tebük'ün güneyi, Hıta ve Hıtan memleketlerinden
geçip, doğu okyanusa uğrar bilinmiştir. Bu iklimde otuzüç yüksek dağ ve
onbeş büük nehir sayılmıştır. Buranın ahalisinin tümü beyaz bulunmuştur.
iklimlerin en ılımlısı dördüncü iklimdir. Sonra bunun iki tarafında
komşuları bulunan üçüncü ve beşinci iklim ona eklenmiştir. Zira ki bu üç
iklimin suyu ve havası letafetinden ahalisinin çoğu batınî ve zâhiri
kuvvette, güzellik, hüner ve olgunlukta itidal üzere bulunmuştur.
altıncı iklimin mesafesi; batı okyanusundan, firenk memleketlerinin
kuzeyinden ve Rumeli memleketleri kuzeyinde bulunan şehirlerden ve
İstanbul'dan ve Karadeniz'in güney ve kuzeyinde bulunan memleketlerden ve
Azak'tan geçip, Gürcistan'a, Gece, Tiflis, Varna ve Gökçe denizden (Hazer)
Şirvan'ın kuzeyine, Derbent kalesinden Dağıstan ve Ejderhane memleketlerine
uğrayıp, Hazer denizinin kuzey yarısından geçip, Seyhun nehrinin geriinde
olan Karakalpak ve Özbek, Çağatay ve Kaşgar, Ulungay ve Türkistan
memleketlerinden, Tataristan ve Dest-i Kebir'in kuzey yarılarından, Hıta ve
Hıtan memleketlerinin kuzeyinden geçip, doğu okyanusunda bulunan adalara
ulaşır bulunmuştur. bu iklimde onbir yükse dağ ve kırk büyük nehir sayılmış
ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisi sarıya meyyal beyaz müşahede
olunmuştur. Bu iklimin soğuğu şiddetli iken yine itidal üzere bilinmiştir.
Yedinci iklimin mesafesi; batı okyanusu sahilinden, Portekiz ve
İngiltere'den geçip, Kıpçak, Tesalya, Bulgaristan ve Rusya'dan, Hazer
şehirlerinin kuzeyinden geçip, Deşt-i Kebir'den, esi Tataristan'ın
kuzeyinden ve İskender seddinden geçip, batı okyanusta bulunan adalara
uğrar bilinmiştir. Bu iklimde onbir yüksek dağ ve kırk büyük nehi
seyrolunmuştur. Buranın ahalisi kızıla meyyal beyaz bulunmuştur. Bu yedinci
iklimin sonu ellini enlem tayin olunmuştur. En uzun gün onda, tamam onaltı
saat bulunmuştur.
Esi filozofların görüşlerine göre, yedi iklim bunlardır, ki açıklanmıştır.
Fakat sonraki filozofların görüşleri üzere taksim olunan yirmidört iklimin
hudutlarının belirlenmesi, ilerideki cetvelde olan rakamlara havale
kılınmıştır.
 
 Beşinci Madde
 
Yedi iklimin ötesinin mamur bulunduğunu, doksanıncı enleme değin
keşfederek, iklimler itibar olunduğunu ve yedi iklimi her birinde en uzun
günün bilindiğini ve en uzun günden her bir iklimde, şehirlerinin yerinin
belirlendiğini bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, gerçi eski astronomlar, yedi iklimin ötesini
iltifat ve itibar etmeyip, yedi ikile hasar ve kasr etmişlerdir. Lakin
sonraki astronomlar, tıpkı yedi iklimdeki gibi,en uzun gününe yarım saat
eklendikçe bir iklim itibar edip; ekvatordan en uzun günün yirmidört saat
olduğu yere değin, ki o burclar kutbu dönencesidir, yirmidört iklim
seçmişlerdir. Lakin ondan yerin kutbuna yani âlemin kutbu altına varıncaya
dek yarım saat ekleme kaidesinin yürümesi mümkün olduğundan, en uzun gün
birer ay arttıkça, bir iklim itibariyle iki kutup arasını dahi altı iklime
taksim edip, doksanıncı enleme dek, tümünü otuz iklim belirlemişlerdir.
Yedi iklimin ötesini araştırmak için kutup dönencesi altına değin
gitmişlerdir. Oraları meskûn bulup, halkını surette insan, sîrette hayvan
emsali eksik ve bilgisiz müşahede etmişlerdir. Kutup dönencesi altında bir
kavme yetmişlerdir ki hepsi it ağızlı ve it huylu, biri biriyle itlik
ederler ve it gibi yaşayıp, it dirliğinde olurlar. Kışın şiddetinden on ay
müddetinde it gibi yerlere girerler. Onlar ne din bilirler, ne mezhep; ne
meşrep ne de sanat ederler. Ne süs ne ibadet bilirler. Ne âdet, ne letafet
ve ne nezafet bilirler, ne iffet. suretleri icabı muamele ederler. Orada
bir büyük dağ bulunmuştur ki, ikibuçuk fersah yüksekliği alınmıştır. Dağın
altında altın madeni yanıp, tepesinden dumansız ateşin havaya çıktığını
görmüşlerdir. Dağın etrafından çok sıcak kaynaklar fışkırıp, büyük nehirler
olmuştur ve uz tutmuş olan kuzey okyanusa dökülüp; deniz, suların
sıcaklığıyle çözülüp, ılımıştır. Denizin o sahilleri donmuş olmayıp,
balıklar o semte gelip doluştur. buraların ahalisi, o balıkları avlayıp ve
yiyip, uzak beldelere satıp; onunla hayvan derileri alıp, giyinirler. Oraya
sürekli kar yağdığından, on ay sıcak nehirler ile ılımanlaşmış hamamlarda
kalırlar. iki ay kadar yaz olur ki, hamamlardan dışarıya çıkarlar. Orada
yaşayanlara, âlemin güney yarısı sürekli ufkun altında olduğundan hiç
görünmez. Kuzey yarısı ufkun üstünde olduğundan sürekli görünüp; yıldızların
ve feleklerin hareketi burada değirmen gibi döndüğünden, o yerden
doksanıncı enleme varıncaya değin, en uzun gün hafta ve ay ilavesiyle altı
aya ulaşır. Zira ki güneş, açıklanan batıya yönelik hareketiyle koç
burcunun başlangıcına geldiğinde; doksanıncı güney enleminde bir derece
kadar yeryüzünden batıp doksanıncı kuzey enleminde karanlık oan bir deree
kadar yeryüzünden batıp, doksanıncı kuzey enleminde karanlık olan bir
derece kadar yere doğup; atı ayda kuzey burçlarını dolaşıncaya dek, güney
kutbunda bir gece, kuzey kutbunda bir gün olur. Çünkü güneş, terazinin
başlangıcına oluşur ve güney burçlarında olu. Yerin kuzey kutbundan batıp
yine güneyinde doğar. Altı ayda o burçları kat edinceye dek, kuzey semtinde
yerin bir derecesi yine karanlıkta kalıp, oralarda bulunan deniz donar.
Güney semtinin dahi durumları, kuzeye kıyasla bilinir. Şu halde kuzeyin
gündüz zamanı, güneyin gecesidir; güneyin gündüz zamanı, kuzeyin gecesidir.
(Gece ile gündüzü birbirine dönüştüren Allah münezzehtir.
Bir iklimde en uzun günü bulmak lazım gelirse, o kaçıncı iklimse yarısını,
oniki buçuk saat üzerine eklemekle elde edilir. Mesela beşinci iklimde
bulunan erzurum'da iklim sayısının yarısı olan ikibuçuk, onikibuçuk üzerine
ekense, onbeş olur. Bu durumda açıklığa kavuşmuş olur ki, beşinci iklimde
en uzun gün onbeş saattır. Bu kıyas üzere, en uzun günden, şehrin kaçıncı
iklimin ne semtine düştüğü de bilinir. Mesela şehrimiz Erzurum'un en uzun
günü, onbeş saat oniki dakikadır. Şu halde bu sayının onikibuçuğu
çıkarılıp, kalan ikibuçuk ile oniki dakikanın iki katı alınsa elde edilen
beşten iklim sayısı, yirmidört dakikadan şehrin yeri ortaya çıkar. Yani
bilinir ki, şehrimiz Erzurum beşinci iklimin ikinci yarısının sonlarında
bulunmuştur. Zira ki, her bir iklimi enlem mesafesi yarım saat fazladır ki,
otuz dakikadır. İklimi yarısı, çeyrek saattir ki, onbeş dakikadır. Bu
durumda onbeş dakikada bulunan şehir, iklimin ortasında; onbeşten eksik
bulunan şehir, iklimin evvelindedir. Şehrimiz Erzurum gibi onbeşten fazla
bulunan şehir, iklimin ikinci yarısındadır. Eğer onikibuçuk çıkarılıp,
kalan ikibuçuk, dörde bölünse paralel dairenin sayısı elde edilir. Zira ki
beş iklimin on dairesi olur. Kalanları buna kıyas ile bulunur. Şu halde
ekvatordan doksanıncı kuzey enleme varıncaya dek iklimlerin durumları e
tavırlarla bilindiyse; sonraki astronomlara göre güney tarafının durumları
aynen böyle bilinir. Yani orada da otuz iklim taksim olunur. Zira ki
dünyanın yarısı, ekvatordan kuzey tarafa düşmüştür. Mesela dörtte bir
meskun yerin ekvatorun güney tarafında iklim ola. Kamer dağlarından geçip,
Nil nehrinin kaynağından dolaşır. İkinci iklim, kış dönüm noktası altından
geçip Kortanş burnuna uğrar. Zira ki, sonraki astronomlar o tarafta otuzüç
derece enleminde nice memleketleri bulmuşlardır. Buraların ahalisinin tümü
putperesttir. Şu halde iklimlerin tümünün sayısı ve paralel daireleri, en
uzun günleri, enlemleri ve mesafeleri bütün bunların sayıları bulunmak
murat olunursa, az sonra vereceğimiz cedvelden malum olur. (Mülkünde olanı
en iyi bilen Allah'dır).
 
 Altıncı Madde
 
Oturulan yerlerin ve şehirlerin mizacını bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: su ve hava, arazi
farklarına bağlı olduğundan, oturulan yerlerin farklılığı hasebiyle
değişik olmuştur. Allah'ın kudretiyle çeşitli tesirlerinden yerin mizacı
ile aynı olup, su ve hava, toprağa uymuştur. Her yerin mizacı aşka bir tarz
olduğu için, her şehir kendi ehlini, kendi mizacı gereğince terbiye
etmiştir.
Sıcak yerlerin mizacı, kendi ehlini kara ve kıvırcık saçlı, hazmı zayıf,
bozuşması kuvvetli, rutubeti az, kalbi korkulu, bedeni yumuşak, düşüş ve
ihtiyarlığı çabuk etmiştir. Habeş şehirleri gibi. Zira ki onları
sâkinlerinin ömrü, ancak otuz seneye gitmiştir. Yaşı kırka varan pek nâdir
olur. Soğuk yerlerde oturanların mizacları, kendi ehline şecaat ve kuvvet
bahşedip, hazımlarını kolay ve rahat kılmıştır. Şu halde soğuk yerler
rutubetli de olursa, kendi ehlini, etli, yağlı, cüsseli ve geniş edi,
genellikle bedenleri arave ve nezaket bulup, beyaz ve berrak olmuştur.
Yazları mutedil olup, kışlarının soğuğu şiddet bulmuştur. Rutubetli
yerlerin izacı, kendi ehlini, güzel yüzlü, yumuşak sözlü edip, onlara
gevşeklik ve mutedil bir yazla kış verip, humma, basur, ishal ve cilt
hastalıklarını çoğaltmıştır. Kuru yerlerin mizacı, endi ehlinin deri, mizaç
ve dimağlarını kurutup, yazlarını sıcak ve kışlarını soğuk eylemiştir.
Yüksek yerlerin mizacı, kendi sakinlerine sıhhat ve kuvvet verip, çoğunu
iyi ahlakla mesrur, ilim ve kemal ile mamur, güzellik ve cemal ile nurlu,
uzun ömürle ömürlü etmiştir. Çukur yerlerin mizacı, kendi mahpuslarına gam
ve kede içinde sıcak ve durgun su verip, onları havasıyle hummalı,
kesafetiyle sıkıntılı, anlayışlarını az ve mizaçlarını illetli etmiştir.
Açık ve taşlı yerlerin mizacı, kendi çevresindekilerin bedenlerini
kuvvetli, saçlarını çok ve boylarını kısa edip, çoğunu çekî ve reşit;
azlarını sıcak ve şiddetli etmiştir. Onlarda kuruluk ve seher çok
olduğundan, savaş ve dövüşe galip olmuşlardır. Karlı dağların mizacı,
öteki soğuk şehirler gibi kendi ehlini tertip edip, karı bâki kaldıkça,
temiz rüzgârıyle onları temiz etmiştir. Deniz çevresindeki yerlerin mizacı,
kendi ehline sıcaklık ve soğukluğu mutedil edip, rutubetini kuruluğu
üzerine üstün etmiştir. Kuzey memleketlerinin mizacı, soğuk beldeler ve
soğuk mevsimler gibi olup, kendi ehlinde asrî hastalıklar çok, karınlarında
safra toplanmasını az etmiştir. O şehirlerinin sakinlerinin hazımları
kuvvetli ve ömürleri uzun olmuştur. Zira ki onların çoğu yüz yıldan fazla
yaşamıştır. onlarda bozuşma az ve damarları dolu olduğundan ve damarları da
geniş olduğundan burun kanaması çok olmuştur. Yaraları az olup, çabuk şifa
buluştur. bedenleri kuvvetli, kanları temiz ve yürekleri ateşli olduğundan,
çoğu yırtıcı hayvan vasıflarıyle dolmuştur. Güney taraflarının izacı, sıcak
şehirler ve mevsimler hükmünde olup, sularının çoğu acı ve tuzlu
bulunmuştur. ehlinin başları rutubet maddeleriyle dolu, hisleri illetli,
azaları gevşek, iştihaları az, mide ve şehvetleri zayıf müşahede
olunmuştur. Yaraları zor şifa bulur. Kadınları, hastalıklarla çocuklarını
düşürüp, çocukları az ve hayızları çok olur Cümlesine sara ve çeşitli humma
isabet edip, basur istila etmiştir. Hatta otuz yaşını geçen, felçli olup
gitmiştir Doğudaki oturulur yerler ki, doğusu açık olan şehirlerin mizacı
sahih ve hoş bulunmuştur. Zira yki güneş, o şehirlerin ahalisi üzerin
doğup, havalarını ılımlı ve temiz kılmıştır. Batı bölgeleri i doğudakilerin
aksi olmuştur. O bölgelerin mizacı, rutubetli ve yoğun kalmıştır. Zira ki
batı bölgeleri ahalisi üzerine güneş, gündüzde şule salmaz, ta yükselip
etrafı ısıtmadıkça üzerlerine gelmez. Şu halde onların soğuk geceleri
ardınca güneş, üzerlerine fecaatle doğup, on an içinde sıcaklığıyle istila
ettiğinden, buraların halkı balgamla olmuştur.
Açıklanan yerlerin birini seçip, vatan murat eyleyen seyyahlara gereklidir
ki, önce o yerin yükseklik ve alçaklığında, açıklık ve kapalılığında olan
özelliklerini ve o şehrin komşusu bulunan dağlar, madenler ve buharların
mizaçlarını ve yönlerini bilip; ondan şehir halkının hastalık ve sıhhatle,
hazım ve şehvette, güzellik ve surette, ahlak ve sürette, meşrep âdette,
mezheb ve iffette haim olan durumlarını tecrübe kılsın. Bundan sonra
binalarının dışını; genişliği ve içi yüksek midir, kapı ve pencereleri
doğuya açık veya kuzeye dönük müdür, bilsin. Zira ki, binanın
şartlarındandır ki , evin içi geniş ve yüksek, kapı ve pencereleri y a
doğuya veya kuzeye açık ola. ta ki sabah rüzgârı ve kuzey rüzgârı o eve
dola. Onunla ev mamur olup, evdekiler ondan her an hayat ve can bulurlar.
Gönülleri hoş olup, bedenleri sıhhat ve âfiyetle kala. şu halde bina
işlerinde önemli ve lüzumludur ki, seher yelini ve kuzey rüzgârını evin
içine dâhil ve güneşin şuası yerine âsıl ve havasının salahı doğu güneşi
ile hâsıl ola. Gerçekte ki, temiz, latif, akıcı, soğuk ve tatlı olan
nehirleri, eserek dolaşıp gelen seher yeli ile nedim ve yâr olup, iştiyak
ile teneffüs etmek, cana safa, cisme şifa ve kalbe ciladır.
Bu konuları resmeden dairelerin burada toplu olarak verilmesi münasip
görülmüştür.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

26-BÖLÜM

  

26-BÖLÜM:026:
 
SEKİZİNCİ BÖLÜM
 
Boylam ve enlem daireleri ile yerkürenin satranç ve evleri misali
bölünmesini; enlem ve boylamın tayini ile yeryüzünde bulunan beldelerin ve
yerlerin yerlerinin ve yönlerinin birbirlerine uzaklık ve yakınlık
bakımından nispetlerini; hint dairesiyle zeval çizgisi, itidal çizgisi ve
kıble tesbitini; âlemin kutbu tarafında bulunan kutup yıldızının yüksekliği
ve alçaklığıyle meridyen derecelerinin mesafe ve miktarını ve bunların
bilinmesiyle yerkürenin çapının çevresini ve yüzölçümünü bulmayıp kara ve
denizi, ölçü ve seyirle çeşitli noktalarının mesafelerini; dörtte bir
oturulan yerin burçlar üçgeniyle yedi gezegene mensup olan belde ve
yönlerini; zamanın oniki hayvan üzerinde deveranından yeryüzünde olan
tesirleri altı madde ile hakîmâne açıklar ve ortaya koyar.
 
Birinci Madde
 
Enlem ve boylam daireleri ile yerkürenin satranç evleri gibi bölünmesini,
enlem ve boylamın belirlenmesiyle yeryüzünde olan belde ve yörelerin ve
yönlerini, birbirlerine uzaklık ve yakınlık yönüyle nispetlerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar ve geometriciler, yerküre üzerinde
onsekiz günyarısı dairesi ve ekvatordan kuzey ve güneye sekiz enlem dairesi
resim ve farzedip; her daireyi üçyüzaltmış dereceye bölmüşlerdir. Şu halde
günyarısı daireleri ile boylam dereceleri ve ekvatora paralel olan enlem
daireleri ile enlem dereceleri belirmenmiş olup, hery iki daire arası onar
derece olarak belirlenmiştir. İklim enleminin başlangıcı ve beldenin
enlemi, ekvatordan iki tarafa seçilmiş ve itibar olunmuştur. Biri kuzey
enlemi, biri güney enlemi bulunmuştur. İklimin başlangıç boylamı ve
beldenin başlangıç boylamı itibar olunan batı okyanusunda Halidan
adalarının günyarısı dairesi ile (Green Wich meridyeni) güneşitleyici
dairenin kesişme noktasından farzolunan beldenin günyarısı dairesiyle
güneşitleyici dairenin kesişme noktası arasında, güneşitleyiciden vâki olan
yay ile o beldenin boylamı bilinmiştir. Beldenin enlemi, başucu noktası ile
güneşitleyici arasında o beldenin günyarısı dairesinde vâki olan yaya ıtlak
olunmuştur. Bu beldenin enlemi, gerek güney ve gerek kuzey semtinde olan
âlemin kutbunun yüksekliğine ve semt farkı kutbunun düşüşüne eşit
bulunmuştur. Bu enlem ve boylam tayiniyle yeryüzünde vâki olan belde ve
yörelerin yerleri ve yönleri, birbirlerine uzaklık ve yakınlık yönüyle olan
nispetleri yaklaşık olarak bilinmiştir.
İki beldenin birbirinin ne semtinde bulundukları açıktır. Mesela temiz
beldeniz Erzurum'un (Grinviç)'ten boylamı, yetmişyedi derecedir. Ekvatordan
enlemi, yaklaşık kırk derecedir, denilip; Mısır'ın boylamı altmışüç derece,
enlemi otuz derecedir denildiğinde: Mısır, Erzurum'un güney batısı yönünde
ve Erzurum, Kahire'nin kuzey doğusu tarafında bulunduğu bilinir. Zira ki,
Mısır'ın boylamı Erzurum'dan eksik olduğundan, batısına ve enlemi eksik
olduğundan güneyine düşmesi gerekir. Erzurum'un boylamı, Mısır'ınkinden
fazla bulunduğundan, doğusunda ve enlemi dahi fazla olduğundan, kuzeyinde
bulunmak gerekir.
iki beldenin arasında bulunan mesafenin uzaklığını bilmek için kaidesi
budur ki: Önce bakılır eğer iki beldenin enlemi uygun ve boyları farklı ise;
boylamlarının farkı, aralarındaki uzaklığı verir. Erzurum ile Tokat gibi.
Eğer iki beldenin boylamı aynı, enlemi farklı bulunsa, bu surette de
enlemleri arasındaki farklılık, aralarındaki uzaklığı verir. Erzurum ile
Musul gibi. Eğer iki beldenin hem enlemleri ve hem boylamları farklı ise,
bu surette aralarındaki uzaklık, dik dik açılı üçgenin kirişi (hypotonuse)
olur ki; açının bir kenarı, beldenin günyarısı dairesinden bir aydır. Bir
kenara,ı istenen beldenin enlem dairesinden bir yaydır. Onun kirişi bulunan
kenar, iki beldenin başucu noktalarından geçen daireden, iki belde arasında
vâki olan yaydır. Çünkü bu üç kanattan iki kanadın miktarı malûmumuzdur, o,
boylam ve enlem farklarıdır. Şu halde bu iki bilinen kenar ile ve kiriş
olan bilinmeyen kenarın miktarını bilmekte kolay yol budur ki: İki bilinen
kenarın kareleri toplamının karekökünü alırız ki, bilinmeyen kenarın
miktarıdır. İşte iki belde arasındaki uzaklık odur. Mesela Erzurum ile
Kahire'nin aralarındaki boylam farkı ondört derece ve elem farkı on
derecedir. Ondört ile onun kareleri toplamı ikiyüz doksanaltı hesap
olunmuştur. Toplamın kökü yaklaşık olarak onyedi bulunmuştur. Şu halde
Erzurum ile Mısır'ın arasının onyedi derece olduğu muhakkak bilinmiştir.
Diğerlerini de bu yolla biliriz. Bununla kıble tarafı dahi bulunur. Nitekim
bu, o bölümde tafsil olunacaktır. Hepsinin daireleri ise bölümün sonunda
verilecektir.
 
 ikinci Madde
 
Hint dairesi ile zeval çizgisi, itidal çizgisi ve kıble yönünün tesbitini
bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar ve geometriciler, Hint filozoflarının
icadı bulunan hint dairesinden zeval çizgisi olan günyarısı çizgisini ve
itidal çizgisini ve itidal çizgisi olan doğu ve batı çizgisini ve Mekke
yönü olan kıble semtini tespit etmişlerdir. Zeval çizgisini ve itidal
çizgisini bulmanın bir yolu budur ki0 Öce yeri öyle düzlersin ki, ortasına
su dökülse dört tarafına birden akar. Sonra onda bir daire çizip,
merkezinde dik bir çubuk dikersin. Bu, dairenin çapının dörtte biri kadar
olmalıdır. Onun dik olduğunu şakül ölçüsüyle veya dairenin çevresinin üç
yerinden çubuğun tepesi arası eşit olduğundan bulursun. Zevalden önce
gözetlersin, ta ki çubuğun tepesinin gölgesi o daireye girdiğinde, batı
semtinden çevreye ulaştığı noktayı nişan edip, zevalden sonra, onun
daireden çıkışı vaktinde, doğu tarafından çevreye ulaştığı noktayı işaretle
bilirsin. O anda iki nokta arasında dairenin çevresinin kuzeyi bulunan yayı
ikiye bölüp, o yarıdan bir düz çizgi çıkarırsın ve merkezden geçirip
çevreye değin gidersin. İşte günyarısı çizgisi odur. Çubuğun gölgesi o
çizgiden uzaklaştığında, öğle vaktinin başlangıcı olur. Bu çizgi o daireyi
ikiye böler. O iki bölümün ortalarından bir düz çizgi çekersin ki,
günyarısı çizgisini merkezde dik bir açıyle keser, doğu ve batı çizgisi
odur. Bu işlem, en uzun günde daha sıhhatli olur. Zira ki gölgenin girişi
ile çıkışında asla farklılık olmaz. Öteki yolu budur ki: Güneş iki itidal
noktasının birine iken, bu durumu tesbit murat olunsa, hemen güneşin ya
doğuşunun ya batışının gölgesinin istikameti üzere ufuk noktası
paralelinden çıkıp, hint dairesinin merkezine uğrayıp, çevresine ulaşan
benzer çizgi, doğu ve batı çizgileridir. Onunla merkezde dik bir açı üzere
kesişen çizgi, günyarısı çizgisidir. işte zeval çizgisi odur.
Kıble yönünü bilmek için, çizilmiş hit dairesinin çevresini, üçyüzaltmış
bölüme taksim edersin ki, her dörtte biri, doksan bölüm olur. Onu meskûn
beldenin ufku farzedip, kıble yönünün onun hangi noktası olduğunu bulursun
ki; ona dönük olan Kâbe'ye yönelmiş olursun. Şimdi aranan bu noktayı
bilmenin yolu budur ki: Önce Mekke-i Mükerreme'nin boylamı, batı
okyanusunda, eskiden mamur, şimdi denizle dolu olan Halidan adalarından
yetmişyedi derece olduğunu bilirsin. Ekvator enleminden yirmiiki derece
olduğunu bulursun. Bundan sonra meskîn beldenin boylam ve enlemini Halidan
adalarından ve ekvatordan alırsın. Eğer beldenin boylamı Mekke'nin boylamı
ile eşit gelip, beldenin enlemi, Mekke'nin enleminden fazla olursa, o
beldenin kıble semti, günyarısı çizgisinin ufku çevresine ulaştığı güney
noktasıdırki, onda namaz kılacak olan, güney noktasına yönelse, doğru
kıbleye yönelmiş olur. Şehrimiz Erzurum gibi. Zira ki beldemiz, Mekke-i
Mükerremenin, kuzey noktasında vâki olmuştur. Eğer beldenin boylamı Mekke
ile aynı olup, enlemi Mekke'den noksan olursa o beldenin kıble semti;
günyarısının ufuk çevresine kavuştuğu kuzey noktasıdır. Mekke-i
Mükerreme'nin güney noktasında vâki olan Yemen beldesi gibi. Eğer beldenin
enlemi, Mekke'ninkiyle aynı olup, boylamı fazla olursa, o beldenin kıble
semti, batı ve doğu çizgisinin ufuk çevresine bitişik olduğu batı
noktasıdır. Eğer beldenin enlemi, Mekke ile aynı olup, beldenin boylamı
Mekke'den eksik gelirse, o beldenin kıble semti, batı ve doğu çizgisinin
ufuk çevresine kavuştuğu doğu noktasıdır.
Kıble yönünü bilmenin bir yolu dahi budur ki: Güneş, ikizler burcunun
sekizinci derecesinde veya yengeç burcunun yirmiikinci derecesinde
bulunduğu günde; Mekke'nin boylamı ile belde arasında olan farkın her onbeş
derece mesafesi için bir saat ve her bir derece mesafesi için dört dakika
alıp, gözetlersin. Eğer beldenin boylamı Mekke'ninkinden fazla ise, güneş o
günde günyarısını alınan dakikalar ve saatler kadar geçtiğinde, çubuğun
gölgesi o anda kıble tarafında vâki olmuş bilinir. Beldenin kıblesi
gölgenin yönünün hilafına doğru bulunur. Umman beldeleri gibi. Eğer
beldenin boylamı, Mekke'den noksan ise, güneşin o günde günyarısına
gelmesine alınan saat ve dakikalar kadar kaldığında, çubuğun gölgesi o
saatte kıble semti hizasında vâki olur. Kıble yine gölgenin yönünün
hilafına gelir. Sudan beldeleri gibi. Zira ki güneş, oniki derecede
bulunduğu gün, başucu, Mekkelilere gelir bulunmuştur. Eğer beldenin enlem
ve boylamı, Mekke'nin enlem ve boylamından ziyade bulunursa, hint
dairesinin çevresi, güney noktasından başlayıp, iki boylamın arasında
bulunan fazlalık kadar, batı noktası semtine doğru sayarsın. Kuzey
noktasından da batıya o kadar sayıp, iki sonun arasını bir düz çizgi ile
birleştirirsin. Zira ki, dairenin merkezi olan farz olunmuş şehrimizden,
Mekke-i Mükerreme'nin batısı bulunmuştur. Dairenin batı noktasından, iki
enlem arasında bulunan fazlalık miktarı güney noktasına doğru ve doğu
noktasından aynı şekilde sayıp, iki sonun arasını yine düz bir çizgi ile
bağlarsın. Zira ki, varsaydığımız şehrimizde Mekke- Mükerreme güneye vâki
olmuştur. Bu iki muhal çizgi birbiriyle kesişirler. Şimdi dairenin
merkezinden bir çizgi çıkarıp, o kesişme noktasından geçirip, muhite
ulaştırırsın ki, kıble semti, o çizginin çevreye birleştiği noktadır.
Onunla güney noktasının arasında ufuk çevresinde bulunan farz olunmuş
beldemizin yayı, kıblesinin sapma yayıdır ki, onda namaz kılacak olan,
güney noktasından batıya, o yay miktarı sapmış olmak lazımdır. Ta ki,
kıbleye yönelmiş ola. Şimdi bu surette kıble semti, güneybatıdır. Acem
beldeleri gibi. Eğer beldenin enlem ve boylamı, Mekke'nin enlem ve
boylamından eksik bulunursa, belirtilen minval üzere kuzey ve güney
noktasından doğu semtine boylam fazlalığı ölçülüp, batı ve doğu noktasından
kuzey tarafına enlem fazlalığını sayıp, çizgilerle birleştirip, işlemi
tamam edersin. Bu suretin kıble semti kuzeydoğu olur. Habeş beldeleri gibi.
Eğer beldenin boylamı, Mekke'nin boylamından eksik, beldenin enlemi,
Mekke'inn enleminden fazla olursa kuzey ve güney noktasından doğuya boylam
fazlalığını ve batı ve doğu noktasından güneye enlem fazlalığını sayar ve
çizgilerle birleştirip, işlemi tamamlarsın. Bu surette kıble semti
güneydoğu olur. Rum beldeleri gibi. Eğer beldenin boylamı Mekke'den fazla,
enlemi Mekke'den eksik bulunup, kuzey ve güney noktasından batıya boylam
fazlalığı ve batı ve doğu noktasından kuzeye enlem fazlalığını sayıp ve
çizgilerle birleştirip, işlem tamamlansa; bu surette kıble semti kuzeybatı
olur.
Bazı beldelerin enlem ve boylamları bu bölümün sonunda açıklanacaktır.
 
 Üçüncü Madde
 
Alemin kutbu yakınında bulunan "cedy" adı verilen sâbit yıldızın yükseklik
ve alçaklığıyle yer derecelerinin uzaklık miktarını ve onunla yerkürenin
daire ve çap ve yüzölçümünü kıyas ile bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar ve geometriciler, yerkürenin kuşağının
ölçüsü ki, denizlerin ve karaların toplamıdır, yaklaşık yirmidörtbin mil
olduğu kararlaştırılmıştır. Çapının mesafesi, ona kıyasla, yedibin altıyüz
elli mil bulunmuştur. Yarıçapı, üçin sekizyüz onsekiz mil bilinmiştir.
Yerkürenin yüzölçümünün tamamı, yaklaşık, yirmibeşbin kere bin ve
üçyüzaltmışüçbin altıyüz otuzaltı fersah hesap olunmuştur. Bu kıyas üzere
yüksek cisimlerin dahi göklere uzaklıkları belirlenmiştir. Alemin
merkezinden ay feleğinin alt yüzeyinin uzaklığı yukarıda açıklandığı üzere,
yaklaşık otuziki yeryarıçapı kadar olduğu dört orantı kaidesiyle dahi
zabtolunmuştur. Çünkü feleklerde ve yer üzerinde sipat ve farz olunan
dairelerin hepsi, üçyüzaltmış dereceye ve her bir derece altmış dakikaya
bölünmüştür. Şu halde yerkürenin bir derece mesafesi kaç mil yer olur? Onu
belirlemek için geometriciler nice sahrada kıyas ve yüzölçümü alıp, bir
derece yeri, altmışaltı mil ve üç bölü iki mil bulmuşlardır.Bu kıyası o
yolla yapmışlardır ki; sonsuz bir sahranın bir yerinde, bir işaret nasb
edip, geceleyin onda cedy yıldızı ki, ona sâbit ve demir kazık derler. Onun
yüksekliğini rubu' ve üsturlap ile almışlardı. şimdi o yerden iki taife düz
bir hat üzere hareket edip; bir taife güney noktasına doğru gidip, biri
kuzey noktasına doğru gelmişlerdir. Gece oldukça o iki taife cedy
(demir kazık, kutup) yıldızının yüksekliğini alıp, gündüz oldukça düz olarak
yola devam etmişlerdir. Sabit yıldızları belirli yerdeki yüksekliğinden
güneye gidenlere bir derece noksan, kuzeye gidenlere bir derece fazla
olmakla, farklılık gösterdiği iki yerde durmuşlardır. Her irinde bir işaret
dikip, iki taraftan üç işaret arasını ölçüp, iki mesafeyi eşit olarak
altmışaltı tam üçte iki mil yer bulmuşlardır. Sonra o iki taife, o iki
yerin farkından yine kuzey ve güney dosdoğru gidip, o işaretler arasının
ölçülen milleri sayısınca mesafe ölçüp, nihayette kalmışlardır. Gece
olduğunda, her iki taife yıldızın yüksekliğini almışlardır. Yine tamamen
birer derece yükselme ve alçalma ile farkını bulmuşlardır. O zaman
altmışaltı tam üçte iki mil, üçyüzaltmışa çarpmakla dairenin tamamına,
ondan çapa, ondan yarıçapa ve ondan şüphesiz yerkürenin yüzölçümünün
tamamına vâkıf olmuşlardır. Aynı kıyasa birçok ülkelerde aynı sonuca
varmışlardır.
 
 Dördüncü Madde
 
Kara ve denizi ölçme ve seyr ile mesafelerinin cüzlerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar ve geometriciler ittifak ile
demişlerdir ki: Bu yer unsuru her şeyiyle bir tek küre yani bir yuvarlak
top şeklinde olup, boylam ve enlem olarak yani gerek batıdan doğuya ve
gerek güneyden kuzeye, ortasında kuşak misali farzolunan daire, üçyüzaltmış
dereceye bölünmüştür. Geometriciler; mesafesi üzere yeryüzü dümdüz dağsız,
vâdisiz farzıyla yerin bir derecesi yirmiiki fersahta ziyadece bulunmuştur.
Her fersah üç il ve her il üçbin zira ve her zira otuziki parmak ve her
parmak altı arpa -biri dik biri yan sıralanarak- takdir olunmuştur. Şu halde
bu takdirce yerin bir derecesi altmışaltı tam üçte iki mil bilinmiştir.
Zira hesabıyle bir fersah yer dokuzbin ziar bulunmuştur. Yerin bir
derecesi, yaya yürüyüşle, üç merhale kılınmıştır. Bir merhale yedibuçuk
fersah mesafe belirlenmiştir. Bir fersah, bir yürüyüş adımı ile bir saatte
kat olunduğu tecrübe kılınmıştır. Şu halde bir günde kat olunan mesafe,
yirmiikibuçuk mil bulunmuştur. Yerin bir derecesi mesafesi, tamam yüzbin
adım ve her bir adım dört ayak ve her yaak onaltışar parmak hesap
olunmuştur. Okyanusun kenarlarında ve körfezlerinde ve karada olan küçük
denizlerde bulunan gemilerin, orta bir yüzüşle bir güne altmış milden
ziyade deniz mesafesi kat olunup; denizciler katında bir mecra tabiriyle
bir derece yer takdir olunmuştur.
Kervan hareketi ve askerî yürüyüşle bir eyr derecesi üç merhaleye
bölünmüştür. Mesela Erzurum'dan bir günde Nendiban köyüne hareket etmek
gibi, itibar olunmuştur. Eğer yürüyüş ve hareket bundan hızlı olursa, ona
orta yürüyüş derler. Bir yer derecesi onunla iki merhale bulunmuştur.
Mesela bir atlının Erzurum'dan bir günde Aşkale'ye yürüyüşü gibi, kıyas
olunmuştur. Eğer hareket ve yürüyüş bundan daha süratli olursa, yerin bir
derecesi onunla bir merhale olup, mesela şehrimizden bir günde yaklaşık
Karakulak'a varmak gibi, tahmin olunmuştur. Şu halde birinci kısımda üçtebir
derece, ikinci kısımda yarım derece, üçüncü kısımda tamam bir derece bir
güne kat olunur, bulunmuştur. Velhasıl, top zeminin bir derece mesafesi, bu
hesap üzere yüzbin adımdır, artık değildir. İkiyüzbin ziradan ziyade
değildir. Zira ki bir zira iki ayakır ki, yarım adımdır. Bu kaideye göre
zihin akıl sahiplerine, toprak ve sudan ibaret olan top zemini, dağları ve
denizleri hesaba katmadan, düz bi çizgi üzere yürüyüşle ne kadar zamanda
dolaşılacağı ortaya çıkmıştır. Mesela temiz beldemiz Erzurum'dan yerküreyi
dolaşmak niyetiyle bir kimse batıya doğru hareketle, Tokat'tan Anadolu'dan
ve İstanbul'dan,Rumelinden, Firenkistan'dan geçerek, yeni dünyadan dolayıp,
güneşin yürüyüşüne uyarak, Çin ve Maçin'e ulaşır. Buradan Hit, Sint ve
Türkistandan, Semerkant, Buhara ve Turan'dan geçerek Şirvan denizinin güney
yarısından geçmekle, Gence ve Revan eyaletlerinden yine şehrimiz Erzurum'a
ulaşır. Böylece muradı hâsıl olur. Bir kimse bize nispetle batıdan gidip,
doğudan gelmiş olur. Bunun gibi top zemini enlemler doğrultusunda dolaşmak
isteyen kimse, şehrimiz Erzurum'dan çıkıp, kuzeye azimetle Karadeniz'in
doğu sahilinden, Fas, Abaza ve Azak'tan, moskova diyarından, yeni
keşfolunan Növözemle yerlerinden geçer ve güneş kuzey burçlarında iken,
kuzey kutbu altından geçmekle bize nisbet taban tabana ve yeraltından
yürüyerek, güneş güney burçlarına vardığında, güney kutba ulaşır. Buradan
okyanusla geçer ve Habeş memleketinden, Yemen'den, Mekke-i Mükerremie'den,
Medine-i Münevvere'den ve çölden geçip Musul'dan yine temiz beldemiz
Erzurum'a ulaşır. Bu kimse kuzeyden gidip, güneyden gelmiş olur. Bu
takdirce top zemimi enlem ve boylam doğrultusuyla yürüyüp dolaşmak, mutedil
bir yürüyüşle olursa, tamamen devri, binseksen konak olur; atlı yürüyüş
gibi, seri olursa yediyüzyirmi konak olur. Ulak gibi çok hızlı yürünürse,
üçyüzaltmış günde tamamen top zemin düz bir çizgi üzere ulaşılmak ve
yürümek mümkündür demişlerdir.
 
 Beşinci Madde
 
Dörtte bir oturulur yerin burçlar üçgeni ile yedi gezegene mensup olan belde
ve yönlerini, âhalisinin tavır ve sıfatlarını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, İslâm filozofları, bu oluşum ve bozuşum âlemi
içinde câri olan durumlar ve eserler hakikatte Allah'ın tesiriyle olduğunu
ispat edip demişlerdir ki: Esîrî cisimler, felekî konumlar, unsurlar
âleminde Hak'kın emriyle tesir eder. Halbuki hakiki müessir ancak Rabblerin
Rabbidir. Yıldızlar ve felekler aletler misalidir ve sebebdir. Bu
unsurların ve bileşiklerin feleklere ve yıldızlara bağlantısı ve intisabı
vardır. Yedi iklim hakikatte anlatılan tertip üzere, yedi gezegene mensup
olduğundan gayri, memleketlerin ve beldelerin her biriyle oniki burç
arasında alâka ve bağlantı ispat olunmuştur. Bu alâka, beldelerin burçlar
üçgenine nispeti bulunmuştur. Burçlar üçlüleri yukarıda kendi bölümünde
tafsil olunup, dört üçlü bulunmuştur. Birincisi, kuzeydeki ateşsel erkek
burçlardır. Yönlerde kuzeyle dübür arası buna nispet olunmuştur. Bu erkek
burçlar; güneş, müşteri ve merih olduğundan, bu üçlünün müdebbiri gündüz
güneş, gece müşteridir. İkinci üç burç, güneyde topraksal ve dişidir.
Yönlerden güneyle Saba arası buna mensup bulunmuştur. Bunlar; zühre, zühal
ve utarit olduğundan, bu üçlünü müdebbiri gündüz zühre, gece utarittir.
Üçüncü üçlü doğuda, havahi ve erkektir. Kuzeyle Saba arası buna nispet
kılınmıştır. Bunlar, ühal ve utarit olduğundan, bu üçlünün müdebbiri gündüz
zühal, gece utarittir. Dördüncü üçlü, batıda, suya mensup ve dişidir. Güneş
ile dübür arası buna nispet kılınmıştır. Bunlar; zühre ve ay olduğundan, bu
üçlünün müdebbiri gündüz zühre, gece aydır. Bunun gibi dörtte ybir meskûn
dahi burçlar üçlülerine benzer dört kısım itibar olunup, her bir kısım bir
üçlüye nispet kılınmıştır. Birinci kısım, Avrupa namıyla isimlendirilen batı
ve kuzey arası olduğundan önceki üçlüye mensup bulunmuştur. Burada
oturanlar, önceki üçlüde olan riyaset sebebiyle işlerin çoğunda akıcı ve
serkeş görünmüştür. Çoğunluğu, silah kullanmaya ve siyasete yönelik,
yorgunluk ve meşakkate dayanıklı, lâtif ve temiz bulunmuştur. Çünkü gece
müşteri ve merih tedbirde müşterektir. Üçlünün önceki parçaları erkek,
sonraki parçaları dişidir Bu kavim ya çoğunca kadınları emrinde gaflet
üzere olup, gayretli olmazlar. Kadınlardan ziyade oğlanlara sevgi duyup,
günah bilmezler. Özellikle İngiliz ve Nemçe koç urcuna ve merihe benzerdir.
Onun için sâkinleri vahşî ve mütehavvin olup, ahlâkı yırtıcı hayvan
ahlakına eğilimlidir. Roma, Fransa aslan burcunda ve güneşe nispet
olunmuştur. Bu sebebten halkının çoğu riyaset ehli bulunmuştur. İspanya ve
Portekiz, yay ile müşteriye mensuptur. Onun için ahalisi genellikle
ahlaklı, temiz ve sevimlidir. Bunlardan sonra meskûn bölümün ortasına yakın
olan Rumeli ve İstanbul çevresi, Girit, Kıbrıs ve küçük Asya sahilleri yani
Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz nihayetleri arası, gerçi üçlünün evveline
dahildir, lâkin ikinci üçlüye benzerdir. Şu halde bunların tedbirinde zühre
ve utarit müşterek olduğundan, sâkinlerinin çoğu siyasetçi, riyaset ehli,
anlayışlı firasete mail, ilim ve öğrenmeye meyyal olup, birbirine yakın ve
sağlam mizaçlı, lâtif suretli ve sirette mutedil bulunmuştur. Yöneticisi
zühre olduğundan, musikiyi sevip ondan lezzet alırlar. Aşık meşrep ve dost
canlısı olurlar. Özellikle İstanbul, oğlak burcu ile zühal yıldızına
benzer. Onun için büyükleri mülk ve riyasete nâil oluşturlar.
İkinci kısım, asya nâmıyle isimlendirilmiştir. O doğu ve güney arası
olduğundan onun beldeleri ikinci üçlüye nispet kılınmıştır. Çünkü bu
üçlünün müdebbiri, gündüz zühal ve zühredir. Orada oturanlar bu gezegenlere
çok itibar eder bulunmuştur. Zühre yıldızına benzeşme iktizasınca bunlarda,
sema ve raks, hareket ve cima, kadınlara hırs ve muhabbet galip olup,
elbise ve yaygılarında nakış ve süse tâlip, bedeneri tedbirinde, refahet ve
şehvete rağbet edici olmuşlardır. Erkeklere meyl etmeyip, kadınlara
benzemeye özenip, büyük iltifat ve rağbet kılmışlardır. Mizaç ve
tabiatlarında hararet üstün bulunmuştur. Lâkin tedbirde zühalin iştiraki
iktiza eder ki, nefesleri müessir ve güçlü, yürekleri şecaatli ve şiddetli,
vehimleri yüksek ola. Bu kısmın bu üçlüye genel benzerliğinin hükmü budur.
Lâkin cüzlerinin tek tek nispetleri hükümleri bu tarz iledir ki: Acem
beldeleri, boğa burcu ve zühreye mensup olduğu için, halkının çoğu nakışlı
elbise giyip, evlerinde nakışlı yaygılar sermişlerdir. Hatta gömlekleri
dahi sade değildir. Fırat ile Dicle arası ve Bağdat çevresi başak burcuna
ve utarite; Yemen ve Arap yarımadasının tümü önceki üçlüye benzer
kılınmıştır. Şu halde bunların müdebbiri, müşteri, merih ve utarit
bulunmuştur. Onun için halkının çoğu üstün ve tüccar olmuştur. Hile, tuzak,
tembellik, ağır davranma onlarına şanına gelmiştir. Arabistanın mamur
yerleri yay ile müşteriye mensup olduğundan, o diyarın çoğu rahatlık üzere
olmuştur.
Üçüncü kısım, Saksonya ismi verilen doğu ve kuzey semti bulunmuştur. Bu
kısım üçüncü üçlüye mensup kılınmıştır. Gürcistan, Dağıstan, Maveraünnehir
yani Türkistan Hıta ve Hotan memleketleri ve Tataristan bu kısımda
kılınmıştır. Bunun müdebbiri zühal, müşteri ve utarit olduğundan, halkının
çoğu halim, selim, hikmetli ve fıtnet dolu, temiz ve iffetli müşahede
olunmuştur. Özellikle Azerbaycan memleketleri ikizler ve utarite mensup
olduğunda halkının çoğu hareket, mazarrat ve hıyanet üzere bulunmuştur.
Maveraünnehr semtleri kova ve zühale mensup olduğundan, halkının çoğu vahşî
ve gaddar bilinmiştir.
Dördüncü kısım, Afrika ismi verilen batı ve güney arasındadır. Bu kısım
dördüncü üçlüye mensup bulunmuştur. Bunun beldeleri olan Mısır, Sudran ve
Mağrip kendi misali bulunmuştur. Çünkü bu üçlünün tedbirinde gündüz, merih
ve zühre müşterektir. Halkının meliklerinin işlerine kadınları müdahalede
geri kalmaz. Erkek ve kadın çoğu işlerde karışık olup, bir kadını birkaç
kimse zevce edinip, erkekleri de kadın kıyafetinde gezerler. Çoğu kâhin ve
remilci olup azarlar. Özellikle Akdeniz sahilleri yengeç ve aya mensup
olup, halkının çoğu tüccar bulunmuştur. Diyarları yeterlilik ve rahat üzere
olduğu bilinmiştir. Uzak batı ülkeleri akrep ve merihe mensup olduğundan,
halkının ahlakı yırtıcı hayvanlara benzeyip, çoğunca husumet edip,
birbirini öldürmekten korkmazlar. Sait ve Habeş memleketleri, tedbirinde
zühal, müşteri ve utarit müşterek olduğundan, o diyarın halkı muhtelif
gelenekler üzere olup, ölülerini tazim ederler. Dışarıdan gelen hâkimlere
tâbi ve teslim olurlar. Kadınlara fazla rağbet edip, cimaa çok hırslı ve
meşgul olurlar. Bunların zayıf nefislileri korkak ve alçak bir kavimdir.
Özellikle Mısır ve İskenderiye ikizlere ve utarite mensup olduğundan,
halkının çoğu, idrak ve anlayış sahibi olup, gizli sırlar çıkarmaya ve
garip ilimleri öğrenmeye oldukça eğilimli bulunmuştur. Habeş memleketleri
ve ortaları kova ile zühale mensup olduğundan halkı balık yemeyi sever.
Yaşayış ve içkileri hayvanlar gibidir. Her şeyi bir sebebe bağlı olarak
yaratan Allah münezzehtir.
 
 Altıncı Madde
 
Zamanın, oniki hayvan üzere dönüp, her sene birine benzemeyle değişmesinden
yeryüzünde olan tesirlerini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, Hindistan filozofarı, zamanın oniki hayvan üzerine
deveran edip, yılda birini ahlakıyle nitelenip, cihandakilere böyle Hak'kın
emriyle sirayeteni bulup, tecrübe ve sınama ile tesirlerini hükümlerini
ispat etmişlerdir. Türkistan ahalisi genellikle ona itibar edip,
hükümleriyle gitmişlerdir. Onun için zamanın hükümlerini "Türkistan Senesi"
ismiyle adlandırmışlardır. Şimdi zamanın hükümlerini açıklayan manzumemiz
bunda yazılmak münasip görülmüştür.
NAZM
Allah adı hoş işler evveldir
Her dem Allah diyen kişi velîdir
Hamd lillah dahi salat ve selam
Fahr-ı kavneyn ve âline be-devam
Bade ism-i ilah ve hamd ve salat
Sal-i Türk oldu seksenüç ebyat
Hakkı der sal-i Türkü nazm ettim
Nisbet-i hüküm remzine yettim
Cümle ahkâmı sali Türkanı
Hükema mezhebince bil anı
Hükema kavlin itimad edemem
Hem de küllî yala deyip gidemem
Ekser ahvale vâkıf olmuşlar
Akl ile tecrübe ile bulmuşlar
Sal-i Türkan ki devr-i daimdir
Oniki canvar huyuyle revam
Muttasıl ola cümle halk-ı zaman
Faredir pes bakarla kaplandır
Sonra tavşan sinekle yılandır
Andan attır ganemle maymundur
Mürugdan sekle huk ol oyundur
binyüzaltmışbeş oldu çünki bu yıl
ikibin altmoşüçte rumî yıl
Mah-a âzerdle bir muharrem hem
Sal-i hicrin birini tarh et o dem
Bilmek istersen olduğun sali
Nisbeti kangı canavar hali
bak bu tarih-i hicrette o zal
Vâki olan sinin-i rumien al
Ol üç sali tarh kıl be neşat
Sonra onikişer edip iskat
Kaç sene kalsa fareden başla
Bir sene her birine bağışla
Kangı hayvanda âhir olsa heman
Ol yılın hâkimidir ol hayvan
Yıldır üç fal ve evveli dört ay
Dört ay ortası dört ay âhiri say
Sal-i şemsiledir çün nisbet-i hal
ibtida-yı hameldir ol sal
Bulsa bir kimse doğduğu sali
Bilinir tab' ve huy ve ahvali
Çün gelir sal-i fare hoşluk ola
Evsat-ı salde çok yağışlık ola
Ahir-i salde fitneler uyanır
Cenk olur niceler deme boyanır
Kışıdır hem dıraz hem sırma
Fareler gılleyi eder yağma
Doğsa mevlüt fi evail-i sal
Zeyrek olur ziyade hûb hısal
ol yılın evasıtında doğsa veled
Dediler ol yalancıdır huyu bed
Ahir-i salde doğa bed kerdar
Olur ol husut hem mekkar
Çün bakar sali gelse bimari
Çoğ olur hem sudadan zari
Fitnelerden mülük olur gamnâk
Çappâ nevine erişe helak
Kışı müşted olur dahi kütah
Meyveler hem soğuktan ola tebah
Ol salde doğsa kız ya oğul
Gayriler işine olur meşgul
Evsatında doğan olur pür nur
Zeyrek ve huyruy ve hem mesrur
Ahir-i salde doğsa peyveste
Gönlü gamlı olur teni hasta
Çünkü kaplan yılı gelir be te'ab
Halka düşer adavet ile gazab
Nasa çok nakz-ı had olur pişe
Pes düşer cümle havf ve teşvişe
ihtilaf-ı mülük olur o zaman
Isıran canavar çok olur ol an
Zelzele ola bazı sahrada
Keştiye âfet ere deryada
Kışı kısa ziyade soğuk ola
Gözler nehirler suyu çok ola
Ol yılın evvelde doğan uşak
Ali himmetlidir yüzü yumuşak
Evasıtında doğarsa kâmil olur
Ahirinde cebban ve kâhin olur
Çünkü tavşan yılı olur vüsat
Çoğ olur meyvelerle her nimet
Sulh ile dola hep zemin ve zaman
Halk sıhhatle bula emn ve eman
Hoş kışı mutedil baharı bahar
Yazı yaz çar fazlı hub ve nigâr
Ol salde doğsa malı olur
Bed huy olur velî vefalı olur
Evasıtında doğan olur yahşi
Ahii mükesser ola hem vahşi
Çünkü mahi yılı gelir bisyar
Ola harb ile fitneer bîdar
Kendüm ve cüv çoğ ola hem erzan
Kim kesir ola berf ile baran
Kışı gayte dıraz olur hem serd
Kim ziyan eyleye ağçalara berd
Ol yılın evveli doğan nâçar
Ahmak ve bed güher olur ber kâr
Evsatında doğan halim ola nerm
ahiri bed huy ola hem bî şerm
Çok gelir nevbetiyle sal-i yılan
AHer taamın ola bahası giran
Kışı gayetle nerm ve kısa olur
Kaht olup her gönülde gussa olur
Ol sal doğan olur hâmuş
Bil ki sözleri hem işleri hoş
Evsatı doğan oa bed etvar
Ahiri ber şekl olur bed kâr
Çün gelir sal-i esb ba şer ve şur
Eyleye cenk ve harb ve fitne zuhur
Sayfi hoşzer' ve gılle çoğ ola p¹ak
Çar paya erişe renc ve helak
Kışı nerm ve dıraz olur gayet
Erişe meyve cinsine âfet
ol say doğan çeker zahmet
Hem olur pür muhabbet ve hikmet
Evsatı yahşi işlidiry hoş huy
Ahiri gamlı bed huy ve bed guy
Çünkü Sal-i ganem gelür gamnak
Keştiler bahr içinde bula helak
Harb olur sürat ile sulhü bulur
Hayr olur sürat ile sulhü bulur
Hayr ve ihsana say' eden çoğ olur
Kışı nerm ve dıraz olur vâki
Ol sal doğan olur nâfi
Evsatında doğandır âsude
Ahir olur pelid ve fersude
Çünkü maymun yılı gelir hayırsız
Çoğ olur yankesici hem pîrsiz
Ol sene halka çok sitemler olur
Hastalık eşter ile esbi bulur
Kışı gayet kasîr ve soğuk ola
Ineb az dişiyle yiyiciler çok ola
ol sal doğan olur bed ruy
Lik handan ve şad olur hoş ruy
Evsatında doğarsa olur hasud
Ahirinde doğar olur bî sud
Sal-i mürg olsa hastalık yoğ ola
Gılle erzan ve meyveler çoğ ola
kışı nerm ve dıraz olur gyaet
Hamile zenlere erer âfet
Ol sal doğanda hüsn ve cemal
Olur az kısmeti fakir'ül-hal
Evsatı müezzi halk ona düşman
Ahiridir sehi sever mihman
Çünkü it sali gelse gılle ve nan
Hem aziz ola hem bahası giran
Çoğ olur mevt ve katl-i insanî
Hem de düzd ve muhil ve şeştanî
Kış hafif ola meyveler hem ucuz
kışınde emn ve eman olur şeb ve ruz
Ol salde doğa kız ya oğul
Ola her guy ve hem haris ve ekül
Evsatında doğan eder gavga
Ahirinde kanaat ee vefa
Çün gelir sal-i huk olur hasta
Emir ve ayan şehr peyveste
Padişahlar aralarına hilaf
Vâki olup çoğ ola cenk ve mesaf
Çoğ olur hınta ve şair kalil
Afet eyler darıya hem tacil
Halk yerden yere kona ve göçe
Hem reaya müşevveş ola kaça
Çoğ olur onda düzd tarraran
Ola kış nerm hem dıraz o zaman
O salde doğsa bir ferzend
Olur ol tez gûy ve hîş pesend
Evsatında doğarsa kâzib olur
Ahirinde halim ve ragıp olur.
Hem olur sal-i fare devr-i zaman
Hoş bu tertip ile eder deveran
Halkı fehm eyledinse ey Hakkı
Masivayı yok eyle bul Hak'kı
(Allah adı, hoş işlerin evvelidir. Her dem Allah diyen kişi velîdir. Hamd
Allah için salat ve selam, iki cihanın fahri ve onun âline olsun devamlı.
Allah adından, Allah'a hamd ve peygambere salattan sonra; Türk yılı
seksenüç beyit oldu.
Hakkı der: Türk senesini nazmettim ve hükmüne nispet edip, remzine yettim.
Türklerin senesinin bütün hükümlerini filozoflar mezhebince bil.
Filozofların sözüne itamat edemem, fakat hepsi de yalandır deyip gidemem.
Onlar durumların çoğuna vâkf olmuşlar. Bunları akıl ve tecrübe ile
bulmuşlar.
Türkleri senesi, sürekli devreder ve oniki canavar huyla akıp gider.
Zamanın halkı hep ona bağlıdır. Bu oniki hayvan: Faredir, inektir,
kaplandır, tavşandır, sinektir, yılandır, attır, koyundur, maymundur,
kuştur, köpektir, domuz eniğidir.
Binyüz altmışbeş oldu şimdi bu yıl. Rumî yıl ise ikibi altmışüçtür. Mart
ayında altmışdörttü. Otuzüç yılda bir yıl eksilir.
Mart ile muharrem aynı zamana rastlasa; o zaman hicrî yılın birini çıkar.
Eğer bilmek itersen hangi senede olduğunu ve hangi canavara nispet
olduğunu: Bak o hicrî tarihte, o sene, rumî senelerden hangisine düşer. O
üç seneyi çıkar sonra onikişere bölerek düş. Kaç sene kaldıysa fareden
başla, her oniki yseneye karşılık bir seneyi at. Hangi hayvanda son
bulursa, o yılın hâkimi o hayvandır.
Yıl üç mevsimdir. Her mevsim dört aydır. Durumun nispeti güneş
senesiyledir. Senenin başı ise koç burcunun evvelidir. Bir kimse doğduğu
yılı bulursa, tabiati, huyu ve durumları bilinir.
Fare senesi gelince hoşluk olur. Sene ortasında çok yağış olur. Sene
sonunda fitneler uyanır. Cek olur, niceleri kana boyanır. Kış, hem uzun
hem soğuk olur. Fareler buğdayı yağma eder. Senenin başlarında doğanlar
zeki ve iyi huylu olurlar. O yılın ortasında doğanlar, kötü huylu ve
yalancıdırlar. Sene sonunda doğanlar, kötü işli, haset ve düzenbaz olurlar.
inek senesi gelince: Hastalık çok olur, baş ağrısı artar. Fitnelerden dolayı
melikler gamlı olurlar. Dört ayaklılara helak erişir. Kışı şiddetli ve
kısa olur. Meyveler soğuktan mahvolur. O sene doğan kızlar, oğlanlar,
başkalarını işiyle meşgul olurlar. Senenin ortasında doğan, nurlu, zeyrek,
güzel yüzlü ve mesrur olur. Senenin sonunda doğan, gönlü gamlı ve teni
hasta olur.
Kaplan yılı gelince: Halka düşmanlıkla öfke düşer. Zenaatkârların çoğu
insanlara verdiği sözde durmazlar. Herkes korku ve karışıklığa düşer.
Melikler arasında ihtilaf olur. Isıran canavar çok olur o zaman. Bazı
yerlerde zelzele olur. Denizlerde gemiler âfet erer. Kış çok soğuk olur.
Gözler ve nehirlerin suyu çok olur. Ortasında doğan, olgun olur. Sonunda
doğan peynirci ve tembel olur.
Tavşan yılı geniş olur. Meyveler ve her nimet çok olur. Her yerde sulh olur.
Halk emniyet içinde sıhhat bulur. Kışı hoş ve ılımlı, baharı bahar, yazı
yaz olur. Dört mevsim de sevimli ve sevgilidir. O yıl doğanın malı olur,
kötü huylu fakat vefalı olur. Ortasında doğan yahşidir. Sonunda doğan kırıcı
ve vahşi olur.
Balık yılı gelir Çok harb olur ve fitneler uyanır. Buğday arpa çok olur.
Kar ve yağmur çok olur. Kışı uzun ve sert olur. Ağaçlara soğuk zarar verir.
O senenin evvelinde doğan, çaresiz, ahmak, kötü huylu ve kötü işlidir.
Ortasında doğan halim ve yumuşak olur. Sonunda doğan ötü huylu ve utanmaz
olur.
Yılan yılı geldiğinde: Yiyecekleri fiyatı artar. Kış oldukça kısa ve yumuşak
olur. Kıtlık olur, gönüllerde gussa olur. o sene doğan, sessiz olur. Aynı
zamanda bilgili ve sözleri hoş olur. Ortasında doğan, kötü tavırlı olur.
Sonunda doğa kötü şekilli ve kötü işli olur.
At yılı, kötülük ve karışıklıkla gelince: Cenk, harb ve fitne ortaya çıkar.
Yazı hoştur. Eki ve buğday çok ve temiz olur. Dört ayaklılara illet ve
helak erer. Kışı oldukça yumuşak ve uzun olur. Meyvelere âfet erişir. Sene
başında doğan, zahmet çeker, aynı zamanda muhabbet ve hikmet dolu olur.
Ortasında doğan, güzel işli ve hoş huyludur. Sonunda doğan, gamı, kötü
huylu ve kötü sözlü olur.
Koyun yılı gamlı olarak gelince: Denizde gemiler helak olur. Harb olur,
hemen sulh olur. Hayır ve ihsana çalışan çok olur. Kışı yumuşak ve uzun
olur. O sene doğan faydalı olur. Ortasında doğan, âsude olur. Sonunda doğan,
kötü ve donuk olur.
Maymun yılı gelince: Hayırsız ve yankesici çok olur. O yıl halka çok
sitemler olur. Deve ve atlar hastalanır. Kışı gayet kısa ve soğuk olur.
Üzüm az, fakat yiyicisi çok olur. O sene doğan, kötü yüzlü olur, fakat
güler yüzlü ve iyi huylu olur. Ortasında doğan, hasetçi olur. Sonunda doğan,
faydasız olur.
Kuş senesi olunca: Hastalık yok olur, bolluk ve meyve çok olur. Kışı
yumuşak ve oldukça uzun olur. Hâmile kadınlara hep âfet erer. O sene doğan
iyi ve güzel olur, kısmeti az, hali fakir olur. Ortasında doğan, eza edici
olur ve halk ona düşmandır. Sonunda doğan, cömert ve misafirperverdir.
Köpek yılı gelince: Buğday ve ekmek hem kıymetli, hem pahalı olur. Cinayet
ve ölüm çok olur. Hırsızlık, hile ve şeytanlık artar. Kış hafif olur,
meyveler ucuz olur. Kışın gece-gündüz emniyet olur. O sene doğan kız veya
oğul, kötü sözlü, hırslı ve obur olur. ortasında doğan, kavga eder. Sonunda
doğan vefalı ve kanaatlı olur.
Tavuk yılı gelince: Başkan ve şehrin ileri gelenleri hep hasta olur.
Padişahlar arasına anlaşmazlı düşer, savaş çok olur. Buğday çok olur, arpa
az. Darıya âfet dokunur. Halk yerden yere konar ve göçer. Reaya karışır ve
kaçar. Hırsız ve soyguncu çok olur. Kış ılık ve uzundur. O seni doğan
oğlan, çabuk konuşur ve kendini beğenmiş olur. Ortasında doğan, yalancı
olur. Sonunda doğan, halim ve istekli olur.
Zamanın dönüşü yine fare yılına gelir. Bu düzen ile denir. Halkı anladınsa
ey Hakkı! Masivâyı yok anla; Hak'kı bul.)
(Sal: Yıl, sene, Sal-i Türkân: Türklerin yılı. Ganem: Koyun. Müruğ: Kuş.
Sek: Köpek. Huk: Domuz eniği. Mah-ı âzer: Mart ayı. Çâr: Dört. Tedahül:
Geri kalma, gecikme. Tarh: Çıkarma. Sinin: Seneler. Be: İle. Neşat: Sevinç.
Fasl: Mevsim. Sal-i şems: Güneş yılı. İbtida: Başlangıç. Hamel: Koş burcu.
Evsat: Orta. Dem: Kan. Dıraz: Uzun. Serma: Soğuk. Gılle: Buğday, Fi evail-i
sal: Seneni başlarında. Red: Kötü. Bed kerdâr: kötü işli. Mekkar, Düzenci.
Bakar: İnek. Bimar: Hastalık, Mülük: meliker. Çâr pâ: Dört ayaklı. Müşted:
Şiddetli. Kütah: Kısa. Tebah: Mahvolma. Hub ruy: Sevimli yüzlü. Peyveste:
Daima, Teab: Yorgunluk. Adavet: Düşmanlık. Nakz-ı ahd: Ahdi bozma. Pişe:
Sanat. Keşti: Gemi. Mükes-mükesser: Kırılış. Mahi: Balık. Bîdar: Uyanık.
Kendüm: Buğday. Cüv: Arpa. Erzan: Bolluk. Kesir: Çok. Berf: Kar. Baran:
Yağmur. Berd: Soğuk. Nerm: Yumuşak. Bî şerm: Utanmaz. Giran: Ağır. Kaht:
Kıtlık. Hâmuş: Sessiz. Esb: At. Şer ve şur: Kötülük ve karışıklık. Sayf:
Yaz. Zer': Ekin. Renc: Sızı. Bed guy: Kötü sözlü. Say': Çalışma. Pelid:
Rezil. Fersûde: Donuk. Eşter: Deve. Kasîr: Kısa. İneb: Üzüm Bî sud:
Faydasız. Zen: Kadın. Müezzi: İnciten, Sehi: Cömert. Mihman: Misafir. Nan:
Ekmek. Mevt: Ölüm. Düzd, Hırsızlık. Muhil: Hile. Şeb: Gece. Ruz: Gündüz.
Ekûl: Obur. Mesaf: Harb safları. Hınta: Buğday. Şair: Arpa. Kalil: Az.
Müşevveş: Düzensiz. Tarraran: Soyguncular. Ferzend: Oğul. Hiş pesend:
Kendini beğenmiş. Kâzib: Yalancı. Fehm: Anlama.)
Ey aziz, malûm olsun ki, bu makamda, eski astronomi ilmini bu miktar
açıklama ile yetinilip; beldelerin enlem ve boylamı ve çizilmiş daireleri,
küre yüzeyi gereği üzere tasvir olunmuştur. Başlangıç meridyeni Halidan
adalarından (Girinviç), başlangıç enlemi ekvatordan itibar olunup, tertip
ve tanzim olunmuştur.

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

27-BÖLÜM

27-BÖLÜM:027:
 
DOKUZUNCU BÖLÜM
 
Yeni astronominin şöhret bulduğunu, kaidelerinin kolay ve muhtasar
olduğunu; yerin dönüşüle hareket kıldığını ve yerin ekseninin, âlemin
eksenine paralel ve kutbuna karşı olduğunu; yeni astronomların bunu ispat
ettiğini; gezegenlerin bu astronomiye nispetle duyduğunu, geri döndügünü ve
düz gittiğini; bu yeni astronomiye itirazlar olup, hepsine cevap
verildiğini; feleklerin tabiatlarinde astronomların ihtilaf kıldığını dokuz
madde ile açıklar.
 
Birinci Madde
 
Yeni astronominin şöhret bulup itibar kazandığını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, filozof ve astronom olan eski ve yeni bilginler,
esiri cisim küreleri (felekler) ve unsurî cisimlerden (dört unsur) ibaret
olan âlem küresinin yapı ve mahiyetini, konumlarını tertibini ve
tavırlarını; hareket ve duruş halindeki keyfiyetlerini; sair gizli
durumlarını açıkladıklarında iki görüşe ayrılmışlardır. Filozofların
çoğunluğunun isabetli görüşleri üzere birini seçip onda karar etmeleriyle,
eski astronomi nâmiyle şöhret bulmuştur. Bu görüşü seçen eski astronomidir
ki, kendini tanımak ve Alah'ın yarattıklarını düşünmek için bu
"Marifetnâme" de buraya gelinceye dek, yazılmış ve açıklanmıştır.
İkinci görüşe meyl ve rağbet eden filozofların görüşlerine göre: Ateşten
ibaret olan güneşi, bütün unsurların en mükemmeli, bütün cisimlerin merkezi
olmak üzere, âlemin merkezinde hareketsiz durup topzemini, güneşin
çevresinde gezegenlerden biri gibi hareketli ve dönücü; gökleri bir hal
üzere hareketsiz farz ve itibar etmişlerdir. Sonra, bu görüşlerine düzen
verip sağlamlaştırmak için çalışıp ihtimam ettikçe, sade dil olan avam,
onlara, ta'n ve saldırı taşlarını vururlardı. Zira ki onlar, halkın akıl ve
idrakine muhalif ve gördüklerine aykırı olan yerin hareketine kail
olurlardı. Böylece insanlardan soğukluk ve öfke ve buğz bulurlardı. Lakin
bu cümle ile bile, eski zamandan son günlere gelinceye değin yerin döndüğü
konusunda görüşler eksik olmayıp; Eflatun dahi ömrünün sonunda yerin
hareketine kail ve bu görüşe yönelmiştir. Asırlar ilerledikçe devirler
geçtikçe, rasatçılık gelişmiş ve gözetleme işleri sürmüş olup, feleklerin
durumları belirlenmiş olup; sonraki bilginler zamanında rasat âletleri ve
kanunları fazla kihtimam ve tecrübe edilip, gerekli gözlemlerle feleklerin
durumları nizam buldukça, ikinci görüş bir mertebe revaç bulmuştur. Böylece
sonrakiler çoğunun tercihi olup, yeni astronomi nâmıyle yaygınlaşıp, meşhur
olmuştur. Hata bu görüşe katılanlar, âlemin yapısını taklitle evlerinde ve
kiliselerde çerağ ve ateş yakarlar imiş. Ancak gaflet olunmasın ki, bu
durumlara itikat ve itimat etmek, dini işlerden ve kesin şeylerden
değildir. Zira ki, âlem küresi ne şekil ve yapıda olursa olsun, gök ve yer
cisimlerinin terkibi her ne keyfiyette bulunursa bulunsun ve bu çarh-ı
felek her ne takdir ile dönerse dönsün; hiçbir zaman âlemin sonradan
yaratıldığını inkâra mecal olmadığına ve bütün bunları Allah'ın olgun bir
şekilde yarattıkları olduğundan gayri hayal, muhal bir iş olduğuna itimat
ve itikat etmek dinî gereklerden ve kesin işlerdendir. Filozofların bu
cihanı çeşitli biçimlerde anlatması, cihanın yaratıcısının acaip
sanatındandır. Bu âleme ne zan ile bakılsa, o yönle devranı
âlemin yaratıcısının kudretinin kemalindendir.
 
 İkinci Madde
 
Yeni astronominin kaidelerinin kolay ve mazbut olduğunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Önce güneş sabit
bir yıldız bulunmuştur ki, âlemin merkezinde, ortada, kuşatıcı ve sâkin
konulmuştur. Bundan sonra güneşe yakın olup, güneşin cismini lâvi bulunan
utarit dairesinin dairesidir. Burada utarit yıldızı, güneşin çevresinde
seyr ve deveran edip, üç ayda dairesini kateder görünmüştür. Bundan sonra
utaridin dairesini kuşatan zühre dairesinin dairesidir. Zühre, dairesinin
sekiz ayda dolaşır. Bundan sonra zührenin dairesini kuşatır bir büyük daire
ispat olunmuştur. Yerküre su ve hava unsuruyle kuşatılmış olup, onlarla
beraber yıldız misali geniş daireyi bir sene tamamında dolaşır bulunmuştur.
Yine bu büyük daire üzere yer cisminin çevresinde ayın dairesi tayin
olunmuştur. Ay dahi, yeri, kendisine merkez edip, çevresinde seyr ve
deveran edip bir ayda tamam kendi dairesini kateder bulunmuştur. Bundan
sonra merih dairesi, yerin büyük dairesini kuşatıp; merih yıldızı iki
seneye yakın zamanda, kendi dairesinde bir devresini tamam eder,
bulunmuştur. Bundan sonra merih dairesini kuşatan müşteri dairesidir ki,
müşteri yıldızı o özel dairesini oniki senede kateder müşahede kılınmıştır.
Bundan sonra müşteri dairesini kuşatanzühal dairesidir ki, o yıldız, o
dairesini otuz senede kateder hesap olunmuştur. Bu yıldızlardan başka,
yerin büyük dairesinde zikrolunduğu üzere, ay, yeri merkez edip, çevresinde
seyir ve dev eran eylediği misali dört yıldız, müşteriyi; beş yıldız,
zühali merkez edinip; dördü müşteri etrafında ve beşi zühal etrafında
hareket eder ve döner görünmüştür. Bu dokuz yıldız, sonraki bilginler
zamanında asat olunmuştur. Yeni isimlerle bunlara: Aycıklar adı
verilmiştir.
Bütün bunlardan sonra bu dairelerin tümünü kuşatan sabit yıldızlar feleği
burçlar göğünden bilinmiştir. Onun kalınlığı, hoşluğunun genişliği sayısız
sabi yıldızlarla süslü bulunmuştur. Sabit yıldızlardan her biri, büyük bir
güneş cismi menendi olup, âlemin merkezinde konulmuş ve kuşatıcı güneşin
beyan olunan tavır ve tarzı üzerine, basitlerden her birinin cismi
çevrecinde, nice gezegen yıldızın hareket ve dönüş üzere oldukları rasat
üzere bilinmiştir. Bu görüşe göre, âlemin yapısını tahlil içi vazolunan
şekiller ve daireler, bu bölümün sonuna bırakılmıştır.
 
 Üçüncü Madde
 
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Evvela yerküre
kendi büyük dairesi üzerinde hareketiyle, batıdan doğuya hareket edip,
burçlar dairesini beher gün terti üzere kat ederek, sene tamamında o büyük
dairesini tamamen bir kere devreder bilinmiştir. ikinci olarak, yer o
senelik hareketinden başka, yine batıdan doğuya kendi ekseni üzerinde
hareketiyle dönüp, beher gün yirmidört saatte bir dönüşünü tamam eder
hesap olunmuştur. Yer, günlük hareketiyle batıdan doğuya hareket
eylediğinden, bize nispetle güneş ve bütün yıldızlar günlük hareketle
doğudan batıya hareket eder görünmüştür. Yerin bu iki hareketinin misali
budur ki: Mücessem bir küre, düz bir araziye atılıp, çevresinde dönüyor
farzolunsa, dönen küre, o düz yerin uzunlamasına meydanına tamamen
geçinceye dek kendi ekseni üzere hareketiyle dönüp, dolanmadan geri
kalmadığı gibi; yerküre dahi kendi büyük dairesinde batıdan doğuya hareket
ve seyir ile burçlar feleğinin meydanını tamamiyle dolanıncaya dek, kendi
merkezi çevresinde kendi ekseni üzere dönüp, sürekli dolanır bulunmuştur.
Çünkü yer, güneş ile burçlar feleği arasında vâki bulunmuştur. Çünkü yer,
güneş ile burçlar feleği arasında vâki bulunmuştur. Şu halde yer,
burçlardan birinin hizasına gelse, kaçınılmaz olarak o vakitte güneş, o
burçların karşısında olan burcu gelir görünmüştür. Mesela yer, koç ile
güneş arasında bulunup, koçun hizasında iken, elbette güneş onun karşısında
olan terazide bulunmuştur. Bunun gibi yer, Yengeçte olduğunda yani yengecin
hizasına geldiğinde, elbette o anda güneş, yengecin karşısında olan oğlak
burcunda gözlenmiştir.
Velhasıl yer, kuzey burçlarının birinin hizasında olduğunda, elbette o
esnada güneş dahi kuzey burçlarının karşısında bulunan güney burçlarının
birinde görünmüştür. Aksi dahi buna kıyas ile bilinmiştir. Güneşin kuzey
burçlarında sekiz-dokuz gün kadar fazla eğlenmesi, yerin güney burçlarında
o kadar zaman gecikmesinden bulunmuştur. Zira ki yer, güney burçları
hizasından hareket ederken senelik dairesini bir miktar genişletmekle,
dairesinin güney yarısında ziyadece duraklamak lazım gelir bilinmiştir.
(Durumun hakikatini en iyi Allah bilir.)
 
 Dördüncü Madde
 
Yerkürenin ekseni, senevî dairesinin üzerinde güneşitleyici dairenin
eksenine paralel; kutupları, kutuplarının hizasında olduğunu ve onunla gece
ve gündüz saatlerinin muhtelif olup, dört mevsimin oluştuğunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Yerkürenin
ekseni, senelik dairesinin üzerinde kendisine ve güneşitleyicinin yani
âlemin eksenine paralel ve kutupları kutuplarının hizasında bulunmuştur.
Yerin kuşağı olan ekvator, senelik dairesiyle güneşitleyicinin yüzeyinden
güney ve kuzeyde bulunmuştur. Eğer yerin ekseni, dairesinin ekseni gibi
burçlar dairesinin eksenine paralel bulunsaydı, daima her yerde gece ile
gündüz eşit olup, asla bir vakitte ve hiçbir mekanda dört mevsimin değişimi
ve birbirini takibi olmazdı. Şu halde yer dairesinin ekseni, âlemin
eksenine paralel olmayıp, burçlar ekseninin dairesi gibi yirmiüçbuçuk
derece uzak olur bulunmuştur. Çünkü yer, âlemin eksenine farz olunan
hizalanmasını daima koruyarak, her anda burçlar feleğinin hissedilen ve
özel olan tarafına yönelik olarak değişir görünmüştür. Elbette yer, senelik
hareketiyle güneşin etrafını dolaşır oldukça, mevsimlerin değişimi belirli
zamanlarda olur.
Mesela Yaz mevsimi geldiğinde, yani yer oğlak burcuna hizalanıp, güneş onun
karşısında olan yengeç burcunda göründüğünde yer, noktasında konulup, yerin
ekseni olan (SM) hattı, âlemin eksenine paralel kılınmıştır. Yirmiüçbuçuk
derece burçlar dairesinin ekseninden uzaklaşıp, yerin senelik dairesinin
yüzeyine altmışaltıbuçuk derecesinde, ki (V K H) açısı yanına eğilir
bulunmuştur. Şu halde bu surette güneşin şuası, dik olmak üzere ulaşır
görünmüştür. Lakin güneşin merkezinden yerin merkezine çıkan şua, yerin
yüzeyine, yerin güneşitleyici dairesinde ulaşmayıp, belki yengeç
dönencesinde yirmiüçbuçuk derece güneşitleyici daireden kuzey kutbu semtine
doğru uzak olmak üzere ulaşır bilinmiştir. Bu sebepten güneş, yerin kuzey
yarısını tamamen aydınlatıp, kuzey burçlarıda görünür oldukça, güney kutbu
tarafında bir derece kadar yeri terk eder bulunmuştur. Bundan sora yer,
sonbahar mevsiminin başlangıcında (A) noktasına geçtiğinde, yerin ekseni
olan (SM) hattı, kendine ve âlemin eksenine paralellik üzere
farz olunmuştur. Bu sırada yer, koç burcunun hizasında bulunup, güneş onun
karşısında olan terazide görünmekle, güneşin merkezinden yerin merkezine
çıkan şua ki, âlemin eksenine dik olur bulunmuştur. O yerin yüzeyine,
güneşitleyici dairenin terazi burcunun başlangıcı itibar olunan noktasından
ulaşır müşahede olunmuştur. İki kutbun taraflarında olan yere eşitlik üzere
yayılır bilinmiştir. Bundan sonra kış mevsiminin başlangıcı erişip, yer (H)
noktasına geldiği sırada (SM) ekseninin eşitliği olduğu üzere kalıp,
güneşin şuası oğlak dönencesi yerinde yerin yüzeyine dik eriştiğinden,
yerkürenin güney yarısını tamamen aydınlatıp, kuzey kutbu tarafına bir
derece yeri terk eder müşahede olunmuştur. Bahar mevsiminin başlangıcında,
yer günlük hareketiyle noktasına vardığında yani terazi burcunun
başlangıcına eriştiğine, güneş o vakitte koçta görünmüştür. Şu halde
güneşin merkezinden yerin merkezine çıkan şua, yeryüzüne güneşitleyicinin
koçun başlangıcına vâki olan noktasına ulaşır bulunmuştur. Bu surette yine
iki kutbun taraflarına eşitlik üzere ışık saçılır bilinmiştir. Lakin bu
takdirce yerin aydınlık semti, güneşe dönük bulunduğundan, bizlere açık
olmaz. Zira ki şekil dışı bir yerde bulunmuştur. Şu halde yeni astronomiye
göre, gece ve gündüzün birbirini takibi ve uzaması: Dört mevsimin değişim
ve farklılığı iki kutup altında doksanıncı enlemin gece ve gündüzü bu
yolla bilinmiştir. (Vallahi a'lem.)
 
 Beşinci Madde
 
Yeni astronominin kaideleri kuvvet bulup, muteber olduğunu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Yerin senelik
dairesinin hizasında bulunan şâbitler feleğinin, mesela (B C) noktasına,
yahut (D Y) noktası, bize gayet uzak olduğundan, bir nokta kadar
görünmüştür. Şu halde bunda ellbette lazım gelir ki, yerin ekseni, kendi
senelik dairesinin herhangi noktasında bulunursa, sâbitler feleğinin daima
onun aynısı bir noktasına dönük olmuş görüne. Yer kutunun yüksekliği daima
aynı tarafa ve tepemizde olan aynı yıldıza ve bir ölçüye bakış ile ortaya
çıkmış buluna. Gerçi yer, gerçekte burçlar feleğinde yani kendi senelik
dairesinde bulunan hareketiyle kâh oy yıldıza, kâh bu yıldıza, kâh güneye
ve kâh kuzeye ziyade yakın olursa da; halbuki bizden pek uzak olan sâbitler
feleğine nispetle yerin senelik dairesi ancak bir nokta kadar gelmiştir. Şu
halde yerin sâbitler feleğinden uzaklığı ve yakınlığı fark olunmaz olmuştur.
Kudret-i İlahiyede son tayin etmeye cesaret edenlerin yanında sözü edilen
iş, ziyadesiyle uzak ve garip ise de, dikkatli bir bakışla düşünülse, işin
aslında uzaklaşma yoktur. Bu yeni astronominin gereği olan yerin hareketini
uzak görüp, kabul etmeyenlere, fikir ve mülahaza lazımdır ki; eski
astronominin dahi bundan ziyade nice işleri kabulden uzak görünür ve
bilinir olmuştur.
Bunlardan biri, ilk hareket ettiricinin yani büyük feleğin genişlik ve
büyüklüğüyle o acaip ve garip sürattir ki, onunla beher gün doğudan batıya
olan dönüşünü tamamlar bilinmiştir. Biri dahi, büyük feleğin yirmidört saat
müddetinde kendi içinde kuşatılmış olan feleklerin hareketleri ve
hareketlerinde bulunan süratleridir ki; her biri, büyük feleği muhalefet
ederek, kendi tabiatleri gereğince batıdan doğuya hareket ederlerken, yine
büyük feleğe uymakla her gün doğudan batıya bir kere dönüş hareketlerini
tamam ederler denilmiştir. Halbuki bir tüfeğin kurşunu seyrinde bulunan
süratten, o günlak hareketle ilk hareket ettiricinin mıntıkasında olan
sürat, üçyüzbin kat fazla ve şiddetli olmak gerek. Ta ki bu müddette bir
dönüşünü tamamlamak mümkün ola. şu halde o büyük cisim olup, üst yüzeyinin
şekli henüz bilinmeyen büyük feleğin içinde bulunan büyük feleklerin
kendilerine nispetle bir habbe ve bir nokta kadar olan yerin çevresinde
dolanmalarından bu küre şeklinde olup, harekete daha fazla isidatlı olan
yerin küçük cisminin, büyük güneşin etrafını senede bir kere dolanması çok
daha kolay ve layık olup, durumun gerçeğine uygun, işin aslına muvafık
gelip, akla daha yakın olmuştur. Yerkürenin o senelik dairesinde hareket
eder oldukça ekseni aynı eşitliğini korur, denildiği öyle demek değildir
ki, yerin ekseni asla bir vakitte ve hiçbir cihetle konumunu değiştirmeye.
Zira ki yerin eksenin gayet yavaş olan hareketle yirmibeşbin sekizyüz onaltı
güneş senesinde burçlar feleğinin çevresindeki bir daire çizer bulunmuştur.
Yerin bu hareketinden lazım gelir ki, burçlar kuşağı dairesiyle
güneşitleyici dairenin kesişme yerleri ki, gece ve gündüzün eşit olduğu
nokta bulunmuştur. O iki nokta burçlar sırası hilafı üzere yani doğudan
batıya geçerler. Bu harekete onun için gece ile gündüz eşitliğinin
tekaddümü denilmiştir.
Şu halde sâbit yıldızların burçlar sırası üzere yani batıdan doğuya olan
hareketlerinin ortaya çıkması ve gece ile gündüz eşitliği noktasından
doğuya doğru bulunan uzaklıklarının fazlalaşması, yerin bu hareketinden
çıkar bilinmiştir. Yerin bu hareketi bir tertip üzere olmayıp, karışık
bulunmuştur. Zira ki sâbitlerin burçlar sırası yüzere bulunan hareketleri,
kâh yüz senede bir derece, kâh yetmiş senede bir derece ve kâh altmış senede
bir derece miktarı muayene kılınmıştır. Şu halde yerin ekseni, kuzeyden
güneye ve güneyden kuzeye yalnız yirmidört dakika miktarı hareket eder
bulunmuştur. Öyle ki yerin mihverinin ucu bu tür bükük ve sarmaşık
hareketle bir bükük ve sarmaşık daire meydana getirir hayal edilip,
farz olunmuştur. (Durumun hakikatini en iyi Allah bilir.)
 
 Altıncı Madde
 
Yeni astronomiye nisbetle beş şaşırmış gezegenin yavaş hareket etme ve
duraklama keyfiyetini, düz gidiş ve geri dönüş mahiyetini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlar demişlerdir ki: Gezegen
yıldızlardan beş şaşırmışta bulunan yavaş hareket, duraklama, geri dönme ve
düz gidiş bu yeni görüşe göre döndürücü feleğe muhtaç olmayıp, kolaylıkla
bilinmiştir. Zira ki beş şaşırmışın duraklama ve geri dönüş gibi muhtelif
durumları ancak bizim hareket halinde bulunan yerde bu yıldızlara
baktığımızdandır. Onlar bize kâh yavaşlıkla, kâh duraklama ile, kâh geri
dönüşle nitelinmiş görünmüştür. Ancak faraza âlemin merkezi olan güneş
üzerinde bulunmuş olaydık; gözümüze bu tür hayaller asla görünmez olurdu.
Zira ki onların dönüş hareketi benzerli ve düzgün bulunmuştur. Nitekim daha
önce açıklanmıştır ki, utarit ile zühre güneşin etrafında bulunan senelik
dairesini geri kalan üç yıldızdan yani merih, müştei ve zühalden önce
bitirir. Bu sebeptendir ki utarit ile zühre bazen güneş ile yer arasında ve
yer yine güneş ile üç yıldız arasında bulunurlar.
üç yükseğin açıklanmasında farz ederiz ki düz şekile güneş (A) noktasında
olsun. Yerin senelik dairesi (B,H,A,C,T,L) dairesi olsun. Mesela merihin
dairesi dahi (T,D,K,R,Y,B) dairesi olsun ki merih bu dairenin bir yayını
kat edinceye dek yer kendi dairesinde olan dönüşünü tamam eder. Bundan sonra
sabit felek (M,F,K,N) dairesi olun. Şimdi deriz ki, yer (L) noktasında ve
merih (T) noktasında bulundukları vakitte merih yıldızı, sabitler
dairesinden (M) noktasında görülür. Bundan sona yer (L) noktasından (B)
noktasına ve yıldız dahi (T) noktasından (D) noktasına geçsin. Öyle ki yer,
yıldız ile güneş arasında yakın olmak üzere intikal eder. Bu vakitte
yıldız, sabitler dairesinden (La) noktasında muayene olunur. Şu halde bu
surette burçların tertibine göre olan hareketin (M) noktasından (La)
noktasına tacil etmesi müşahede olunup, sürat ve düzgün gidiş denilir.
Bundan sonra yer (B) noktasından (H) noktasına ve yıldız (D) noktasından
(K) noktasına varır. Bu sırada yine (La) noktasında hissedilip, yavaş gidiş
ve duraklama önce hasıl olur. Bundan sonra yer (A) noktasına ve yıldız (R)
noktasına vardıklarında o vakit yine yıldız (F) noktasında bulunur. Şu
halde burçlar tertibinin hilafında geri dönüş görülür. Elbette bu surette
olan durumuna geri dönüş adı verilir. Bundan sonra yer (C) noktasına ve
yıldız (Y) noktasına ulaştıklarında bu sırada yine yıldız (F) noktasında
görülmüş olup, ikinci duraklama ve ikinci yavaşlama hasıl olur. Bundan
sonra (T) noktasında görünür. Burçlar tertibi üzerinde hareket eder bulunur
ki düz gidiş ve sürat denilir.
Bu tafsil ki utarit hakkında tasvir olunmuştur. Zühre hakkında da aynısı
geçerlidir. Ancak farkı budur ki, bu değişiklikler onda yavaş bulunmuştur.
Zira ki, zühre, utaritten ziyade zamanda kendi dairesini dolaşır
görülmüştür. Nitekim yukarıda açıklanmıştır. Bu bölümde yazılan
açıklamalar yeni astronomiye belki pek eskiye nümune olmaya kifayet
ettiğinden şimdi bu görüşe yönelen sorular ve cevapların yazılmasına
geçilmiştir.
 
 Yedinci Madde
 
Bu yeni astronomlara yöneltilen soruları ve cevapları bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, yeni astronomlara, dinî konularda ve rasat ve
astronomi ile ilgili kanunlarda önce şöyle itiraz olunmuştur ki: Bu yeni
görüş tabir olunan görüşler; semavî kitapların bildirdiklerine aykırıdır.
Ve her şeye ki, durumu ve şanı böyle ola. Asla bir vecihle kendisine rağbet
ve iltifat olunmaya layık ve şaheste değildir. İmdi, bu yeni görüş tabir
olunan tahayyüllere dahi asla rağbet ve iltifat olunmak layık ve seza
değildir, cevabını dahi büyüklerde reddederek böyle vermişlerdir ki: İşin
aslı olmak üzere rağbet ve iltifat olunmağa mahal yoktur denilirse; her ne
kadar ki kabullenilirse de asla faydası yoktur. Faraza olduğu itibariyle de
asla rağbet ve iltifata layık ve seza değildir, denilirse memnudur.
Küçükler de, konuşarak bu minval üzere cevap etmişlerdir ki: Yer, bu yeni
astronomiye göre dahi haddizatında hareket ile nitelinmiş olmayıp,
hakikatte hareke edici olan kendisini, yani yeri kuşatan o yumuşak
maddeden ola girdabıdır. Zira ki yer, o girdabı olan ince ve yumuşak
maddenin belirli parçaları arasında daima kuşatılış olup; hemen gemiye
giren kimsenin gemi içinde sakin olduğu gibi yer dahi yumuşak maddenin
muayyen parçaları içinde daima sakin olur. Bir daha bu tarz ile cevap
vermişlerdir ki: Dinî işlere ve yaratılışa bağlı oldukları takdirde,
mücerret görüşümüze göre, çok katı hükümer semavî kitaplarda irat
olunmuştur bu cümleden olarak, Tevrat'ta aya: Büyük kandil, adı verildiği
vârittir. Bununla beraber ki, vâkıa bakar olduğumuzda, ay diğer
yıldızlardan küçük olduğundan başka, nurunu dahi güneşten alır bulunmuştur.
Yer daima sakindir, hükmü ki, Tevat ciltlerinde şerh olunmuştur. Kastedilen
mânâ ile gizli ve gerçektir. Zira ki bu sözün o yerde başlangıcı böyledir
ki: Oluşumun biri gider, biri gelir. Böyle olunca sözün tamamı budur ki:
Yer daima sakindir. Şu halde siyak ve sibaka göre yer, daima sakindir,
demek; yer daima olduğu gibi baki kalır, inkılap ve değişimden uzaktır: Her
ne kadar ki bazen kendisinde oluşum ve bozuşum vâki olursa da, demektir.
Diğer kitapların söyledikleri bu mânâya irca olunmuştur. Zira ki yer,
toplam itibariyle asla ne dağılır, ne de bozulma kabul eder, deyip cevap
etmişlerdir.
Astronomi ve rasat kanunlarına dayanılarak, bu görüştekilere itiraz
olunmuştur ki: eğer yer, âlemin merkezinden uzak olup, kendi senelik
dairesinde hareket eder olsaydı; mesela kuzey kutbunun yüksekliği her zaman
bir üslup üzere kalmazdı. Başucu noktamızda bulunan yıldızlar, daima ortada

olmazdı. Her vakitte sâbitler feleğinin belirli bir yarısı bize mukabil
gelmezdi. Doruk ile etek dahi bu minval üzere tayin bulmazdı. Bunların
cevapları dahi böyle olmuştur ki: Yer, ekseni yüzere hareket ettiği
takdirce, kuzey kutbunun yüksekliği her zaman bir üslup üzere olup, başucu
noktamızda bulunan yıldız, daima zâhir olur. Felek küresinin belirli bir
yarısı yani belirli dokuz burcu tamamıyle er vakitte bizim karşımızda olup,
baktığımız yer olurdu. Şu kadar var ki, daima yerin bir belirli noktasında
durmamız şart ve lazım gelir. Çünkü önce dediğimiz gibi, sabitler feleği
bizden o kadar uzaktır ki, ona nispetle yerin büyük senelik dairesi, bir
nokta kadar görünür. Çünkü yerin ekseni, âlemin ekseni ile daima aynı
hizada bulunur.
Şu halde belirtilen üç hükme göre, daima yerin bir belirli kıtasında sabit
ve durucu olmaz. Onun için şart olunmuştur ki, kuzey kutbunun daima tek yol
üzere olan yüksekliği bizim görüşümüze göre bulunmuştur. Yerin daima bir
belirli yerinde olduğumuz zamanda bir kararda görünmüştürki. Yani bu şart,
bizim için bulunan belirli ufku ve başucu noktamızda olan belirli noktayı
kaybettiğimiz ve değiştirdiğimiz vakitte bulunmuştur. Zira ki, mesela
kuzeyden güneye doğru veya güneyden kuzeye doğru yerküre üzerinde hareket
edip, belirli yerimizi başucu noktamızda bulunan belirli noktayı
değiştirdiğimiz zamanda elbette bize feleğin bir başka kıtası zâhir olur.
Daha önce onu biz, asla göremezdir. Ona bedel, önce görür olduğumuz kıtası,
bize, tamamıyle gizli olur. Adı geçen kutbun yüksekliği ve başucumuzda olan
yıldızlar dahi değişken olur.
Doruk ile eteğin tayinleri lüzumuyle olan çelişkiye böyle karşı olmuştur
ki, bu yön üzere yer, o senelik dairesinde, güney burçları hizasında
harekette iken dahi güneşten uzak olmak ve konumunu bulmağa doruk hâsıl
olur. Kuzey burçları hizasında harekette iken yine güneşe yakın olmak
durumuna geldiğinde, eteği peyda olur. Bu astronominin dour ve eteği
hükümleri aynen eski astronomideki gibidir. Ancak farkı budur ki, oda
uzaklık ve yakınlık güneşin hareketinden, bu görüşe göre yerin hareketinden
bulunmuştur. Onda değişen doruk ve etek, burçlar feleğinin hareketinden ve
bunda yine yerin yavaşlamasından bilinmiştir.
Bundan sonra bu cevapların koruyucusu bulunan mukaddimeye itiraz
olunmuştur. Sabitler feleğinin bizden ta o miktarı uzaklık mesafesi ki,
onunla yerin senelik büyük dairesi, yerin bir noktası, bir nokta kadar
görüne. Bu görüş inanılmayacak mertebe uzak bulunmuştur. Bu itiraza böyle
cevap olunmuştur ki: Çünkü kabul edilmeyen bu hüküm, senede dayanmamıştır.
bununla beraber, sözü edilen küçüklük ile asıl maksadımız bulunan
feleklerin durumlarının nizamı ispat olunmuştur. Şu halde bu tür ilimlerde
bunun gibi olmaz görülecek kati işler çok bulunmuştur. Onun için zarar
vermez denilmiştir. (Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır).
 
 Sekizinci Madde
 
Bu yeni astronomlara, tabiat kaidelerine dayanarak olan itirazları ve
cevaplarını bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, yeni astronomlara tabiat kaidelerine dayanılarak
itirazlar olunmuştur ki; mekanların en aşağısı, âlemin merkezidir ve
mekanların en aşağında yine ağır cisimlerden olan yerkürenin sakin olması
en uygun ve en gereklidir. Bundan başka, eğer yer hareketli olsa, elbette
hissolunurdu. Binaların ve ağaçların dahi aşları aşağı gelip yıkılırlardı.
Ağır cisimler yukarıdan aşağıya dik olarak inemez olurdu. Zira ki, dümdüz
varacak oldukları noktalar, yer yüzeyiyle beraber harekette olurdu. Kuşlar
havada uçarken, çünkü yer onların yuvalarını alıp birlikte götürür, bu
durumda onlar, yuvalarını bir daha bulamazlardı. Bundan başka batıya doğru
atılıp yuvarlanan top nesnenin hareketi, doğu tarafına doğru yuvarlandığı
zamanda bulunan hareketinden pek çok yavaş olurdu. Elbette batı semtine
atılan, doğu tarafına atılan oktan pek çok ziyade menzil alırdı. Zira ki
ok, batıya giderken, batıdan doğuya gelen yerin yüzeyi, onu karşılamakla, o
okun yerin yüzeyinden kat ettiği mesafe çok olurdu. Onun doğuya gitmesinde
bu hareket olmazdı.
Bu itirazların tek tek cevapları böyle verilmiştir ki: Yer, mekanların en
aşağısı mıdır, değil midir? Henüz tespit edilip, belirlenmiş değildir.
İspat delilleri şüpheli ve reddedilmiştir. Bundan başka yerin tabiatına
bakıldığında, sair yıldızlardan ağır olması dahi henüz malum değildir.
Belki aşağıda ve yukarıda olmaları bize kıyasla bulunmuştur. Gerçi büyük
taşlar ve ağır cisimler, yerden ayrıldıkları anda yine yere dönerlerse de;
lakin yerküre hemen ağır bir cisim gibi kendi yerinden hareket etme olmak
lazım gelmez. Yine cevap olunmuştur ki: Biz, yerle birlik o yumuşak madde
içinde kuşatılmış olup, su görüntüsü gibi yerle beraber hareket eder
olduğumuzdan, yerin hareketini hissedemeyiz. binaların ve ağaçların dahi
eğilip kırılmadıkları bundan bilinir. Belki bu delilden, bunların ayakta
durması ve sebatı lazım gelir. Yer sakin olsun yahut yumuşak madde ile
hareketli olsun, ağır cismin yukarıdan aşağı doğru dik olarak inmesine bir
engel yoktur. Çünkü ağırın inişi, hareketinden gayri sözü edilen yumuşak
maddenin hareketinden dahi pay alması muhakkaktır. Bu, ayniyle o taş
gibidir, ki, geminin sereninden dibine doğru atılmıştır. Zira ki, bu tür
taşların yukarıdan aşağıya atıldığı halde serenin dibine düştüğü tecrübe ile
bilinmiştir. Gemi sakin olsun veya hareket halinde olsun ve buna dahi aynen
öyle sebeb, aşın düşüşünden gayri geminin hareketinden dahi hissedar
olmasıdır. Belki bu hususta doğrusu budur ki: Ne ağır cismin ve ne adı
geçen taşın inişi denilen hareketi kesinlikle düz değildir. belki kavisli
bir hat çizerek hâsıl olur. Geri bizim görüşümüze göre ki geminin içinde
dik tahayyül olunursa da; bu, tıpkı buna benzer ki, bir kimse bir geminin
güvertesinden sereni dibine bir taş attığında, doğru hareketle indiğini
muayene eder. Lakin geminin dışından, yani denizin kenarından bakanlara o
taşta iki hareket olur ki; biriyle dik olarak iner, biriyle dahi geminin
hareketine uygunluk eder. Öyle ki, o iki hareketiyle bir eğri çizgi
çizdiğini gözlerler. Böyle olunca, denizde balıklar suyun hareketinin
etkisinde kaldıkları gibi, kuşlar dahi havanın hareketinin etkisinde
kaldıklarından, yuvalarından uzaklaşmaları ve ayrılmaları lazım gelmez.
Doğuya doğru atılan yuvarlanan kürenin hareketi daha hızlı olmaz. Batıya
doğru atılan okun düşüş mesafesi ziyade bulunmaz.
 
 Dokuzuncu Madde
 
Bu yeni astronomiye göre, göklerin tabiatlarını ve sayılarını bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar, feleklerin tabiatlarında yani
feleklerin maddelerinde ihtilaf edip, eski astronomiye rağbet edenler
yukarıda açıklandığı üzere, esirî cisimlerin maddesine ve musammat
cisimlere, yani hacim, salabet, saffet ve şeffet üzere olup; feleklerde
artma, azalma, yoğunlaşma, seyrelme, yarılma ve birleşme olmayıp, harekette
şiddet ve zayıflama, geri dönüş ve duraklama ve yerlerinden çıkma kabul
etmezler, demişlerdir. Bu yeni astronomiye taraftar olanlar, göklerin
maddelerinden hacim ve salabeti kaldırıp; feleklerin tabiatları sulu ve
yumuşaktır: Yarılma ve birleşme kabul eder cisimlerdir, demişlerdir. Bu
yeni görüşe göre: Göklerin sayısı üçe hasredilmiştir. Evvelki gök,
unsurları ve gezegenlerin tümünden ibaret olan topluluktur. İkinci gök,
bize nâzır olup gözetlediğimiz sabitler feleğidir. Üçüncü gök, sâbitler
feleğinin kalınlığı mesafesi her ne kadar geniş ise de, ötesinde bu feleği
kuşatan büyük feleğin sınırsız ve sonsuz olması araştırılarak kesinleşip,
saadet ehli için dinlenme yeri tayin kılınmıştır.
Bu yeni astronominin, eski astronomiye uygun bütün kaide ve hükümleri
kuvvet bulup, beş yüzyıldan bu ana gelinceye dek, sonraki bilginleri
makbulü bulunmuştur. Bizim muradımız ve maksadımız olan, yaratıcıyı
tanımaya vesile bulunan insanlar âlemine ayna olarak konulan büyük âlemi,
bu cevihle bu yönden dahi seyr için bu miktarca yazma ve açıklama ile
yetinilip; saadetnâmemizden dahi güzelliklere ve sanatlara yol açıcı ve
iletici olmak için onaltı rubai yazarak, bu bölüm tamamlanıp, metinde sözü
edilen şekillerin buraya çizilmesi münasip görülmüştür.
Halk eyledi ey Hüda bu ibretgâhı
Eflak ve anasır ve bu şems ve mâhı
Kur'an'da dedin fe semme vech'ullah
(Ey Hüda, bu ibretgâhı yarattın: Felekleri unsurları, güneşi e ayı.
Kur'an'da: "Hangi tarafa yönelirseniz orası Allah'a ibadet yönüdür." (2/115)
dedin. İlahî, eşyanın hakikatini bize göster.)
Eflak ve anasır ve mevalîd ey dil
Ecsam ve tabayi ve suverdir hep bil
Çün âlemdir hakîm-i sun'u şâmil
Pes heyet-i âlemi tefekkür hoş kıl
(Ey gönül, felekler, unsurlar, bileşikler, cisimler ve tabiatlar hep
suretlerdir bil! Çünkü hakîm olan Allah'ın sanatı âleme şâmildir. O halde
âlemin hey'Etine iyi tefekkür kıl.)
Eflak ile devr eder kevakib her an
Tesir edib imtizac eder bu erkan
Dört tab-ı muhalif olsa memzuc ey can
Madenle nebat olur ve hayvan insan
(Her an yıldızlar feleklerle döner. Onların tesiriyle karışır bu özler.
Dört farklı tabiat karışınca ey can; madenlerle bitkiler, hayvan ve insan
olur.)
Hakkı bu cihanı bil kitab-ı hikmet
Eflak ve anasırı huruf ve kudret
Terkib ve mevalid ve kela-ı izzet
Fehm et kelimat-ı Rabbi al çok ibret
(Hakkı, cihanı ibret kitabı bil. Felekleri ve unsurları harfler ve kudret;
bütün bileşikleri İzzet'in kelamı bil, Rabin kelimelerini anla, çok ibret
al.)
Bulan kelimat-ı Rabbi'den mânâyı
Hiç olmaz o harfgîr ve kor kavgayı
Tuba ona kim o fehm eder eşyayı
Ne görü işitse yâd eder Mevla'yı
(Rabbî kelimelerden mânayı bulan, harflere takılmaz ve kavgayı bırakır.
Eşyayı anlayana ne mutlu ki, ne görüp işitse Meva'yı yâdeder.)
Hakkı dile gel kılma heves dünyaya
Emvacı koyup kendini sal deryaya
bak bu kelimat-ı Rab olan eşyaya
Hoş bu kelimatı anla dal mânaya
(Hakkı, gönüle gel! Dünyaya heves kılma. Dalgaları koyup, kendini denize
sal. Bu Rabbin kelimeleri ola eşyaya bak; bu kelimeleri iyi anla mânaya
dal.)
Bu bahr ne eksilir ne artar asla
Emvacı gelir gider o bahre asla
Alem ki o mevcler gibidir mesela
Kalmaz iki an içinde bâki fasla
(Bir deniz ki, asla eksilmez ve artmaz, dalgalar ona bitişik olarak gelir
gider. Alem ki, o dalgalar gibidir mesela; iki an içinde tek fasıl bâki
kalmaz.)
Hakkı, ha için ver ehline dünyayı
Ednayı unut seversen ol âlayı
Emvac ile boş yorulma bul deryayı
Yoğ anla bu mâsivayı bil Mevlâ'yı
(Hakkı, Hak için dünyayı ehline ver. Yüceyi seversen alçakları unut.
Dalgalarla boşuna yorulma, denizi bul. Masivayı yok anla, Mevla'yı bil.)
Hakkı, onu iste bil cihanı fânî
Bul mevt-i iradide hayat-ı canı
"Mütü kable en temütü"ü tanı
Dünya seni terk etmeden sen eyle anı
(Hakkı, cihanı geçici bil, Allah'ı iste. Caın hayatını iradî ölümde bul,
"Ölmeden önce ölünüz" hadisini tanı. Dünya seni terk etmeden, sen onu
terk et.)
Ah savmla bağlasam dehanı hani
Akl okusu nüsha,i cihanı hani
Dil bilse o mana-yı nihânı hani
Dil bilse o mana-yı nihânı hani
Can bulsa o can-ı canı hani hani
(Hani, ağzı oruçla bağlasam, akıl cihan nüshasını okusa hani Gönül o gizli
manayı bilse hani. Hani hani!.. Can bulsa canın canını!)
Ah sumtla bağlasam dehanı hani
Dil söylese dinlesem nihanı hani
Can görse o mâna-yı cihanı hani
Aşkıle bulaydım anı hani hani
(Sükûtla bağlasam ağzı hani, gönül söylese, dinlesem gizliyi hani! Hani o
cihanın mânasını can görse. Hani hani... aşk ile bulaydım O'nu.)
Bir bildim iki cihanı mağrur oldum
Ahkam-ı meratibin koyup dûr oldum
Çün halile vahdet-i vücuda buldum
Pes fız-ı meratibiyle mesrur oldum
(İki cihanı bir bildim, mağrur oldum. Mertebelerin hükümlerini koyup, uzak
oldum. Çün hâl ile vahdet-i vücudu buldum, o anda mertebeleri korumakla
mesrur oldum.)
Hep varlığı bir bilince şadân oldum
Ahkam-ı meratibinde nâdân oldun
Çün bildiğimi görüb de hayran oldum
Her mertebede muti-i ferman oldum
(Varlığı hep bir bilince şâdân oldum. Mertebelerin hükümlerinde nâdân
oldum. Çünkü bildirimi görüp de hayran oldum ve her mertebede fermana
itaatkâr oldum.)
Tevhid-i vücuda çünki hemrah oldum
Ahkam-ı meratibinde gümrah oldum
Çün zevk-i şühude erdim âgah oldum
Her mertebesinde hoş maa'llah oldum
(Çünkü tevhid-i vücuda yoldaş oldum. Mertebelerinin hükümlerinde yolumu
şaşırdım. Müşahede zevkini erdim âgah oldum. Her mertebesinde Allah'la
beraber oldum.)
Zannımca yakîn ve sıdkla sıddıkam
Tevhid-i vücud ile dolu tahkikam
Her mertebe çün vücud eder hükm-ü diğer
Pes hıfz-ı meratib etsem zındıkam
(Zannımca yakînim ve sıdkıla sıddıkım, varlığı birliğiyle dolu ve
araştırıcıyım. Her mertebede varlık diğer hüküm eder. Şimdi mertebeleri
korusam zındığım.)
Bil vahdet-i âlemi ki arz-ı hakdır
Ol şeh ki gayûrdur bu sırr-ı muğlakdır
Esrar-ı cihanı söyleyen ahmaktır
Hıfz edeni hıfz eden şeh mutlaktır
(Alemin birliğini, Hak'kın arzı bil. O şeh ki gayurdur, bu muğlak sırdır.
Cihanın sırlarını söyleyen ahmaktır. Koruyanı koruyan mutlak şehtir.)

Help > MAFİRETNAME-İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ >

28-BÖLÜM

  

28-BÖLÜM:028:
 
ONUNCU BÖLÜM
 
Bileşiklerin oluşum keyfiyetini, yani tam bileşik cisimler olan üç bileşiği
(mevalid-i selâse) ki maden, bitki ve hayvandır. Hepsini yedi madde ile
açıklar.
 
Birinci Madde
 
Tabiilerden bulunan bileşikleri tümünün asıllarını ve maddelerini; tam
mürekkep cisimlerin cinslerini ve nevilerini toplucu bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Oluşum ve bozuşum âlemi
içinde meydana gelen atmosfer ve üç bileşik, yüksek babaların aşağı
analarda bulunan tesirlerinin neticesidir. Yani ay feleğinin içinde vücuda
gelen bileşik cisimlerin tamı ve tam olmayanı, bütün yedi gezegen yıldızın
dört unsurda olan tesirlerinden hâsıldır. Yedi gezegen ise, gece gündüz,
Hak'kın emrine itaatkâr ve boyun eğicidir. Hepsi onun güç ve kuvveti ile
hareketli ve tesirlidir. Nitekim Nazm-ı Kerim'inde buyurmuştur: "Güneşi,
ayı ve yıldızları, Allah, emrine bağlı kıldı. dikkat ediniz ki, hem
yaratmak hem de emretmek ona mahsustur. Alemlerin Rabbi olan Allah ne kadar
yücedir."(7/54)
BEYT
Çün yedi erden müdam hâmiledir çâr-zen
Tıfl-ı mevâlid hem doğmadadır dembedem
(Yedi erkekten dört kadın sürekli hamiledir. Üç bileşik çocuk sürekli
doğmaktadır.)
Dört unsur ki, ateş, su, hava ve topraktır. Bu dördün birbiri ile kaynaşıp
birleşmesinden meydana gelen tam bileşik cisimlerin, yani üç bileşiğin
birincisi maden cinsidir ki, taş nevileri dahi ondandır. Başlangıçta
dumanlar ve buharlar, unsurlara geçer ve değişir. Ama dumanlar yerin
incelikleridir ki, güneşin ısıtması ile havaya yükselir, onunla karışır.
Buharlar, nehir ve deniz sularının incelikleridir ki, yine güneşin ısıtması
ile havaya çıkıp onunla karışır. Buhar ve dumandan yarı bileşikler oluşur
ki, yukarıda açıklanan atmosferdir. Suların özleri karlar ve yağmurlardır
ki, yerin karnına çekildiğinde, orada toprak parçaları ile karışarak
koyulaşır. Bundan sonra yerin derinliğine sirayet eden güneşin harareti o
koyulaşan özleri kaynatarak maden, bitki ve hayan maddesi eder. Bu üç
bileşik ancak birbirine şaşırtıcı bir tertiple, lâtif nizamla suret
bulmuştur. Bütün bunları yapın, zalimlerin söylediklerinden yüce olan,
Allah'dır.
Bu kâinatın ilk mertebeleri kesif topraktır. Son mertebeleri temiz nefstir
ki, gayet lâtiftir. Zira ki madenlerin evveli toprak ve suya, sonu bitkiye
bitişiktir. Bitkileri nevveli madene ve sonu hayvana bitişiktir.
Hayvanların evveli bitkiye ve sonu insana bitişiktir. İnsanî nefislerin
evveli hayvan ve sonu melekî temiz nefislere ulaşır. Olgunluğu ancak onda
hâsıldır.
NAZM
Bu kâinat-ı cihan hep tebeddül eyler ümîd
Semadan arza dek ve zerrelerle tâ hurşîd
Cihan kevn ve fesâd içre cümle rağbetle
Kemalini talib eyler mürebbiden cavid
Kemal-i hak nebat ve kemal-i hayvandır
Kemal-i hayvan insandır oldur asl-ı nüvîd
Kemal-i âde olur hem visâl-i aşk-ı cemil
Ki oldur asl-ı muradât gayet-i her ümid
Çü bahr-i mevc olur ondan buhar ve gıym ve matar
Matar ki sel olur aslın bulur garib ve bayid
Çü aşk seyreder eşyayı devreder daim
Her anda kevn ve fesad oldu başka halk-ı cedîd
O ki cihanı bu hikmetle seyreder Hakkı
Ol ehl-i dildir o vası-i dil oldu arş-ı mecîd
(Bu cihan kâinatı ümit hep değiştirir; gökten yere dek zerrelerle ta
güneşe. Hepsi, oluşum ve bozuşum cihanı içire rağbetle, daii Mürebbi'den
kemalini ister. Toprağın kemali bitkidir, bitkinin kemali hayvandır,
hayvanın kemali insandır; müjdenin aslı odur. İnsanın kemali, Celil'in
aşkına ulaşmaktır ki odur muratların aslı ve her ümidin gayesi. Çünkü
dalgalı deniz olur ve ondan buhar, bulut, yağmur ve ysel olur, aslını bulur
ve uzak ve yakın. Aşk, eşyayı seyreder ve sürekli devreder. Oluşum ve
bozuşum her anda yeni ve başka bir yaratılış oldu. Ey Hakkı! O ki, cihanı
bu hikmetle seyreder; o, gönül ehlidir.O geniş gönül, Mecid'in arşı oldu.)
 
 İkinci Madde
 
Üç bileşiğin ilki olan madenlerin durumlarını ayrıntılı olarak ve
çeşitlerin toplu olarak bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin başlangıcı
bulunan madenlerin cümlesi, yerin içinde hapsolan buhar ve dumanlardan
oluşan cisimlerdir ki, nicelik ve nitelikte muhtelif bulunan karışımlar ve
bileşimler olmuştur. Eğer bileşimi kavi olup, çekiş kabul ederse, yedi
meşhur cisimdir ki: Altın, gümüş, bakır, kalay, demir, kurşun ve tunçtur.
Bileşimi kavi olup, çekiçle ezilmezse, taş cinsidir ki: Elmas, la'l, yakut,
zümrüt, zebercet, seylan ve pîruze gibidir.
Eğer buhar, duman üzere üstün gelirse; yeşim, mermer, billur, civa vesair
şeffaf olan cevherler oluşur. Eğer duman buhar üzere üstün olursa; tuz,
karbonat, kükürt, nişadır ve şap gibi. Bazı taşlar, rutubetle çözülür;
tuzlu cisimler gibi. Bazısı ateşle çözülür; kalsiyum ve kükürt gibi.
Yumuşak ise, cıva olur.
Bütün madenlerin asılları, bir miktar yer içinde oluşup durdukta; onlardan
füruu, asırların geçmesiyle zeminin dibine girip ve inip gitmektedir.
Nitekim bütün bitkilerin ve ağaçların asılları, yerin altında oluşup, bir
süre durduktan sonra onlardan füruu ve dalları zamanların geçmesiyle havaya
çıkmaktadır.
Yedi meşhur cismin oluşumu, ancak cıva ile kükürtün nicelik ve nitelikte
farklılıklarından ve karışmalarından hâsıl olur. Cıvanın oluşumu, o su
parçalarındandır ki, toprağın ince parçalarına karışıp, yüksek hareketle
kaynaşmıştır. Kükürt ise, şiddetli hareketle karşılaşan ve su toprak
parçalarından oluştur ki, sıcaktan yağ gibi olmuştur.
Şeffaf ve katı cisimlerin oluşumu; o tatlı sulardandır ki, madenlerde sert
taşlar içinde nice bin yıl uzun bekleyişle safa bulup, madeni, hareketinden
taşlaşmıştır. Şeffaf olmayan cisimlerin oluşumu; o yapışkan çamurla suyun
kaynaşmasındandır ki, güneşin harareti ona, nice bin sene tesir etmiştir.
Rutubetle ayrışan cisimlerin oluşumu; yerin yakıcı ve kuru maddelerine
suyun şiddetli karışımından hâsıl olur.
Yağlı cisimlerin oluşumu; yerin içinde bekleyen rutubetlerdendir ki,
madenin hararetiyle incelip ve çözülüp, bölgenin toprağına karıştığında,
madenin harareti onu, pişirmekle yağ gibi koyu olmuştur. Şu halde altın
madeni, dağlar içinde ve yumuşak taşlı, kumlu yerlerde oluşur. Gümüş ve
benzerleri, dağların içinde yumuşak toprak ile karışan taşlar içine
oluşurlar. Kükürt madenleri; nemli, ıslak, yağlı ve yumuşak toprakta
oluşurlar. Tuz, yumuşak yerlerde hâsıl olur. Kireç madeni, kireç ile
karışan kumlu yerlerde oluşur. Zaclar ve şaplar, kıraç ve sert yerlerde
vücuda gelirler.
Bu kıyas üzere her maden, bir bölgeye mahsus bulunmuştur. O madenin
oluşumu, o bölgenin özelliklerinden bilinmiştir. Tek tek çok olmalarına
rağmen, madenler üç neve münhasır kılınmıştır: Katı madenler, taş madenler,
yağlı madenler.
 
 Üçüncü Madde
 
Madenlerden katı cisimlerin oluşumunu, tabiatlarını ve vasıflarını
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç tür madenden
evvelkisi katılardır ki, adı geçen yedi meşhur cisimdir. Onların hepsi
ancak kükürtler ile cıvadan oluşurlar. Eğer kükürt ve cıva saf olup,
biribirine tamamen kaynaştılarsa, yer, suyun rutubetini çeker ki; o kükürt,
o cıvanın rutubetini emdiyse ve o kükürtün boyama gücü olup, cıva ile uygun
bir ölçü bulduysa, madeni, hararetiyle nice bin yıl pişip yandıysa, o
kaynaşıp sarı altın olur. Eğer kükürt ve cıva safî olup, tamamen karıştıysa,
ölçüleri de uygun gelip uzun zamanda pişip yandılarsa ve kükürt beyaz olup,
rutubetten kaldıysa, o kaynaşıp, beyaz gümüş olur. Eğer pişmezden önce ona
soğuk isabet ederse, kaynaşıp tunç olur. Eğer cıva saf ve kükürt bozuk
olup, piştiyse bakır oluşur. Eğer bozuk kükürt yanmadıysa, kalay oluşur.
Eğer kükürt ve cıva ikisi de bozuk olursa, kurşun hâsıl olur.
Şu halde katı madenlere ârız olan farklılık, kükürt nevileriyle cıvanın ya
niceliklerinden veya keyfiyetlerinden hâsıl olduğu tecrübe ile bilinmiştir.
Ama katıların sultanı bulunan altının tabiati sıcak, yumuşak ve latiftir.
Ateşle yanmaz. Su zerreciklerinin toprak zerreciklerine şiddetli
kaynaşmasından, ayrışmasına ateş bile kâdir olmaz. Toprak içinde bin yıl
kalsa çürümez, paslanmaz. Rengi sarı ve berraktır. Tabiatı tatlı, kokusu
hoştur. Cismi paktır. Lekesi olmaz. Ağırdır. Kendi güzeldir. Değerlidir. Şu
halde tabii harareti, ateş rengi sarılığı olduğundandır. Yumuşaklığı,
yağlılığı fazla olduğundandır. Berraklığı, suyu saf kaldığındandır. Tadının
tatlılığı ve kokusunun temizliği kükürtünün saf olduğundandır. Letafet ve
nezafeti, cıvası saf ve pak olduğundandır. Ağırlığı, topraktan
olmasındandır. Güzellik ve değeri, tabii nefsin ona şua saldığındandır. Bu
sarı altın, nakittir. İki cihanın ender sermayesidir. Eşyanın en
değerlisidir. Hüda'nın nimetlerinin en şereflisidir. Zira ki sarı altın,
din ve dünyanın kıvamıdır. Alem halkının nizamıdır. Her iklimde revaç
bulmuştur. Herkes ona muhtaç olmuştur. Dünya erkeklerine kuvvet ve
izzettir. Süs isteyen kadınlara lezzettir. Nitekim denilmiştir:
NAZM
Ey altın bütün lezzetlerin toplayıcısının
Cihandakilerin her zaman sevgilisi sensin
Şüphesiz Hüda değilsin velakin Hüda'ya yemin olsun
Ayıpların örtücüsü ve ihtiyaçların kadısısın
Beyaz gümüş: Madeninde maddesi olan kükürt beyaz olmayıp, karışım parçaları
eksik kalsa, o sarı altın olurdu. Gümüş, sürekli ateşle erir. Toprak içinde
uzun zamanla çürür, beyazlığı simsiyah olur. Zira ki, Lekesi en yakınına
gider. Ona cıva yaklaşsa çekiç kabul demeyip, kırılır. Kükürt isabet
ettiğinde, beyaz gümüş iken simsiyah olur.
Bakır: Gümüşe yakındır. Farkı, sadece renginin kırmızılığı, kirinin çokluğu,
tabiatının kuruluğu, tadının kekreliği ve kokusudur. Onun kırmızılığının
fazlalığı, kükürtünün hareketindendir. Şu halde onu, beyazlatmaya ve
yumuşatmaya gücü yeten kimse, her ihtiyacına zafer bulmuştur.
Demir'in siyahlığı, hararetinin aşırılığından bilinmiştir. Diğer katı
madenlerden ziyade sulu bulunmuştur.
Kalay: Beyaz gümüş cinsindendir. Lâkin ana karnında cenine âfet erişip zayi
olduğu gibi yerin karnında gümüşe üç âfet eriştikte kalaya dönüşür. Üç
âfet: Değişken su, kötü kokuya rehavettir.
Kurşun: Bozuk sınıfıdır, oluşumu ve bozuşumu onun gibidir. Tunç: Tabiatı
hepsinden daha soğuk ve daha kurudur. Kokusu dahi pistir.
Allah'ın sanatının tefekkürü için katıların durumları bu miktar yeterlidir.
 
 Dördüncü Madde
 
Madenlerden taş cisimlerin oluşum ve renklenişini kısaca bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Bütün şeffaf taşlar,
yağmur sularından yerde hapsolan rutubetlerden oluşup, doğarlar. Şeffaf
olmayan taşlarsa, güneşin hararetinin tesiriyle olan su ve yapışkan çamurun
birleşmesinden oluşurlar.
Şeffat taşları oluşumu ve renklenişi, yağmur suları ve rutubet, zemin ve
maden taşları ve mağaralar içinde hapsolup; madenler ile karışmayıp, nice
bin yıl onda kalmakla ziyade safa ve sertleşme ve katılık kazanıp, onlardan
öyle sert taşlar oluşur ki, su ve ateş ile etkilenip kırılmazlar. Muteber
cevherle olup, yerde kalmazlar. Renklerinin farklılığı, gezegenlerin
ışıklarıyle vücut bulmuştur. Her yıldız cevherlerin nice nevillerine
delalet edip, şuasını o dağlar üzerine salıp, o madenlere böyle istila
etmiştir. Zira ki, zühalin siyahlığı, müşterinin yeşilliği, merihin
kırmızılığı, güneşin sarılığı, zührenin maviliği, utaritin rengi ve ayın
beyazlığı onları renklendirmiştir.
Cevherlerin çeşitleri oldukça çoktur. Hepsinin sultanı ve kıymette pahalısı
elmas cevheridir ki, madenlerin tümünden daha sert ve daha kavi muayene
kılınmıştır. bütün madenlerden daha değerli ve daha saf yaratılmıştır.
Hepsine üstün ve etkili iken, fakat kurşunla mağlup ve etkilenmesi Hak'kın
gayretinden bilinmiştir. Buna yakın cevher zümrüttür ki, ona bakanın gözü
nur ve gönlü sürur bulur. Şuasından yılan kör olur. Zümrüt cevherinin
faydaları ve özellikleri çoktur. Lakin burada kısa kesilmiştir.
Şeffaf taşların doğuşu, yukarıda anlatıldığı üzere, zamanların geçmesiyle
güneşin hararetinin tesirlerinden kaynaşan su ve yapışkan çamurdandır ki; o
çamur taşlaşıp kalmıştır. Nitekim ateşin tesirinden soğuk süt yoğurt
olmuştur. Taşların farklılığı, yerlerine bağlıdır. Eğer yer, toprak ve
sıcak çamurdan bulunduysa, mutlak taş olunur Eğer sıcak yerde olursa, ondan
tuz ve şaplar oluşur. Eğer kıraç yerlerde bulunduysa,o yapışkan çamurdan
kırmızı, sarı ve yeşil zaclar oluşur. Şu halde her yerin bir başka
özellikleri vardır ki, onları yaratan alemin yaratıcısı Allah bilir. Kâh
olur ki, taş suda oluşur. Bunun sebebi, o suyun veya o yerin
özelliklerindendir. Kâh olur ki, havaya yükselen duman zerreciklerinin
sıcaklığı soğuk isabetiyle soğuyup, havada taş oluşur, düşe ki, taş yağdı
derler. Kâh olur ki, yıldırım ile taş veya demir yahut bakır vâki olur.
İmdi, madenlerin üç çeşidinin ikinci nevi olan taşlar, bu kadarca açıklama
üzerine kısa kesilmiştir.
Madenlerin üçüncü çeşidi bulunan yağlı cisimler, unlara kıyas ile tamamiyle
atlanmıştır. Zira ki madenlerin sınıfları, unsurların mizaçlarının
itidalinden uzak olduğundan, gayet çok bulunmuştur. Bitkilerin cinsi, mizaç
itidaline yakın olduğundan çeşitleri onlardan az bulunmuştur. Hayvan cinsi
mizaç itidaline bitkilerden daha yakın olduğundan, çeşitleri dahi ondan
daha az olup, onsekizbin nevi bulunup, her nevhi, bir âlem olarak
isimlendirilmiştir. Bir nevi dahi, insanlık âlemi bilinmiştir. Bu insan
cinsi, mizaç itidalinin olgunluğu üzere bulunduğundan, fertleri hepsinden az
olup, daha izzetli ve nâdir bulunmuştur.
Şu halde Yaratıcı'nın sanatını düşünmek için madenlerin durumları bu miktar
ile yetinilmiştir. Zira ki Allah'ın kudreti sonsuz bilinmiştir.
 
 Beşinci Madde
 
Üç bileşiğin ikincisi olan bitkilerin durumlarını topluca bildirir.
 
ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin ikincisi
bitkilerdir. Onların bir şuursuz kuvveti vardır. Yani bitki cinsinin bir
tabiatı vardır ki, ondan farklı hareketler ve değişik âletler vasıtasıyla
muhtelif hareketler çıkar. O kuvvete bitkisel nefs derler ki, o tabii
cismin ancak doğuş, artış ve beslenme yönünden ilk kemalidir. Ve bitkisel
nefsin gıda kuvveti vardır ki, şahsın bekası onunladır. Bu o kuvvettir ki,
su gibi olan öteki cismi kendi bulduğu cismin miraç, kıvam, renk ve
cevheri benzerine değişip, tabii hararetle cisminden çözülen eksikliğe
bedel, ona benzediği ile yapışır. Onun namlı kuvveti vardır ki, şahsın
olgunluğu onunla hasıldır. Bu o kudrettir ki, olduğu cismi uzunluk,
genişlik ve derinlik taraflarından artırır. Tâ o cisim tabiatı gereğince
yetişme olgunluğuna ulaşıncaya dek gider. Onun üreme kuvveti vardır ki
cinsinin bekası onunladır. Bu o kudrettir ki kendi cisminden bir cüzü olup,
kendi benzeri vücut bulmak için başlangıç ve madde olur. Ona bitki tohumu
denir. Beslenme kuvveti, besinleri çeker. Sonra tutar. Sonra hazmeder.
Sonra fazlasını atar. Şu halde onun dört hizmetçisi vardır ki; çekme
kuvveti, tutma kuvveti, hazım kuvveti ve atma kuvvetidir. Namlı kuvvet,
bitki yetişme olgunluğunu bulduğunda duraklar. Ama beslenme kuvveti âciz
oluncaya dek işini sürdürür. O âciz olduğunda bitkiye ölüp erişip, kurur.
Bütün bitkiler, yerin bir miktar derinliğinde oluşup eğlendiğinde yavaş
yavaş havaya çıkar. Ama bitkilerin bütün sınıf ve çeşitlerinin sınırını ve
hesabını ancak onların yaratıcısı bilir. Doktorlara lazım olan bazı
parçalar ve ilaçlar, özellikleri ile tıp kitaplarında yazılmıştır. Halka
lazım olan sebzeler ve meyveler, bütün vasıfları ile insanların dillerinde
meşhur olduğundan, batki cinsinin nevi ve sınıflarının isim ve
özelliklerini saymakla mevzu uzatılmayıp: Tek yaratıcısına ve Allah'ı
bilmeye vesile olmak için kühn ve mahiyetini bu miktarca açıklama ile
yetinilmiştir. Nitekim bitki cinslerine ibretle bakmak için denilmiştir.
BEYT
Her bitki ki yerde biter
Allah birdir ve benzersizdir der
BEYT
Akıllı olanın gözünde ağazların yeşil yaprakları
He yaprağı Allah'ı tanıtan bir defterdir.
 
 Altıncı Madde
 
Üç bileşiğin üçüncüsü olan hayvanların durumunu topluca bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Üç bileşiğin üçüncüsü
hayvan cinsidir ki, o hayvani nefstir. Mümtaz olmayan nefs, tabii cismin
ilk kemalidir. İradi hareketle hareket eder. Bu hayvani nefs için mahsus
olan eserlerden iki kuvveti vardır ki: Anlama kuvveti ve hareket
kuvvetidir. Anlama kuvveti, ya bedenin dışında olur veya içinde olur.
Bedenin dışında olan beş kuvvettir ki: İşitme, görme, koklama, tatma ve
dokunmadır.
İşitme bir kuvvettir ki: Kulağın alt yüzeyinde döşenmiş olan sinirlerde
konulmuştur. Bu sinirlerde davul gibi hava hopsolmuştur. Eğer şiddetli
mağaradan veya kuvvetli kaleden hasıl olan sesin keyfiyeti ile nitelenen
hava dalgalandığında, yakın olursa, o sinirlere ulaşıp onu titrettiğinde
orada bulunan işitme duyusu o sesi idrak eder.
Görme bir kuvvettir ki; Dimağın önünde bitip biribirine yaklaşması ile
raslaşıp ve kesişip ondan uzaklaşmakla gözün yağ tabakalarına ulaşan iki
içi boş sinirin ulaştığı yerde konulmuştur. Ona iki nurun toplanması dahi
derler.
Koklama bir kuvvettir ki: Dimağın önünde olan ee başları gibi iki fazlalık
içere konulmuştur.
Tatma bir kuvvettir ki: Dilin cismi üzerine döşenmiş olan sinirler içinde
bulunur. Onun idraki tükrük rutubetinin aracılığı iledir. Ona yiyecekten
ince zerrecikler karımış olup, ondan dilin cismine değdiğinde, yiyeceğin
tadını hisseder.
Dokunma bir kuvvettir ki; Hayvan cisminin çoğuna karışmış olan sinirlerde
konulmuştur.
Hayvanın içinde olan kuvvetler beştir ki: Müşterek his, hayal, vehmetme,
hafıza ve tasarruftur.
Müşterek his bir kuvvettir ki: Dimağda olan üç boşluğun birinci boşluğu
önüne bağlanmıştır. Dış duyulara ulaşan suretlerin hepsini, müşterek his,
kabul edip iç güçlere tev zi eder.
Hayal bir kuvvettir ki: Dimağın birinci boşluğunun sonunda konulmuştur.
Hissedilen bütün suretleri, müşterek histen alıp, bu suretlerin
koybolmasından sonra hepsini korur, nakşeder, tasvir eder ve temsil eder.
Bu hayal, müşterek hissin hazinesidir.
Vehmetme bir kuvvettir ki: Dimağda olan orta boşluğun sonunda konulmuştur.
Bu kuvvet, hissolunanlarda mevcut olup, dış hislerle idrak olunmayan cüzî
mânaları idrak eder. Nitekim vehmetme kuvveti hükmeder ki, kurt kendisinden
kaçılması gereken bir hayvandır.
Hafıza bir kuvvettir ki: Dimağın arka boşluğunun önünde konulmuştur.
Vehmetme kuvvetinin cüzî mânaların hissolunamayanlarından idrak ettiklerini
hıfzeder. Bu hafıza, vehmetmenin hazinesidir.
Tasarruf bir kuvvettir ki: Dimağdan orta boşluğun önünde konulmuştur. Bu
kuvvetin durum ve şânı, hayal ve hafızadan olan suret ve mânaların bazısını
bazısına bileştirip, bazısını bazısından ayırmaktır. Eğer bir tasarruf etme
kuvvetini, akıl, kendi algıladıklarında kullanırsa buna: Düşünme derler.
Eğer bunu, vehmetme kuvveti, kendi hissetliklerinden kullanırsa buna: Hayal
etme derler.
Hayvanî nefsin hareket etme kuvveti iki kısımdır ki: Sebeb olucu kuvvet ve
yapıcı kuvvettir. sebeb olucu ki, şevk kuvveti dahi derler, o bir kuvvettir
ki, kaçan hayalde istenen ybir suret veya istenmeyen bir suret resmolunsa,
yapıcı kuvveti azaları tahrike sevk eder. Eğer sebeb olucu, yapcıyı
lezzetlerin meydana gelmesi için olan hayal edilen yararlı eşyayı veya
zararlıyı isteyecek tahrike sevkederse, ona: Şehvanî kuvvet derler. Eğer
sebeb olucu, yapıcıyı üstün istek için hayal olunan zararlı eşyayı veya
faydalıyı defedecek tahrike sevkederse, ona: Gazap kuvveti derler. Yapıcı,
bir kuvvettir ki; sinir, bağ, et ve zardan bileşen kasları, sıkmak ve
gevşetmekle azaların hareketi için hazırlar.
 
 Yedinci Madde
 
Hayvan cinsini en şerefli nevileri ve en güzel sınıfları bulunan insan
fertlerinin mahiyetini topluca bildirir:
 
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: Hayvan cinsinin en
güzel nevileri bu insan nevidir ki, varlıkların şerefi, kâinatın neticesi
ve konuşucu nefse sahip ve ayna odur.
Konuşan nefs, bir cevherdir ki: Kendisi hattızatında maddeden mücerrettir.
Lakin işlerinde maddeye yakındır. Külli işleri ve mücerret cüz'ileri idrak
edip, fikri işler etmek yönünden vasıta ve âlet olan tabii cismin ilk
kemalidir. Bu konuşan nefsin akıl edici bir kuvveti vardır ki, onunla
tasavvur ve tasdik edilen işleri idrak eder. Bu kuvvete nazari akıl ve
nazari kuvvet derler. Konuşucu nefsin bir yapıcı kuvveti dahi vardır ki,
onunla insan bedeni cüz'i fiillerden yana kendine mahsus olan görüş ve
itikat gereği üzere tahrik eder. Bu konuşucu nefsin akıl edilenlerin
tümünden halî olup, çocuğun yazı yazma istidadı gibi akıl edilen şeylerin
hepsine istidadı olmasıdır. Bu mertebede ona kaos akıl derler. İkinci
mertebesi: Ona bedihi akla uygun şeyler hasıl olup bedihi olanlardan, fikir
ile nazarıyata geçiştir. Bunda, ona, meleke ile akıl derler. Bu akıl öyle
latif olsa ki, ona bütün nazarıyat düşünmeden hasıl olup, fikre ihtiyacı
kalması, buna; Kutsî kuvvet derler. Üçüncü mertebesi; Ona akla uygun nazarî
şeyler mütalaasız hasıl olup, yanında bi haysiyetle saklanmaktır ki,
istediğinde ihtiyaçsız hepsini hazır etmesidir. Bunda nefse: Fiille akıl
derler. Dördüncü mertebesi: kazanılmış, akla uygun şeyleri mütala
etmesidir. Bu mertebede konuşucu nefse: Mutlak akıl derler.
Hayvanların bütün nev'i ve isimlerini, tabiat ve şekillerini, vasıf ve
durumlarını ancak onları yaratan Allah Teâlâ Hazretleri bilir. Bazı
kitaplarda yazılmış ve dillerde meşhur olan budur ki: Hayvan cinsi
onsekizbin nevidir.Her nevi başka alemdir. Şu halde toplamı onsekizbin âlem
olur. Bu onsekizbin âlemi icad ve halkedip, sayısı hesaba gelmeyen
sınıfları ve ferteri her an dirilten, terbiye eden ve öldüren Allah'ın
kudret ve azametini fikretme ve düşünmeye vesile olmakla; büyük âlemin
durumları ve içinde bulunan âlemleri bu miktar açıklama ile yetinilip,
sonsuz sırların hakikatleri ve bediî sanatların yaratıcısı bulunan cismanî
âlem ilminde sınırsız deniz olan rabbanî hikmete bundan ziyade dalınmayıp;
kâinatın aynası olan birinci kitap burada bitmiştir. Zira ki, insanın zarfı
ve kabuğu bulunan felekler ve unsurlar âleminden geçilip, insanın emrinde
olan madenler, bitkiler ve hayvandan geçilip, cihanın özlerinin öçü nişansız
sultanın dergah ve kapusu olan insanın can ve cisminin anatomi ilmine
girilmiştir. Çünkü yüce istek ve en kısa maksat Hazreti Mevla'nın huzuru
bulunmuştur. Şu halde âlemin yaratıcısından gaflet edip, âlemin durumları
ile meşgul olmak; padişahın huzurunda bulunan köle, sultandan yüz döndürüp
sarayın süslerini seyre dalıp kalmak misali bilinmiştir. Nitekim şu
beyitler ile ona işaret kılınmıştır:
BEYT
Hanenin lazım olan sahibidir
Bilmeyen hanesinin talibidir
Tâ ki bu cihan hey'etine olmalı hayran
Eflâk u dil câna gel et âlemi seyrân
(Lazım olan evin sahibidir. Bilmeyen evi ister. Bu cihanın yapısına hayran
olmalı. Gönül ve can göklerine gel, âlemi seyret.)
NAZM
Nazar eyle bu devr-i eflâke / Daire oldu nokta-i hâke
Daire içre âlem-i imkân / Alem içre behâim ve insan
Oldu insan içinde arş-ı âzîm / Kâbe'tullah yani kalb-i selîm
Kalb içinde muhabbet-i şüphân / Ahsen'el-hâlikîn ve âlişân
Anın ile vücuda geldi cihân / Bahr ile sanki mevc-i bîpayân
Katreden âdemi kılur peydâ / Anı bahr-ı ulûm eder mahzâ
(Bu dönen feleklere bak, toprağın noktasına daire oldu. İmkân âlemi daire
içinde âlem içere hayvanlar ve insanlar: İnsan içinde oldu büyük arş,
Allah'ın kâbesi yani selim kalb. Kalb içinde şanı yüksek, yaratıcıların en
güzeli süphan olan Alah'ın sevgisi vardır. Onunla cihan vücuda geldi; sanki
denizle ölçüsüz dalga. Damladan insanı peyda eder, onu ilimler denizi
kılar.)
NAZM
Kendedir cehl ile zulmet nefs-i şebânındadır
Kandedir ilim ile hikmet bil ânı cânındadır
Zâhiren ahkâm-ı eflâkin eğer mahkûm isen
Bâtınen ây u gün felekler cümle fermanındadır.
Sûretâ bu harman-ı âlemde sen bi danesin
Mânâ yüzünde ne kim var cümle harmanındadır
Saykal ur mirât-ı kalbe taşraya bakmağı ko
ASen sana bak cümle âlem halkı divanındadır
Vech-i Hakk'a âyinesin sen özünü bir hoş gözet
Men arafe sırrındaki mâden senin kânındadır
(Bilgisizlikle ykaranlık nerdedir? Doymayan nefsindedir. ilimle hikmet
nerdedir? Onun canındadır bil. Görünüşte feleklerin hükümlerinin
mahkumusun, aslında ay, gün ve felekler hepsi senin fermanındadır. Sureta
bu âlem harmanında bir tanesin. Mâna yüzünde ne varsa hepsi senin
harmanındadır. Kalp aynasına cilâ vur, dışarıya bakmayı bırak. Sen, sana
bak; âlemin bütün halkı divanındadır. Hakk'ın yüzüne aynasın sen. Özünü
iyice gözet, "kendini bilen, Rabbi'ni bildi" sırrındaki maden, senin
kanındadır.